aitarey aranyak mean, paanch prapathak haian, jo prithakh aranyak ke nam se hi prasiddh haian. yah aranyak sahity ka hi ek aang hai.
- pratham aranyak mean mahavrat ka varnan hai, jo gavamayanasanjnak satrayag ka upanty din mana jata hai. mahavrat ke anushthan mean prayojy shastroan ki vyakhya isamean adhyatmik aur pratikatmak dhang se ki gee hai.
- dvitiy aranyak ke pratham tin adhyayoan mean ukth ya nishkaivaly shastr tatha pranavidya aur purush ka varnan hai. is aranyak ke chaturth, pancham tatha shashth adhyayoan mean aitareyopanishad hai.
- tritiy aranyak 'sanhitopanishadh' ke roop mean bhi prasiddh hai. isamean sanhita, pad–kram tatha svar–vyanjanadi ke svaroop ka niroopan hai. is khand mean shakaly tatha mandookey pramriti acharyoan ke matoan ka ullekh hai.
- chaturth aranyak mean mahanamni rrichaoan ka sangrah hai. ye rrichaean bhi mahavrat mean prayojy haian.
- pancham aranyak mean mahavrat ke madhyadin savan ke nishkevalyashastr ka varnan hai.
dvitiy prapathak ke prarambh mean kaha gaya hai ki vaidik anushthan ke marg ka ullanghan karane vale pakshi, paudhe tatha sarp prabhriti roopoan mean janm lete haian aur isake viparit vaidik marg ke anuyayi agni, adity, vayu prabhriti devoan ki upasana karate hue uttam lokoan ko prapt karate haian. purush ko prajna–sampann hone ke karan isase vishesh gaurav pradan kiya gaya hai.[1] aitarey aranyak mean atma ke svaroop ka niroopan karate hue kaha gaya hai ki jo purush sab praniyoan mean vidyaman ashrut, adrisht aur avijnat hai, kintu jo shrota, manta, drashta, vijnata ityadi hai, vahi atma hai.[2] 'mahavrat' sanjnak krity ke namakaran ki vyakhya karate hue kaha gaya hai ki indr vritr ko marakar mahanh ho ge isilie ise 'mahavrat' kaha gaya (aitarey aranyak 1.1.1).
aitarey aranyak se jnat hota hai ki us samay samaj mean striyoan ko vishisht sthan prapt tha. kaha gaya hai ki patni ko prapt karake hi purush poorn hota hai.[3] naitikata par, isamean, vishesh bal diya gaya hai. kaha gaya hai, satyavadi laukik sampatti to prapt karata hi hai, vaidikanushthanoan se kirtibhajan bhi ho jata hai.[4]
tika tippani aur sandarbh
- ↑ 'purushe tavevavistaramatma s hi prajnanen sampannatamo vijnatan vijnanan pashyati' (aitarey aranyak 2.3.2
- ↑ 's yoatoashrutoagatoamatoanatoadrishtoavijnatoanadishtah shrota manta drashtaaadeshta ghoshta vijnata prajnata sarveshaan bhootanamantar purushah s m atmeti vidyath' (3.2.4
- ↑ 'purusho jayaan vittva kritsnataramivatmanan manyate' (1.3.5
- ↑ 'tadetath punyan phalan yatsatyan s heshvaro yashasvi kalyan–kirtirbhavitoah pushpan hi phalan vachah satyan vadati' (2.3.6
sanbandhit lekh
brahman sahity |
---|
| brahman sahity | | | rrigvediy brahman | | | shukl-krishna yajurvediy | | | samavediy brahman | | | atharvavediy brahman | |
|
shrutiyaan
upaved aur vedaang |
---|
| upaved |
|
kamandak sootr · kautily arthashastr · chanaky sootr · nitivakyamritasootr · brihaspatey arthadhikarakamh · shukraniti | | |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar · adhvaryu | | | | | |
agnigrahasootraraj · ashvinikumar sanhita · ashtaangahriday · indrasootr · charak sanhita · jabalisootr · dalbhy sootr · deval sootr · dhanvantari sootr · dhatuved · brahman sanhita · bhel sanhita · manasootr · shabd kautoohal · sushrut sanhita · soop sootr · sauvari sootr |
| | vedaang |
kalp | | | shiksha |
gautami shiksha (samaved) · naradiy shiksha· paniniy shiksha (rrigved) · bahy shiksha (krishna yajurved) · mandki shiksha (atharvaved) · yajnavalky shiksha (shukl yajurved) · lomashiy shiksha | | vyakaran |
kalp vyakaran · kamadhenu vyakaran · panini vyakaran · prakriti prakash · prakriti vyakaran · mugdhabodh vyakaran · shaktayan vyakaran · sarasvat vyakaran · hemachandr vyakaran | | niruktt |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar | | chhand |
gargyaprokt upanidan sootr · chhand manjari · chhandasootr · chhandovichit chhand sootr · chhandoanukramani · chhalapudh vritti · jayadev chhand · janashramaan chhandovichit · vrittaratnakar · veankatamadhav chhandoanukramani · shrutavek | | jyotish |
aryabhatiy jyotish · naradiy jyotish · parashar jyotish · brahmagupt jyotish · bhaskarachary jyotish · varahamihir jyotish · vasishth jyotish · vedaang jyotish |
|
|
upanishad | | rrigvediy upanishad | | | yajurvediy upanishad |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy upanishad | | | atharvavediy upanishad | | | | | rrigvediy brahman granth | | | yajurvediy brahman granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy brahman granth | | | atharvavediy brahman granth | | |
sootr-granth | | rrigvediy sootr-granth | | | yajurvediy sootr-granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy sootr-granth |
masakasootr · latyayan sootr · khadir shrautasootr · jaiminiy grihyasootr · gobhil grihyasootr · khadir grihyasootr · gautam dharmasootr · drahyayan grihyasootr · drahyayan dharmasootr | | atharvavediy sootr-granth | |
|
shakha | | shakha |
shakal rrigvediy shakha · kanv shukl yajurvediy · madhyandin shukl yajurvediy · taittiriy krishna yajurvediy · maitrayani krishna yajurvediy · kath krishna yajurvediy · kapishthal krishna yajurvediy · shvetashvatar krishna yajurvediy · kauthumi samavediy shakha · jaiminiy samavediy shakha · ranayaniy samavediy shakha · paippalad atharvavediy shakha · shaunakiy atharvavediy shakha | | mantr-sanhita |
rrigved mantr-sanhita · shukl yajurved mantr- sanhita · samaved mantr-sanhita · atharvaved mantr-sanhita | | aranyak | | |
pratisakhy evan anukramanika | | rrigvediy pratisakhy |
shaankhayan pratishakhy · brihad pratishakhy · arshanukramanika · ashvalayan pratishakhy · chhandonukramanika · rrigpratishakhy · devatanukramanika · sarvanukramanika · anuvakanukramanika · brihadvatanukramanika · rrigh vijnan | | yajurvediy pratisakhy |
shukl yajurvediy |
katyayan shulvasootr · katyayanukramanika · vajasaneyi pratishakhy | | krishna yajurvediy |
taittiriy pratishakhy |
| | samavediy pratisakhy |
shaunakiya chaturdhyapika |
|
|
smriti sahity |
---|
| smritigranth | | | puran | | | mahakavy | | | darshan | | | nibandh |
jimootavahan krit : dayabhag · kalavivek · vyavahar matrika · aniruddh krit : pitridayita · haralata · ballalasen krit :acharasagar · pratishthasagar · adbhutasagar · shridhar upadhyay krit : kalamadhav · dattakamimaansa · parasharamadhav · gotr-pravar nirnay · muhoortamadhav · smritisangrah · vratyastom-paddhati · nandapandit krit : shraddh-kalpalata · shuddhi-chandrika · tattvamuktavali · dattak mimaansa · · narayanabhatat krit : tristhali-setu · antyeshti-paddhati · prayog ratnakar · kamalakar bhatt krit: nirnayasindhu · shoodrakamalakar · danakamalakar · poortakamalakar · vedaratn · prayashchittaratn · vivad tandav · kashinath upadhyay krit : dharmasindhu · nirnayamrit · purusharth-chintamani · shoolapani krit : smriti-vivek (apoorn) · raghunandan krit : smriti-tattv · chandeshvar krit : smriti-ratnakar · vachaspati mishr : vivad-chintamani · devan bhatat krit : smriti-chandrika · hemadri krit : chaturvarg-chintamani · nilakandabhatat krit : bhagavant bhaskar · mitramishr krit: vir-mitroday · lakshmidhar krit : krity-kalpataru · jagannath tarkapanchanan krit : vivadarnav | | agam |
vaishnavagam |
ahirbudhny-sanhita · eeshvar-sanhita · kapilajanli-sanhita · jayakhy-sanhita · padmatantr-sanhita · parashar-sanhita · brihadbrahm-sanhita · bharadvaj-sanhita · lakshmi-sanhita · vishnutilak-sanhita · vishnu-sanhita · shriprashn-sanhita · sattvat-sanhita | | shaivagam |
tattvatray · tattvaprakashika · tattvasangrah · tatpary sangrah · nareshvar pariksha · nadakarika · paramoksh-nirashakarika · pashupat sootr · bhogakarika · mokshakarika · ratnatray · shrutisooktimala · soot-sanhita | | shaktagam |
vamagam |
advaitabhavopanishad · arunopanishad · kalikopanishad · kaulopanishad · taropanishad · tripuropanishad · brahichopanishad · bhavanopanishad | | mishramarg |
kalanidhi · kularnav · kuleshvari · chandrak · jyotsravati · durvasas · barhaspaty · bhuvaneshvari | | samayachar |
vasishthasanhita · shukrasanhita · sanakasanhita · sanatkumarasanhita · sanandanasanhita | | tantrik sadhana |
kalivilas · kularnav · kool-choo damani · jnanarnav · tantraraj · tripura-rahasy · dakshinamoorti-sanhita · namakeshvar · prapanchasar · mantr-maharnav · mahanirvan · rudrayamal · shaktisangam-tantr · sharada-tilak |
|
|
|
varnamala kramanusar lekh khoj