इन्दु प्रकाश पाण्डेय
indu prakash pandey
| |
poora nam | d aau. indu prakash pandey |
janm | 4 agast, 1924 |
janm bhoomi | gegasoan shivapuri, rayabareli, uttar pradesh |
abhibhavak | pan. shamhbhoo ratan panhdey aur shubhadra panhdey |
pati/patni | haidi paandey |
santan | putr- purushothtam, kailash aur avinash |
karm-kshetr | svatantrata senani, pradhhyapak, sahityakar |
mukhy rachanaean | ‘avadhi lokagit aur paramhpara’, ‘avadhi lokagit aur paramhpara’, ‘avadh ki lok kathaean ’, ‘khoon ka vhyapari’ , ‘manjhadhar ki baanhean’, ‘rizanalizm in hinhdi n aauvel’ adi |
bhasha | hinhdi, aangrezi, brajabhasha, bhojapuri, urdoo, gujarati aur marathi |
vidyalay | ilahabad vishvavidyalay |
shiksha | em. e. (hinhdi sahithy) |
puraskar-upadhi | di. lith. |
nagarikata | bharatiy |
any janakari | indu prakash pandey jarmani ke phraiankaphurt nagar mean sthit j aaun vaulhfag aaug goete vishhvavidyalay ke bharatiy bhasha vibhag se 1989 mean avakash prapht pradhhyapak haian. |
bahari k diyaan | adhikarik vebasait |
adyatan | 19:36, 15 aprॅl 2015 (IST)
|
inhean bhi dekhean | kavi soochi, sahityakar soochi |
d aau. indu prakash pandey (aangrezi: Dr. Indu Prakash Pandey, janm: 4 agast, 1924) hindi ke samakalin sahityakar haian. indu prakash pandey jarmani ke phraiankaphurt nagar mean sthit j aaun vaulhfag aaug goete vishhvavidyalay ke bharatiy bhasha vibhag se 1989 mean avakash prapht pradhhyapak haian. 90 varsh ki ayu mean bhi d aau. panhdey ki sakriyata mean koee kami nahian hai. vartaman mean ve ‘nagari pracharini sabha’ tatha ‘bharatiy pi.ee.en.’ ke shthaee sadashy haian.
jivan parichay
d aau. inhdu prakash panhdey ka janhm 4 agast, 1924 ko uttar pradesh ke zila rayabareli mean gram gegasoan shivapuri ke pan. shamhbhoo ratan panhdey tatha shubhadra panhdey ke ghar hua. gaanv ki pathashala se prarambhik shiksha prapht karane ke bad balak inhdu prakash parivar ke sath kasaganj, ajamer, mauant aboo aur rayabareli rahe aur inhhian shthanoan par rah kar madhhyamik shiksha prapht ki. rayabareli se 1943 mean haeeshkool ki pariksha uthtirn ki. isi sal mahatma gaandhi dvara shuroo kie ge bharat chho do andolan mean sakriy bhag liya aur giraphtar hokar jel mean rahe. yahi varsh inhdu prakash ke jivan mean bhari mo d lane vala varsh tha, jab parivar ke dabab mean unhhean anichhchhapoorvak vivah karana pada. haidi paandey ne dharmapathni ke roop mean unake jivan mean pravesh liya jo kalanhtar mean unake tin betoan purushothtam, kailash aur avinash ki maan banian. vivah ke bad inhduji inhtaramidiet ki shiksha ke lie kanapur ge aur bi.en.es.di. k aaulej se 1945 mean inhtaramidiet ki pariksha pas ki. phir ve uchhch shiksha ke lie ilahabad vishvavidyalay mean pravishht hue. vahaan se 1947 mean bi.e. ki upadhi hinhdi v aangrezi sahity tatha rajaniti shashtr vishay lekar prapht ki. 1949 mean unhhoanne ilahabad vishhvavidyalay se hi hinhdi sahithy mean em. e. ki upadhi prapht ki.
gaandhiji ka sannidhy
tathkalin shvatantrata sangram ke mahanayak mahatma gaandhi se athyadhik prabhavit hone ke karan inhdu prakash 1946-47 mean gaandhi ashram sevapuri, varanasi mean rahe aur vahaan je. si. kumaraphpa se unhhoanne ‘gaandhiyan arthashashtr sikha. pro. dhavan ne unhhean ‘gaandhiyan rajaniti darshan’ ka jnan prapht karaya. yah vahi samay tha jab inhdu prakash achary je. bi. kripalani, dhirenhdr bhaee majoomadar aur pro. asarani ke samhpark mean bhi ae. phir ilahabad vapas akar ‘rachanathmak parishad ’ ki shthapana ki aur gaandhivadi riti se jivanayapan ko lakshhy banaya. tathkalin sabhi mahathvapoorn gaandhivadi vicharak neta us parishadh mean ae aur un logoan ne parishadh ke sadashyoan ke sath charkha kataee aur vichar-vimarsh kie. unhhian dinoan inhduji ne bhaee saligaram se praudh shiksha ka prashikshan liya aur anek gaanvoan mean praudh shiksha ki kakshaean bhi chalaeean.
karyakshetr
shaikshanik yoghyata badhane ke kram mean bad mean inhduji ne 1955 mean pune ke dakshin k aaulej dvara ayojit ‘samar aur aautam shkool aauf liangvistikhs’ mean bhag lekar bhashashashtr ki anek navin vidhaoan ka adhhyayan kiya. 1974 mean unhhean h aaulainhd ke utaraishht vishhvavidyalay se unaki pushtak ‘rijanalizm in hinhdi n aauvalhs’ par di. lith. ki upadhi prapht huee. sikhane ke is kram mean, vidyavhyasani inhdu prakash ji ne apani matribhasha avadhi ke atirikht hinhdi, brajabhasha, bhojapuri ka jnan prapht kiya tatha urdoo, gujarati aur marathi bhashaean bhi sikhian. in bhashaoan ki pushtakoan ka adhhyayan kiya aur anuk pushtakoan ki samikshaean bhi likhian. videshi bhashaoan mean ve aangrezi aur jarman ka achhchhi tarah upayog kar lete haian. prayog n karate rahane ke karan ab roomainiyan bhasha par unaka adhikar nahian raha par batachit karane mean unhhean ab bhi koee kathinaee anubhav nahian hoti. em. e. karane ke turanht bad usi varsh inhdu prakash ji ne mumhbee vishhvavidyalay ke aantargat elaphinhshtan k aaulej ke hinhdi bhasha evan sahithy vibhag mean pradhhyapak ke roop mean apane shikshak jivan ki shuruat ki. julaee 1949 se tin varshoan tak vibhag mean pradhhyapak rahane ke bad ve joon 1963 tak vahian vibhagadhhyaksh ke roop mean karyarat rahe. 1963 mean haidelabarg vishhvavidyalay, jarmani ke amantran par inhdu ji vahaan ke dakshin eshiya sanshthan mean ek varsh ke lie bhasha, sahithy evan bharatiy sanshkriti ka adhhyapan karane ke lie ge. vahaan ve 1963-64 mean rahe. 1964 mean inhdu ji ko rajakiy vishhvavidyalay, kailiforniya ke barkale kenhdr se amantran mila. ve ek varsh ke lie julaee 1964 se 1965 tak, hinhdi bhasha, bharatiy sahity, bharatiy darshan evan sanskriti ka adhhyapan karane ke lie amerika mean rahe. bharat sarakar ke shiksha evan sanshkriti mantralay ne apane pratinidhi ke roop mean panhdey ji ko roomaniya ke bukharesht vishhvavidyalay mean do varshoan ke lie bheja. ve vahaan sitambar 1965 se sitamhbar 1967 tak rahe. ek bar phir ve jarmani laute aur 5 navamhbar 1967 se agasht 1989 tak jarmani ke phraiankaphurt ke goete vishhvavidyalay mean bharatiy bhashashashtr vibhag mean pradhhyapak niyukht hue. yahian se 65 varsh ki umr mean agasht 1989 mean panhdey ji ne avakash grahan kiya.
sahityik parichay
apane adhhyapak jivan ke dauran d aau. panhdey vibhinhn shaikshanik aur akadamik samitiyoan mean sakriy rahe. ve maharashhtr sarakar ke shiksha salahakar rahe, sath hi vahaan ki pathyapushtak chayan samiti ke sadashy bhi rahe. anek varshoan tak ve marathava da vishhvavidyalay mean urdoo, farasi aur hinhdi ki bord aauf shtadiz ke tatha es.en.di.ti. mahila vishhvavidyalay, mumhbee ki bord aauf shtadiz ke bhi sadashy rahe. niyamit shikshak ke roop mean avakash prapti ke bad 14 akhtoobar 1985 ko ‘bharatiy sanshkriti sanshthan’ nam se ek aisi sanshtha ki shthapana ki, jo phraiankaphurt mean bharat v bharatiy sanshkriti mean ruchi rakhane valoan ko bharatiy bhashaoan tatha bharatiy sangit evan nrithyakala ka prashikshan de rahi hai. isaka udghatan varishhth sahithyakar sachhchidananhd hirananhd vathshyayan 'ajney' ne kiya tha aur shthapana ke bad isaka sanchalan satath chaudah varshoan tak indu prakash pandey evan inaki patni haidi paandey ne apane niji shtar par kiya. aramhbh se hi panhdey ji samajik drishti se ek jagarook aur sakriy vhyakti rahe haian. unaki vidvathta, shpashhtavadita aur khuli soch ke karan hi ve apane mumhbee pravas ke dinoan mean ‘sainhtral bord aauf philhm seansar’ ke mumhbee painal ke lagatar 9 varshoan tak sadashy rahe aur aangrezi aur hinhdi philhmoan ki kataee-chhantaee karate rahe. isake alava, d aau. panhdey bharat ke rashtrapati dvara die jane vale purashkaroan ki nirnayak samiti ke samhmanit sadashy tatha akashavani ke lokapriy karyakram ‘vividh bharati’ ki git chayan samiti ke bhi kee varshoan tak sadashy rah chuke haian. 1959 mean mumbee mean d aau. panhdey ne ‘lokasanshkriti parishad’ ka gathan aur prabandhan bhi kiya.
kritiyaan
d aau. inhdu prakash panhdey ne saiank doan lekhoan, pachasoan kavitaoan, kahaniyoan, vhyaktichitroan adi ke madhhyam se apani rashhtrabhasha hinhdi ke bhanhdar mean apana yogadan diya hai. unaka sahithy anek patr-patrikaoan mean prakashit hota raha hai. inake alava, unhhoanne jo pushtakakar sahithy diya hai, usaki soochi is prakar hai-
kram | kriti ka nam | prakashan |
---|---|---|
1. | ‘avadhi lokagit aur paramhpara’ | ramanarayan lal beniprasad, ilahabad, 1957, doosara sanshkaran - 1958 |
2. | ‘hinhdi rachanabodh’ | kitab mahal, mumhbee, 1957 |
3. | ‘shanti ke nootan kshitij’ | chaishtar bolhs ki prakhhyat pushtak ‘ nhyoo dayamainhshans aauf pis ’ ka hinhdi anuvad parls pablikeshanhs, mumhbee, 1958 |
4. | ‘avadh ki lok kathaean’ | shiv prakashan, mumhbee, 1959 |
5. | ‘khoon ka vhyapari’ (kahani sangrah) | achary shukhl sadhana sadan, kanapur, 1962 |
6. | ‘sahithy samidha’ (nibanhdh sangrah) | ramanarayan lal beniprasad, ilahabad, 1963 |
7. | ‘manjhadhar ki baanhean’ (kavita sangrah) | kshitij prakashan, mumhbee, 1966 |
8. | ‘avadhi vrat kathaean’ | bharatiy jnanapith, varanasi, 1967 |
9. | ‘kurs de limhba hinhdi’ | vishhvavidyalay prakashan, bukhareshht, roomaniya, 1967 |
10. | ‘rizanalizm in hinhdi n aauvel’ (aangrezi mean) | phraanths shtainar feralag, visavadan, jarmani, 1974 |
11. | ‘hinhdi litarechar : trainhdsh enhd tretsh’ (aangrezi mean) | farma ke. el. mukhopadhhyay, kolakata, 1975 |
12. | ‘ avadhi kahavatean’ | rachana prakashan, ilahabad, 1977 |
13. | ‘hinhdi ke aanchalik upanhyasoan mean jivan sathy’ | naishanal pablishiang haus, nee dilhli, 1979 |
14. | ‘romaintik feminizm in hinhdi n aauvalhs riten baee vimain ’ | haus aauf laitars, nee dilhli, 1988 |
15. | ‘upanhyas : vidha aur vidhan ’ | inhdraprashth prakashan, dilhli, 1995 |
inamean se kee pustakoan ke punarmudran bhi ho chuke haian. in pustakoan ke atirikht anek anusandhan alekh, pushtak samikshaean, rediyo vartaean tatha sakshatkar hinhdi, aangrezi evan roomaniyan bhashaoan mean prakashit ho chuke haian. jarman bhasha mean hinhdi ke tin upanyasoan, mridula garg ke ‘chithtakobara’, manjul bhagat ke ‘anaro’ tatha krishnaa sobati ke ‘mitro marajani’ ka anuvad bhi d aau. panhdey ne apani sahadharmini haidi ke sath milakar kiya hai. in anuvadoan ki jarmani ke sahityik kshetr mean bahut prashansa huee hai. is daramyan ek vidvanh d aau. prabhat ojha ne d aau. inhdu prakash panhdey par shodh prabanhdh likhakar 2014 mean gurukul kaangadi vishvavidyalay se pi.echadi. ki upadhi prapht ki hai. unaka yah shodh-prabanhdh ‘shivapuri se shhvalabakh tak’ shirshak se hinhdi bukhs seantar, dilli se prakashit ho chuka hai. nagarjun ke 3 upanhyasoan par d aau. panhde ki ek alochanathmak pushtak prakashadhin hai.
vicharadhara
d aau. panhdey, anek aantararashhtriy sahityik evan bhasha vijnan sanbandhi sabhaoan mean samhmilit hote aur unamean apane alekh prashtut karate rahe haian. inamean se pi.ee.en. ki anek sabhaean ulhlekhaniy haian. maiksiko, bukhareshht, haidelabarg, sasekhs, laidan ithyadi nagaroan mean huee yooropiy vidvanoan ki sabhaoan mean bhi ve pray: sammilit hote rahe haian. yoorop, sanyukt rajy amerika tatha chin ke vishhvavidyalayoan ke amantran par bharatiy sahithy evan sanshkriti sanbandhi vhyakhhyanoan ke lie d aau. panhdey uthtari golarddh ke lagabhag sabhi mahanagaroan ki yatraean kar chuke haian. sansar ke mahathvapoorn pooanjivadi aur samajavadi deshoan se unaka nikat ka sanbandh raha hai aur ve hamesha donoan hi paddhatiyoan ke jagarook alochak rahe haian. unaka manana hai ki gaandhiji ke vicharoan ke anusar hi manavata ka shvashth vikas sanbhav hai. d aau. panhdey, bharatiy sanshkriti ki rachanathmak paramhpara par poorn ashtha rakhate hue bhi kisi ke bhakht nahian hai. unaka kahana he ki “maian kisi sahityik, dharmik, samajik ya rajanaitik vicharadhara ka bhakht nahian hooan aur na hi bhagavan ke shvaroop ko thik-se samajh paya hooan. phir bhi svami ramatirth aur raman maharshi ka prashansak hooan aur mahatma gaandhi ke vicharoan se mujhe oorja milati hai.” is umr mean bhi d aau. panhdey bhraman mean ruchi rakhate haian. yahi sharirik roop se unaki sakriyata ka rahashy hai.
|
|
|
|
|
tika tippani aur sandarbh
bahari k diyaan
sanbandhit lekh