krishna yajurved shakha ke is upanishad mean 'pranavopasana' ke sath yog ke chhah aangoan- pratyahar, dharana, dhyan, pranayam, tark aur samadhi adi- ka varnan kiya gaya hai. yog-sadhana ke antargat 'pranayam' vidhi, Omkar ki matraoan ka dhyan, panch pranoan ka svaroop, yog karane vale sadhak ki pravrittiyaan tatha nirvan-prapti se brahmalok tak jane vale marg ka digdarshan karaya gaya hai. is upanishad mean untalis mantr haian.
pranopasana
- 'pranav,' arthath 'Omkar' ka chintan samast sukhoan ko dene vala hai.
- Omkar ke rath par aroodh hokar hi 'brahmalok' pahuancha ja sakata hai-Omkar-roopi rath par aroodh hokar aur bhagavan vishnu ko sarathi banakar brahmalok ka chintan karate hue jnani purush devadhidev bhagavan rudr ki upasana mean nirantar tallin rahean. tab jnani purush ka pran nishchit roop se 'parabrahm' tak pahuanch jata hai. [1]
yog-sadhana (pranayam)
- jab man athava pran niyantran mean nahian hota, tab vishay-vasanaoan ki or bhatakata hai. vishayi vyakti papakarmoan mean lipt ho jata hai. yadi 'pranayam' vidhi se pran ka niyantran kar liya jaye, to pap ki sambhavana nasht ho jati hai.
- asan, mudra, pratyahar, pranayam, dhyan aur samadhi hathayog ke chhah karm mane gaye haian. inake prayog se sharir ka shodhan ho jata hai. sthirata, dhairy, halakapan, sansar-asaktivihin aur atma ka anubhav hone lagata hai. samany vyakti 'pranayam' ka arth vayu ko andar khianchana, rokana aur nikalana matr samajhate haian. yah bhramak sthiti hai.
- pran-shakti sansar ke kan-kan mean vyapt hai. vayu mean bhi pran-shakti hai. isilie pranayam dvara vayu mean sthit pran-shakti ko niyantrit kiya jata hai pran par niyantran hote hi sharir aur man par niyantran ho jata hai. pranayam karane vala sadhak bahy vayu ke dvara arogy, bal, utsah aur jivani-shakti ko shvas dvara apane bhitar le jata hai, use kuchh der bhitar rokata hai aur phir usi vayu ko bahar ki or nikalakar andar ke anek rogoan aur nirbalataoan ko bahar pheank deta hai.
- 'pranayam' ke lie sadhak ko sthan, kal, ahar, adi ka poora dhyan rakhana chahie. 'shuddhata' isaki sabase b di shart hai. 'pranayam' karate samay tin sthitiyaan- 'poorak, kumbhak' aur 'rechak' hoti haian.
- 'poorak' ka arth hai- vayu ko nasika dvara sharir mean bharana,
- 'kumbhak' ka arth hai- vayu ko bhitar rokana aur
- 'rechak' ka arth hai- use nasika chhidroan dvara sharir se bahar nikalana.
sidhe hath ke aangoothe se nasika ke sidhe chhidr ko band karean aur baean chhidr se shvas khianchean, bayaan chhidr bhi aanguli se band karake shvas ko rokean, phir dahine chhidr se vayu ko bahar nikal dean. is bich 'oankar' ka smaran karate rahean. dhire-dhire abhyas se samay badhate jayean. isi prakar bayaan chhidr band karake dahine chhidr se shvas khianchean, rokean aur baean chhidr se nikal dean. abhyas dvara ise ghantoan tak kiya ja sakata hai. shanai:-shanai: atma mean dhyan kendrit ho jata hai. niyamapoorvak kiye gaye abhyas dvara tin mah mean hi 'atmajnan' ki prapti sambhav hai aur janm-maran ke chakr se mukt hokar 'moksh' prapt ho jata hai.
tika tippani aur sandarbh
- ↑ oankararathamaroohy vishnuan kritvath sarathimh.
brahmalokapadanveshi rudraradhanatatpar:॥2॥
sanbandhit lekh
shrutiyaan
upaved aur vedaang |
---|
| upaved |
|
kamandak sootr · kautily arthashastr · chanaky sootr · nitivakyamritasootr · brihaspatey arthadhikarakamh · shukraniti | | |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar · adhvaryu | | | | | |
agnigrahasootraraj · ashvinikumar sanhita · ashtaangahriday · indrasootr · charak sanhita · jabalisootr · dalbhy sootr · deval sootr · dhanvantari sootr · dhatuved · brahman sanhita · bhel sanhita · manasootr · shabd kautoohal · sushrut sanhita · soop sootr · sauvari sootr |
| | vedaang |
kalp | | | shiksha |
gautami shiksha (samaved) · naradiy shiksha· paniniy shiksha (rrigved) · bahy shiksha (krishna yajurved) · mandki shiksha (atharvaved) · yajnavalky shiksha (shukl yajurved) · lomashiy shiksha | | vyakaran |
kalp vyakaran · kamadhenu vyakaran · panini vyakaran · prakriti prakash · prakriti vyakaran · mugdhabodh vyakaran · shaktayan vyakaran · sarasvat vyakaran · hemachandr vyakaran | | niruktt |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar | | chhand |
gargyaprokt upanidan sootr · chhand manjari · chhandasootr · chhandovichit chhand sootr · chhandoanukramani · chhalapudh vritti · jayadev chhand · janashramaan chhandovichit · vrittaratnakar · veankatamadhav chhandoanukramani · shrutavek | | jyotish |
aryabhatiy jyotish · naradiy jyotish · parashar jyotish · brahmagupt jyotish · bhaskarachary jyotish · varahamihir jyotish · vasishth jyotish · vedaang jyotish |
|
|
upanishad | | rrigvediy upanishad | | | yajurvediy upanishad |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy upanishad | | | atharvavediy upanishad | | | | | rrigvediy brahman granth | | | yajurvediy brahman granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy brahman granth | | | atharvavediy brahman granth | | |
sootr-granth | | rrigvediy sootr-granth | | | yajurvediy sootr-granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy sootr-granth |
masakasootr · latyayan sootr · khadir shrautasootr · jaiminiy grihyasootr · gobhil grihyasootr · khadir grihyasootr · gautam dharmasootr · drahyayan grihyasootr · drahyayan dharmasootr | | atharvavediy sootr-granth | |
|
shakha | | shakha |
shakal rrigvediy shakha · kanv shukl yajurvediy · madhyandin shukl yajurvediy · taittiriy krishna yajurvediy · maitrayani krishna yajurvediy · kath krishna yajurvediy · kapishthal krishna yajurvediy · shvetashvatar krishna yajurvediy · kauthumi samavediy shakha · jaiminiy samavediy shakha · ranayaniy samavediy shakha · paippalad atharvavediy shakha · shaunakiy atharvavediy shakha | | mantr-sanhita |
rrigved mantr-sanhita · shukl yajurved mantr- sanhita · samaved mantr-sanhita · atharvaved mantr-sanhita | | aranyak | | |
pratisakhy evan anukramanika | | rrigvediy pratisakhy |
shaankhayan pratishakhy · brihad pratishakhy · arshanukramanika · ashvalayan pratishakhy · chhandonukramanika · rrigpratishakhy · devatanukramanika · sarvanukramanika · anuvakanukramanika · brihadvatanukramanika · rrigh vijnan | | yajurvediy pratisakhy |
shukl yajurvediy |
katyayan shulvasootr · katyayanukramanika · vajasaneyi pratishakhy | | krishna yajurvediy |
taittiriy pratishakhy |
| | samavediy pratisakhy |
shaunakiya chaturdhyapika |
|
|
smriti sahity |
---|
| smritigranth | | | puran | | | mahakavy | | | darshan | | | nibandh |
jimootavahan krit : dayabhag · kalavivek · vyavahar matrika · aniruddh krit : pitridayita · haralata · ballalasen krit :acharasagar · pratishthasagar · adbhutasagar · shridhar upadhyay krit : kalamadhav · dattakamimaansa · parasharamadhav · gotr-pravar nirnay · muhoortamadhav · smritisangrah · vratyastom-paddhati · nandapandit krit : shraddh-kalpalata · shuddhi-chandrika · tattvamuktavali · dattak mimaansa · · narayanabhatat krit : tristhali-setu · antyeshti-paddhati · prayog ratnakar · kamalakar bhatt krit: nirnayasindhu · shoodrakamalakar · danakamalakar · poortakamalakar · vedaratn · prayashchittaratn · vivad tandav · kashinath upadhyay krit : dharmasindhu · nirnayamrit · purusharth-chintamani · shoolapani krit : smriti-vivek (apoorn) · raghunandan krit : smriti-tattv · chandeshvar krit : smriti-ratnakar · vachaspati mishr : vivad-chintamani · devan bhatat krit : smriti-chandrika · hemadri krit : chaturvarg-chintamani · nilakandabhatat krit : bhagavant bhaskar · mitramishr krit: vir-mitroday · lakshmidhar krit : krity-kalpataru · jagannath tarkapanchanan krit : vivadarnav | | agam |
vaishnavagam |
ahirbudhny-sanhita · eeshvar-sanhita · kapilajanli-sanhita · jayakhy-sanhita · padmatantr-sanhita · parashar-sanhita · brihadbrahm-sanhita · bharadvaj-sanhita · lakshmi-sanhita · vishnutilak-sanhita · vishnu-sanhita · shriprashn-sanhita · sattvat-sanhita | | shaivagam |
tattvatray · tattvaprakashika · tattvasangrah · tatpary sangrah · nareshvar pariksha · nadakarika · paramoksh-nirashakarika · pashupat sootr · bhogakarika · mokshakarika · ratnatray · shrutisooktimala · soot-sanhita | | shaktagam |
vamagam |
advaitabhavopanishad · arunopanishad · kalikopanishad · kaulopanishad · taropanishad · tripuropanishad · brahichopanishad · bhavanopanishad | | mishramarg |
kalanidhi · kularnav · kuleshvari · chandrak · jyotsravati · durvasas · barhaspaty · bhuvaneshvari | | samayachar |
vasishthasanhita · shukrasanhita · sanakasanhita · sanatkumarasanhita · sanandanasanhita | | tantrik sadhana |
kalivilas · kularnav · kool-choo damani · jnanarnav · tantraraj · tripura-rahasy · dakshinamoorti-sanhita · namakeshvar · prapanchasar · mantr-maharnav · mahanirvan · rudrayamal · shaktisangam-tantr · sharada-tilak |
|
|
|
varnamala kramanusar lekh khoj