- aksharoan ki mala jo 'a' varn se prarambh hokar 'ksh' varn par samapt hoti hai, use 'akshamala' kaha jata hai. yah upanishad rrigved se sambandhit hai. isamean prajapati brahma aur kumar kartikey (guh) ke prashnottar ko gooantha gaya hai.
- isamean sarvapratham 'akshamala' ke vishay mean jijnasa ki gayi hai ki yah kya hai, isake kitane lakshan haian, kitane bhed hai, kitane sootr haian, ise kis prakar gooantha jata hai tatha isake adhishthata devata kaun haian?
- in sabhi prashnoan ka uttar is upanishad mean diya gaya hai. sath hi phalashruti ka vivechan bhi kiya gaya hai. prashnottar prarambh karane se pahale rrishi shantipath karate haian aur paramatma se trividh tapoan ki shanti ke lie prarthana karate haian.
- prarambh mean prajapati brahma bhagavan guh (kartikey) se prashn karate haian-'he bhagavan! ap kripa karake akshavidhi batane ki kripa karean ki isaka lakshan kya haian? isake bhed, sootr, gooanthane ka prakar, aksharoan ka mahattv aur phal ka vivechan karean.'
akshamala kya hai?
- tab bhagavan guh uttar dete haian-'he brahman! yah akshamala, praval (mooanga), moti, sphatik, shankh, chaandi svarn, chandan, putrajivika, kamal evan rudraksh dvara banayi jati hai. ise 'a' se 'ksh' tak ke aksharoan se yukt karake vidhipoorvak dharan kiya jata hai. isamean svarn, chaandi aur taanbe se nirtit tin sootr hote haian. manakoan ke vivar (chhed) mean samane ki or svarn, dahine bhag mean chaandi tatha baean bhag mean taanba lagaya jata hai. in manakoan ke mukh se mukh ko aur prishth bhag se prishth bhag ko jo dana chahie.'
- inake bhitar ka sootr 'brahm' hai. dahine bhag mean 'shiv' hai aur bayean bhag mean 'vishnu' hai. mukh 'sarasvati' hai aur prishthabhag 'gayatri' hai. chhidr 'vidya' hai, gaanth 'prakriti' hai, svar satvik hone ke karan shubhr-shvet haian aur jo manakoan ka sparsh hai, vah satvik aur tamasik bhavoan ka mishrit svaroop hai tatha inake atirikt sabhi kuchh rajasi vrittiyoan ka karan hai.
is upanishad mean age bataya gaya hai ki shuddh man se snanadi karake man ko panchamrit mean dhokar, man ko sparsh karake mrityu ko jitane vale sarvarakshak aur sarvavyapi paramatma ka dhyan karana chahie. parameshvar ka dhyan karate hue ek-ek manake ko chho dakar agale manake par badhate jana chahie. mala poorn hone par prithvi ke samast devataoan ko pranam karana chahie.
- taduparant is lok ki samast chauansath kalaoan ko namaskar karean aur unaki shaktiyoan ka ahvan karean. brahma, vishnu aur rudr ka bar-bar vandan karean. samast shaiv, vaishnav aur shakt matavalambiyoan ko namaskar karean aur ant mean eeshvar se kahean ki is akshamalika mean jitane bhi manake haian, prabhu ap unake dvara apane sabhi upasakoan ko sukh-samriddhi pradan karean. in manakoan ko isi kram mean badhakar inaki sankhya ek sau ath karani chahie. meroo mean poorvakt ki bhaanti 'ksh' akshar hi rahega. is prakar manakoan ko ek sootr mean pirokar mala taiyar karean.
- akshamalika ki stuti karane ke pashchath use uthakar v pradakshina karake pun: hath jo dakar prarthana karean-'he bhagavati matrishakti! tum sabhi ko vash mean karane vali ho. ham tumhean bar-bar naman karate haian. he akshamale! tum sabhi ki gati ko stambhit karane vali ho, tum mrityuanjay-svaroopini ho, tum sabhi lokoan ki rakshak ho, samast vishv ki pranashakti ho, tum samast prakriti mean vidyaman ho, tum sampoorn shaktiyoan ko dene vali ho, ham tumhean bar-bar namaskar karate haian.'
- is upanishad ka prat: kal ke samay mean path karane vala ratri mean kiye gaye pap krityoan se mukt ho jata hai. sayankal mean path karane vala din-bhar mean kiye papoan se mukt ho jata hai. jo donoan samay path karata hai, usake sabhi pap nasht ho jate haian.
sanbandhit lekh
shrutiyaan
upaved aur vedaang |
---|
| upaved |
|
kamandak sootr · kautily arthashastr · chanaky sootr · nitivakyamritasootr · brihaspatey arthadhikarakamh · shukraniti | | |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar · adhvaryu | | | | | |
agnigrahasootraraj · ashvinikumar sanhita · ashtaangahriday · indrasootr · charak sanhita · jabalisootr · dalbhy sootr · deval sootr · dhanvantari sootr · dhatuved · brahman sanhita · bhel sanhita · manasootr · shabd kautoohal · sushrut sanhita · soop sootr · sauvari sootr |
| | vedaang |
kalp | | | shiksha |
gautami shiksha (samaved) · naradiy shiksha· paniniy shiksha (rrigved) · bahy shiksha (krishna yajurved) · mandki shiksha (atharvaved) · yajnavalky shiksha (shukl yajurved) · lomashiy shiksha | | vyakaran |
kalp vyakaran · kamadhenu vyakaran · panini vyakaran · prakriti prakash · prakriti vyakaran · mugdhabodh vyakaran · shaktayan vyakaran · sarasvat vyakaran · hemachandr vyakaran | | niruktt |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar | | chhand |
gargyaprokt upanidan sootr · chhand manjari · chhandasootr · chhandovichit chhand sootr · chhandoanukramani · chhalapudh vritti · jayadev chhand · janashramaan chhandovichit · vrittaratnakar · veankatamadhav chhandoanukramani · shrutavek | | jyotish |
aryabhatiy jyotish · naradiy jyotish · parashar jyotish · brahmagupt jyotish · bhaskarachary jyotish · varahamihir jyotish · vasishth jyotish · vedaang jyotish |
|
|
upanishad | | rrigvediy upanishad | | | yajurvediy upanishad |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy upanishad | | | atharvavediy upanishad | | | | | rrigvediy brahman granth | | | yajurvediy brahman granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy brahman granth | | | atharvavediy brahman granth | | |
sootr-granth | | rrigvediy sootr-granth | | | yajurvediy sootr-granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy sootr-granth |
masakasootr · latyayan sootr · khadir shrautasootr · jaiminiy grihyasootr · gobhil grihyasootr · khadir grihyasootr · gautam dharmasootr · drahyayan grihyasootr · drahyayan dharmasootr | | atharvavediy sootr-granth | |
|
shakha | | shakha |
shakal rrigvediy shakha · kanv shukl yajurvediy · madhyandin shukl yajurvediy · taittiriy krishna yajurvediy · maitrayani krishna yajurvediy · kath krishna yajurvediy · kapishthal krishna yajurvediy · shvetashvatar krishna yajurvediy · kauthumi samavediy shakha · jaiminiy samavediy shakha · ranayaniy samavediy shakha · paippalad atharvavediy shakha · shaunakiy atharvavediy shakha | | mantr-sanhita |
rrigved mantr-sanhita · shukl yajurved mantr- sanhita · samaved mantr-sanhita · atharvaved mantr-sanhita | | aranyak | | |
pratisakhy evan anukramanika | | rrigvediy pratisakhy |
shaankhayan pratishakhy · brihad pratishakhy · arshanukramanika · ashvalayan pratishakhy · chhandonukramanika · rrigpratishakhy · devatanukramanika · sarvanukramanika · anuvakanukramanika · brihadvatanukramanika · rrigh vijnan | | yajurvediy pratisakhy |
shukl yajurvediy |
katyayan shulvasootr · katyayanukramanika · vajasaneyi pratishakhy | | krishna yajurvediy |
taittiriy pratishakhy |
| | samavediy pratisakhy |
shaunakiya chaturdhyapika |
|
|
smriti sahity |
---|
| smritigranth | | | puran | | | mahakavy | | | darshan | | | nibandh |
jimootavahan krit : dayabhag · kalavivek · vyavahar matrika · aniruddh krit : pitridayita · haralata · ballalasen krit :acharasagar · pratishthasagar · adbhutasagar · shridhar upadhyay krit : kalamadhav · dattakamimaansa · parasharamadhav · gotr-pravar nirnay · muhoortamadhav · smritisangrah · vratyastom-paddhati · nandapandit krit : shraddh-kalpalata · shuddhi-chandrika · tattvamuktavali · dattak mimaansa · · narayanabhatat krit : tristhali-setu · antyeshti-paddhati · prayog ratnakar · kamalakar bhatt krit: nirnayasindhu · shoodrakamalakar · danakamalakar · poortakamalakar · vedaratn · prayashchittaratn · vivad tandav · kashinath upadhyay krit : dharmasindhu · nirnayamrit · purusharth-chintamani · shoolapani krit : smriti-vivek (apoorn) · raghunandan krit : smriti-tattv · chandeshvar krit : smriti-ratnakar · vachaspati mishr : vivad-chintamani · devan bhatat krit : smriti-chandrika · hemadri krit : chaturvarg-chintamani · nilakandabhatat krit : bhagavant bhaskar · mitramishr krit: vir-mitroday · lakshmidhar krit : krity-kalpataru · jagannath tarkapanchanan krit : vivadarnav | | agam |
vaishnavagam |
ahirbudhny-sanhita · eeshvar-sanhita · kapilajanli-sanhita · jayakhy-sanhita · padmatantr-sanhita · parashar-sanhita · brihadbrahm-sanhita · bharadvaj-sanhita · lakshmi-sanhita · vishnutilak-sanhita · vishnu-sanhita · shriprashn-sanhita · sattvat-sanhita | | shaivagam |
tattvatray · tattvaprakashika · tattvasangrah · tatpary sangrah · nareshvar pariksha · nadakarika · paramoksh-nirashakarika · pashupat sootr · bhogakarika · mokshakarika · ratnatray · shrutisooktimala · soot-sanhita | | shaktagam |
vamagam |
advaitabhavopanishad · arunopanishad · kalikopanishad · kaulopanishad · taropanishad · tripuropanishad · brahichopanishad · bhavanopanishad | | mishramarg |
kalanidhi · kularnav · kuleshvari · chandrak · jyotsravati · durvasas · barhaspaty · bhuvaneshvari | | samayachar |
vasishthasanhita · shukrasanhita · sanakasanhita · sanatkumarasanhita · sanandanasanhita | | tantrik sadhana |
kalivilas · kularnav · kool-choo damani · jnanarnav · tantraraj · tripura-rahasy · dakshinamoorti-sanhita · namakeshvar · prapanchasar · mantr-maharnav · mahanirvan · rudrayamal · shaktisangam-tantr · sharada-tilak |
|
|
|
varnamala kramanusar lekh khoj