thumb|250px|hastalikhit granth, eeshavasyopanishad
yah shukl yajurved ka chalisavaan adhyay hai, jise 'eeshavasyopanishad' kaha gaya hai. upanishad shrriankhala mean ise pratham sthan prapt hai. is upanishad mean eeshvar ke gunoan ka varnan hai, adharm tyag ka upadesh hai. is upanishad mean keval 18 mantr haian, jinhean vedaant ka nicho d manane mean kisi prakar ka matabhed nahian hai. is upanishad ka tatpary jnan ke dvara moksh ki prapti hai. sabhi kaloan mean satkarmoan ko karane ki avashyakata par bal diya gaya hai. parameshvar ke atisookshm svaroop ka varnan is upanishad mean diya gaya hai. sabhi praniyoan mean atma ko paramatma ka aansh janakar ahiansa ki shiksha di gayi hai. samadhi dvara parameshvar ko apane ant:karan mean janane aur sharir ki nashvarata ka ullekh kiya gaya hai. is upanishad ke aranbh mean yah vaky ata hai- 'eeshavasyamidan sarvamh' aur isi ady pad ke karan yah 'eeshopanishad' athava 'eeshavasyopanishad' ke nam se bhi vikhyat hai.[1]
- pratham mantr mean hi jivan aur jagath ko eeshvar ka avas kaha gaya hai. 'yah kisaka dhan hai?' prashn dvara rrishi ne manushy ko sabhi sampadaoan ke ahankar ka tyag karane ka sootr diya hai. isase age lambi ayu, bandhanamukt karm, anushasan aur sharir ke nashvar hone ka bodh karaya gaya hai.
yahaan jo kuchh hai, paramatma ka hai, yahaan jo kuchh bhi hai, sab eeshvar ka hai. hamara yahaan kuchh nahian hai-
Om eeshavasyamidamh sarvan yatkianch jagatyaan jagat.
tenatyekten bhunjitha ma gridh: kasy sviddhanam॥1॥[2]
- yahaan is jagath mean sau varsh tak karm karate hue jine ki ichchha karani chahie-
kurvanneveh karmani jijivishechchhathan sama:.
evan tvayi nanyathetoasti n karm lipyate nare॥2॥[3]
- avichal paramatma ek hi hai. vah man se bhi adhik vegavan hai. vah door bhi hai aur nikat bhi hai. vah j d-chetan sabhi mean sookshm roop mean sthit hai. jo aisa manata hai, vah kabhi bhramit nahian hota. vah shok-moh se door ho jata hai.
- paramatma sarvavyapi hai. vah paramatma deh-rahit, snayu-rahit aur chhidr-rahit hai. vah shuddh aur nishpap hai. vah sarvajayi hai aur svayan hi apane apako vividh roopoan mean abhivyakt karata hai. jnan ke dvara hi use jana ja sakata hai. mrityu-bhay se mukti pakar upayukt nirman kala se mukti prapt ki ja sakati hai. us paramatma ka mukh sone ke chamakadar patr se dhaka hua hai-
hiranmayen patren satyasyapihitan mukhamh.
tattvan pooshannapatrinu satyadharmay drishtaye॥15॥[4]
isaka arth yahi hai ki parabrahm sooryamandal ke madhy sthit hai, kintu usaki atyant prakhar kiranoan ke tej se hamari ye bhautik aankheanan use nahian dekh patian. jo paramatma vahaan sthit hai, vahi mere bhitar vidyaman hai. maian dhyan dvara hi use dekh pata hooan. he agne! he vishv ke adhishthata! ap karm-margoan ke shreshth jnata haian. ap hamean pap karmoan se bachayean aur hamean divy drishti pradan karean. yahi ham bar-bar naman karate haian.
eeshavasy upanishad mean sanbhooti tatha asanbhooti, vidya tatha avidya ke paraspar bhed ka hi spasht nidarshan hai. aant mean adityajagat purush ke sath atma ki ekata pratipadit kar karmi aur upasak ko sansar ke du:khoan se kaise moksh prapt hota hai, isaka bhi nirdesh kiya gaya hai. phalat: laghukay hone par bhi yah upanishad apani navin drishti ke karan upanishadoan mean nitaant mahaniy mana gaya hai.[5]
tika tippani aur sandarbh
- ↑
hindi vishvakosh, khand 2 |prakashak: nagari pracharini sabha, varanasi |sankalan: bharat diskavari pustakalay |prishth sankhya: 39 |
- ↑ arthath is srishti mean jo kuchh bhi j d-chetana hai, vah sab eeshvar ka hi hai, usi ke adhikar mean hai. keval usake dvara sauanpe gaye ka hi upayog karo, adhik ka lalach mat karo; kyoanki 'yah dhan kisaka hai?' arthath kisi ka nahian, keval eeshvar ka hai.
- ↑ arthath yahaan eeshvar ke dvara anushasit jagath mean karm karate hue sau varsh tak jine ki kamana karean. anushasit rahane se karm manushy ko vikaroan mean lipt nahian karate. vikar-yukt jivan ke lie eeshvar dvara yah margadarshan kiya gaya hai. isake atirikt kalyan ka koee any marg nahian hai.
- ↑ arthath sone ke chamakadar lubhavane patr se saty (adityamandal ke madhy brahm) ka mukh dhaka hua hai. he pooshan (soory)! mujhe satyanveshan karane ke lie, arthath atmavalokan ke lie ap us avaran ko hata dean.
- ↑ baladev upadhyay, hindi vishvakosh, khand 2, prishth sankhya 39
sanbandhit lekh
shrutiyaan
upaved aur vedaang |
---|
| upaved |
|
kamandak sootr · kautily arthashastr · chanaky sootr · nitivakyamritasootr · brihaspatey arthadhikarakamh · shukraniti | | |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar · adhvaryu | | | | | |
agnigrahasootraraj · ashvinikumar sanhita · ashtaangahriday · indrasootr · charak sanhita · jabalisootr · dalbhy sootr · deval sootr · dhanvantari sootr · dhatuved · brahman sanhita · bhel sanhita · manasootr · shabd kautoohal · sushrut sanhita · soop sootr · sauvari sootr |
| | vedaang |
kalp | | | shiksha |
gautami shiksha (samaved) · naradiy shiksha· paniniy shiksha (rrigved) · bahy shiksha (krishna yajurved) · mandki shiksha (atharvaved) · yajnavalky shiksha (shukl yajurved) · lomashiy shiksha | | vyakaran |
kalp vyakaran · kamadhenu vyakaran · panini vyakaran · prakriti prakash · prakriti vyakaran · mugdhabodh vyakaran · shaktayan vyakaran · sarasvat vyakaran · hemachandr vyakaran | | niruktt |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar | | chhand |
gargyaprokt upanidan sootr · chhand manjari · chhandasootr · chhandovichit chhand sootr · chhandoanukramani · chhalapudh vritti · jayadev chhand · janashramaan chhandovichit · vrittaratnakar · veankatamadhav chhandoanukramani · shrutavek | | jyotish |
aryabhatiy jyotish · naradiy jyotish · parashar jyotish · brahmagupt jyotish · bhaskarachary jyotish · varahamihir jyotish · vasishth jyotish · vedaang jyotish |
|
|
upanishad | | rrigvediy upanishad | | | yajurvediy upanishad |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy upanishad | | | atharvavediy upanishad | | | | | rrigvediy brahman granth | | | yajurvediy brahman granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy brahman granth | | | atharvavediy brahman granth | | |
sootr-granth | | rrigvediy sootr-granth | | | yajurvediy sootr-granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy sootr-granth |
masakasootr · latyayan sootr · khadir shrautasootr · jaiminiy grihyasootr · gobhil grihyasootr · khadir grihyasootr · gautam dharmasootr · drahyayan grihyasootr · drahyayan dharmasootr | | atharvavediy sootr-granth | |
|
shakha | | shakha |
shakal rrigvediy shakha · kanv shukl yajurvediy · madhyandin shukl yajurvediy · taittiriy krishna yajurvediy · maitrayani krishna yajurvediy · kath krishna yajurvediy · kapishthal krishna yajurvediy · shvetashvatar krishna yajurvediy · kauthumi samavediy shakha · jaiminiy samavediy shakha · ranayaniy samavediy shakha · paippalad atharvavediy shakha · shaunakiy atharvavediy shakha | | mantr-sanhita |
rrigved mantr-sanhita · shukl yajurved mantr- sanhita · samaved mantr-sanhita · atharvaved mantr-sanhita | | aranyak | | |
pratisakhy evan anukramanika | | rrigvediy pratisakhy |
shaankhayan pratishakhy · brihad pratishakhy · arshanukramanika · ashvalayan pratishakhy · chhandonukramanika · rrigpratishakhy · devatanukramanika · sarvanukramanika · anuvakanukramanika · brihadvatanukramanika · rrigh vijnan | | yajurvediy pratisakhy |
shukl yajurvediy |
katyayan shulvasootr · katyayanukramanika · vajasaneyi pratishakhy | | krishna yajurvediy |
taittiriy pratishakhy |
| | samavediy pratisakhy |
shaunakiya chaturdhyapika |
|
|
smriti sahity |
---|
| smritigranth | | | puran | | | mahakavy | | | darshan | | | nibandh |
jimootavahan krit : dayabhag · kalavivek · vyavahar matrika · aniruddh krit : pitridayita · haralata · ballalasen krit :acharasagar · pratishthasagar · adbhutasagar · shridhar upadhyay krit : kalamadhav · dattakamimaansa · parasharamadhav · gotr-pravar nirnay · muhoortamadhav · smritisangrah · vratyastom-paddhati · nandapandit krit : shraddh-kalpalata · shuddhi-chandrika · tattvamuktavali · dattak mimaansa · · narayanabhatat krit : tristhali-setu · antyeshti-paddhati · prayog ratnakar · kamalakar bhatt krit: nirnayasindhu · shoodrakamalakar · danakamalakar · poortakamalakar · vedaratn · prayashchittaratn · vivad tandav · kashinath upadhyay krit : dharmasindhu · nirnayamrit · purusharth-chintamani · shoolapani krit : smriti-vivek (apoorn) · raghunandan krit : smriti-tattv · chandeshvar krit : smriti-ratnakar · vachaspati mishr : vivad-chintamani · devan bhatat krit : smriti-chandrika · hemadri krit : chaturvarg-chintamani · nilakandabhatat krit : bhagavant bhaskar · mitramishr krit: vir-mitroday · lakshmidhar krit : krity-kalpataru · jagannath tarkapanchanan krit : vivadarnav | | agam |
vaishnavagam |
ahirbudhny-sanhita · eeshvar-sanhita · kapilajanli-sanhita · jayakhy-sanhita · padmatantr-sanhita · parashar-sanhita · brihadbrahm-sanhita · bharadvaj-sanhita · lakshmi-sanhita · vishnutilak-sanhita · vishnu-sanhita · shriprashn-sanhita · sattvat-sanhita | | shaivagam |
tattvatray · tattvaprakashika · tattvasangrah · tatpary sangrah · nareshvar pariksha · nadakarika · paramoksh-nirashakarika · pashupat sootr · bhogakarika · mokshakarika · ratnatray · shrutisooktimala · soot-sanhita | | shaktagam |
vamagam |
advaitabhavopanishad · arunopanishad · kalikopanishad · kaulopanishad · taropanishad · tripuropanishad · brahichopanishad · bhavanopanishad | | mishramarg |
kalanidhi · kularnav · kuleshvari · chandrak · jyotsravati · durvasas · barhaspaty · bhuvaneshvari | | samayachar |
vasishthasanhita · shukrasanhita · sanakasanhita · sanatkumarasanhita · sanandanasanhita | | tantrik sadhana |
kalivilas · kularnav · kool-choo damani · jnanarnav · tantraraj · tripura-rahasy · dakshinamoorti-sanhita · namakeshvar · prapanchasar · mantr-maharnav · mahanirvan · rudrayamal · shaktisangam-tantr · sharada-tilak |
|
|
|
varnamala kramanusar lekh khoj