अनेकान्त विमर्श -जैन दर्शन

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search

jain darshan mean 'anekant' jainadarshan ka ullekhaniy siddhant hai. vah itana vyapak hai ki vah lok (logoan) ke sabhi vyavaharoan mean vyapt hai. usake bina kisi ka vyavahar chal nahian sakata. achary siddhasen ne kaha hai[1] ki logoan ke us advitiy guru anekantavad ko ham namaskar karate haian, jisake bina unaka vyavahar kisi tarah bhi nahian chalata. amritachandr usake vishay mean kahate hai[2] ki anekant paramagam jainagam ka pran he aur vah vastu ke vishay mean utpann ekantavadiyoan ke vivadoan ko usi prakar door karata hai jis prakar hathi ko lekar utpann janmandhoan ke vivadoan ko usi prakar door karata hai jis prakar hathi ko lekar utpann janmandhoan ke vivadoan ko sachakshu: (netravala) vyakti door kar deta hai. samantabhadr ka kahana hai[3] ki vastu ko anekant manana kyoan avashyak hai? ve kahate haian ki ekant ke agrah se ekant samajhata hai ki vastu utani hi hai, any roop nahian hai, isase use ahankar a jata hai aur ahankar se use rag, dvesh adi utpann hote haian, jisase use vastu ka sahi darshan nahian hota. par anekanti ko ekanat ka agrah n hone se use n ahankar paida hota hai aur n rag, dvesh adi utpann hote haian. phalat: use us anantadharmatmak anekant roop vastu ka samyakdarshan hota hai, kyoanki ekant ka agrah n karana doosare dharmoan ko bhi usamean svikar karana samyagdrishti ka svabhav hai. aur is svabhav ke karan hi anekanti ke man mean paksh ya kshobh paida nahian hota, vah samy bhav ko lie rahata hai.

anekant ke bhed

anekant do prakar ka hai-

  1. samyaganekant
  2. mithya anekant

paraspar viruddh do shaktiyoan ka prakashan karane vala samyaganekant hai athava sapeksh ekantoan ka samuchchay samyaganekant hai[4] nirapeksh nana dharmoan ka samooh mithya anekant hai. ekant bhi do prakar ka hai-

  1. samyak ekant
  2. mithya ekant

sapeksh ekant samyak ekant hai. vah itar dharmoan ka sangrahak hai. at: vah nay ka vishay hai aur nirapeksh ekant mithya ekant hai, jo itar dharmoan ka tiraskarak hai vah dunary ya nayabhas ka vishay hai. anekant ke any prakar se bhi do bhed kahe gaye haian.[5]

  1. sahanekant
  2. kramanekant

ek sath rahane vale gunoan ke samuday ka nam sahanekant hai aur kram mean hone vale dharmoan-paryayoan ke samuchchay ka nam kramanekant hai. in do prakar ke anekantoan ke udbhavak jain darshanik achary vidyanand haian. unake samarthak vadibhasianh haian. unhoanne apani syadvadasiddhi mean in donoan prakar ke anekantoan ka do parichchhedoan mean vistrit pratipadan kiya hai. un ke nam haian- sahanekantasiddhi aur kramanekant siddhi. anekant ko manane mean koee vivad hona hi nahian chahie. jo hetu[6] svapaksh ka sadhak hota hai vahi sath mean parapaksh ka dooshak bhi hota hai. is prakar usamean sadhakatv evan dooshakatv donoan viruddh dharm ek sath rooparasadi ki tarah vidyaman haian. saankhyadarshan, prakriti ko sattv, raj aur tamogun roop trayatmak svikar karata hai aur tinoan paraspar viruddh hai tatha unake prasad-laghav, shoshan-tap, avaran-sadan adi bhinn-bhinn svabhav haian aur sab pradhan roop haian, unamean koee virodh nahian hai.[7] vaisheshik dravyagun adi ko anuvritti-vyavritti pratyay karane ke karan samany-vishesh roop manate haian. prithvi adi mean 'dravyamh' is prakar ka anuvritti pratyay hone se dravy ko samany aur 'dravyamh n gun:, n karm, adi vyavritti pratyay ka karan hone se use vishesh bhi kahate haian aur is prakar dravy ek sath paraspar viruddh samany-vishesh roop mana gaya hai.[8] chitraroop bhi unhoanne svikar kiya hai, jo paraspar viruddh roopoan ka samuday hai. bauddh darshan mean bhi ek chitrajnan svikrit hai, jo parasparaviruddh niladi jnanoan ka samooh hai.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

  1. jen vina logass vi vavaharo savvaha n nivvadi.
    tass bhuvanekkaguruno namoaneyant vayass॥ - siddhasen.
  2. paramagamasy jivan nishiddhajatyandh- sindhuravidhanamh.
    sakal-nay-vilasitanaan virodhamathanan namamyanekantamh॥ -amritachandr, purusharth siddhayupay, shlo. 1.
  3. ekant dharmabhiniveshamoola ragadayoahan kritija jananamh.
    ekantahanachch s yattadev svabhavikatvachch saman manaste॥ - samantabhadr, yuktayanushasan karika 51
  4. samantabhadr, aptami., ka. 107
  5. vidyanand tattvarthashlokavartik, 5-38-2
  6. ekasy heto: sadhak dooshakatvaavisanvadavaddha'- t.va. 1-6-13
  7. 'kechittavadahu:- satvarajastamasaan samyavastha pradhanamiti, teshaan
    prasadalaghavashoshatapavaranasadanadibhinnasvabhavanaan pradhanatmanaan mithashch n virodh:.'
  8. apare manyante- anuvrittivinivrittibuddhayabhidhanalakshan: samanyavishesh iti. teshaan ch samanyamev vishesh: samanyavishesh iti. ekasyatman ubhayatmakatvan n virudhyate. t.va. 1-6-14 . 2. samantabhadr, aptami. ka 104

bahari k diyaan

sanbandhit lekh

shrutiyaan


varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah