राजभाषा अधिनियम 1976

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search

sa.ka.ni. 1052 -rajabhasha adhiniyam, 1963[1] ki dhara 3 ki upadhara (4) ke sath pathit dhara 8 dvara pradatt shaktiyoan ka prayog karate hue, kendriy sarakar nimnalikhit niyam banati hai, arthat-

1. sankshipt nam, vistar aur prarambh

  • (k) in niyamoan ka sankshipt nam rajabhasha (sangh ke shasakiy prayojanoan ke lie prayog) niyam, 1976 hai.
  • (kh) inaka vistar, tamilanadu rajy ke sivay sampoorn bharat par hai.
  • (g) ye rajapatr mean prakashan ki tarikh ko pravritt hoange.

2. paribhashaean

in niyamoan mean, jab tak ki sandarbh se anyatha apekshit n ho-

  • (k) 'adhiniyam' se rajabhasha adhiniyam, 1963[2] abhipret hai;
  • (kh) 'kendriy sarakar ke karyalay' ke antargat nimnalikhit bhi hai, arthat-
    • (k) kendriy sarakar ka koee mantralay, vibhag ya karyalay;
    • (kh) kendriy sarakar dvara niyukt kisi ayog, samiti ya adhikaran ka koee karyalay; aur
    • (g) kendriy sarakar ke svamitv mean ya niyantran ke adhin kisi nigam ya kampani ka koee karyalay;
  • (g) 'karmachari' se kendriy sarakar ke karyalay mean niyojit koee vyakti abhipret hai;
  • (gh) 'adhisoochit karyalay' se niyam 10 ke upaniyam (4) ke adhin adhisoochit karyalay, abhipret hai;
  • ( d) 'hindi mean pravinata' se niyam 9 mean varnit pravinata abhipret hai;
  • (ch) 'kshetr k' se bihar, hariyana, himachal pradesh, madhy pradesh, chhattisagadh, jharakhand, uttarakhand, rajasthan aur uttar pradesh rajy tatha aandaman aur nikobar dvip samooh, dilli sangh rajy kshetr abhipret hai;
  • (chh) 'kshetr kh' se gujarat, maharashtr aur panjab rajy tatha chandigadh, daman aur div tatha dadara aur nagar haveli sangh rajy kshetr abhipret haian;
  • (j) 'kshetr g' se khand (ch) aur (chh) mean nirdisht rajyoan aur sangh rajy kshetroan se bhinn rajy tatha sangh rajy kshetr abhipret hai;
  • (jh) 'hindi ka karyasadhak jnan' se niyam 10 mean varnit karyasadhak jnan abhipret hai.

3. rajyoan adi aur kendriy sarakar ke karyalayoan se bhinn karyalayoan ke sath patradi

  • (1) kendriy sarakar ke karyalay se kshetr 'k' mean kisi rajy ya sangh rajy kshetr ko ya aise rajy ya sangh rajy kshetr mean kisi karyalay (jo kendriy sarakar ka karyalay n ho) ya vyakti ko patradi asadharan dashaoan ko chho dakar hindi mean hoange aur yadi unamean se kisi ko koee patradi aangrezi mean bheje jate haian to unake sath unaka hindi anuvad bhi bheja jaega.
  • (2) kendriy sarakar ke karyalay se-
    • (k) kshetr 'kh' mean kisi rajy ya sangh rajyakshetr ko ya aise rajy ya sangh rajy kshetr mean kisi karyalay (jo kendriy sarakar ka karyalay n ho) ko patradi samanyataya hindi mean hoange aur yadi inamean se kisi ko koee patradi aangrezi mean bheje jate haian to unake sath unaka hindi anuvad bhi bheja jaega, parantu yadi koee aisa rajy ya sangh rajy kshetr yah chahata hai ki kisi vishisht varg ya pravarg ke patradi ya usake kisi karyalay ke lie ashayit patradi sanbaddh rajy ya sangh rajyakshetr ki sarakar dvara vinirdisht avadhi tak aangrezi ya hindi mean bheje jaean aur usake sath doosari bhasha mean usaka anuvad bhi bheja jae to aise patradi usi riti se bheje jaeange;
    • (kh) kshetr 'kh' ke kisi rajy ya sangh rajy kshetr mean kisi vyakti ko patradi hindi ya aangrezi mean bheje ja sakate haian.
  • (3) kendriy sarakar ke karyalay se kshetr 'g' mean kisi rajy ya sangh rajyakshetr ko ya aise rajy mean kisi karyalay (jo kendriy sarakar ka karyalay n ho)ya vyakti ko patradi aangrezi mean hoange.
  • (4) up niyam (1) aur (2) mean kisi bat ke hote hue bhi, kshetr 'g' mean kendriy sarakar ke karyalay se kshetr 'k' ya 'kh' mean kisi rajy ya sangh rajyakshetr ko ya aise rajy mean kisi karyalay (jo kendriy sarakar ka karyalay n ho) ya vyakti ko patradi hindi ya aangrezi mean ho sakate haian. parantu hindi mean patradi aise anupat mean hoange jo kendriy sarakar aise karyalayoan mean hindi ka karyasadhak jnan rakhane vale vyaktiyoan ki sankhya, hindi mean patradi bhejane ki suvidhaoan aur usase anushangik batoan ko dhyan mean rakhate hue samay-samay par avadharit kare.

4. kendriy sarakar ke karyalayoan ke bich patradi

  • (k) kendriy sarakar ke kisi ek mantralay ya vibhag aur kisi doosare mantralay ya vibhag ke bich patradi hindi ya aangrezi mean ho sakate haian;
  • (kh) kendriy sarakar ke ek mantralay ya vibhag aur kshetr 'k' mean sthit sanlagn ya adhinasth karyalayoan ke bich patradi hindi mean hoange aur aise anupat mean hoange jo kendriy sarakar, aise karyalayoan mean hindi ka karyasadhak jnan rakhane vale vyaktiyoan ki sankhya, hindi mean patradi bhejane ki suvidhaoan aur usase sanbandhit anushangik batoan ko dhyan mean rakhate hue, samay-samay par avadharit kare;
  • (g) kshetr 'k' mean sthit kendriy sarakar ke aise karyalayoan ke bich, jo khand (k) ya khand (kh) mean vinirdisht karyalayoan se bhinn haian, patradi hindi mean hoange;
  • (gh) kshetr 'k' mean sthit kendriy sarakar ke karyalayoan aur kshetr 'kh' ya 'g' mean sthit kendriy sarakar ke karyalayoan ke bich patradi hindi ya aangrezi mean ho sakate haian;

parantu ye patradi hindi mean aise anupat mean hoange, jo kendriy sarakar aise karyalayoan mean hindi ka karyasadhak jnan rakhane vale vyaktiyoan ki sankhya, hindi mean patradi bhejane ki suvidhaoan aur usase anushangik batoan ko dhyan mean rakhate hue samay-samay par avadharit kare;

  • (n) kshetr 'kh' ya 'g' mean sthit kendriy sarakar ke karyalayoan ke bich patradi hindi ya aangrezi mean ho sakate haian;

parantu ye patradi hindi mean aise anupat mean hoange jo kendriy sarakar aise karyalayoan mean hindi ka karyasadhak jnan rakhane vale vyaktiyoan ki sankhya, hindi mean patradi bhejane ki suvidhaoan aur usase anushangik batoan ko dhyan mean rakhate hue samay-samay par avadharit kare;

parantu jahaan aise patradi-

  • (i) kshetr 'k' ya kshetr 'kh' kisi karyalay ko sanbodhit haian, vahaan yadi avashyak ho to, unaka doosari bhasha mean anuvad, patradi prapt karane ke sthan par kiya jaega;
  • (ii) kshetr 'g' mean kisi karyalay ko sanbodhit hai, vahaan unaka doosari bhasha mean anuvad, unake sath bheja jaega;

parantu yah aur ki yadi koee patradi kisi adhisoochit karyalay ko sanbodhit hai to doosari bhasha mean aisa anuvad upalabdh karane ki apeksha nahian ki jaegi.

5. hindi mean prapt patradi ke uttar

niyam 3 aur niyam 4 mean kisi bat ke hote hue bhi, hindi mean patradi ke uttar kendriy sarakar ke karyalay se hindi mean die jaeange.

6. hindi aur aangrezi donoan ka prayog

adhiniyam ki dhara 3 ki upadhara (3) mean nirdisht sabhi dastavejoan ke lie hindi aur aangrezi donoan ka prayog kiya jaega aur aise dastavejoan par hastakshar karane vale vyaktiyoan ka yah uttaradayitv hoga ki ve yah sunishchit kar lean ki aisi dastavejean hindi aur aangrezi donoan hi mean taiyar ki jati haian, nishpadit ki jati haian aur jari ki jati haian.

7. avedan, abhyavedan adi

  • (1) koee karmachari avedan, apil ya abhyavedan hindi ya aangrezi mean kar sakata hai.
  • (2) jab upaniyam (1) mean vinirdisht koee avedan, apil ya abhyavedan hindi mean kiya gaya ho ya us par hindi mean hastakshar kie ge hoan, tab usaka uttar hindi mean diya jaega.
  • (3) yadi koee karmachari yah chahata hai ki seva sanbandhi vishayoan (jinake antargat anushasanik karyavahiyaan bhi haian) se sanbandhit koee adesh ya soochana, jisaka karmachari par tamil kiya

jana apekshit hai, yathasthiti, hindi ya aangrezi mean honi chahie to vah use asamyak vilamb ke bina usi bhasha mean di jaegi.

8. kendriy sarakar ke karyalayoan mean tippanoan ka likha jana

  • (1) koee karmachari kisi phail par tippan ya karyavritt hindi ya aangrezi mean likh sakata hai aur usase yah apeksha nahian ki jaegi ki vah usaka anuvad doosari bhasha mean prastut kare.
  • (2) kendriy sarakar ka koee bhi karmachari, jo hindi ka karyasadhak jnan rakhata hai, hindi mean kisi dastavej ke aangrezi anuvad ki maang tabhi kar sakata hai, jab vah dastavej vidhik ya takaniki prakriti ka hai, anyatha nahian.
  • (3) yadi yah prashn uthata hai ki koee vishisht dastavej vidhik ya takaniki prakriti ka hai ya nahian to vibhag ya karyalay ka pradhan usaka vinishchay karega.
  • (4) upaniyam (1) mean kisi bat ke hote hue bhi, kendriy sarakar, adesh dvara aise adhisoochit karyalayoan ko vinirdisht kar sakati hai, jahaan aise karmachariyoan dvara, jinhean hindi mean pravinata prapt hai, tippan, praroopan aur aise any shasakiy prayojanoan ke lie, jo adesh mean vinirdisht kie jaean, keval hindi ka prayog kiya jaega.

9. hindi mean pravinata

yadi kisi karmachari ne-

  • (k) maitrik pariksha ya usaki samatuly ya usase uchchatar koee pariksha hindi ke madhyam se uttirn kar li hai; ya
  • (kh) snatak pariksha mean athava snatak pariksha ki samatuly ya usase uchchatar kisi any pariksha mean hindi ko ek vaikalpik vishay ke roop mean liya ho; ya
  • (g) yadi vah in niyamoan se upabaddh praroop mean yah ghoshana karata hai ki use hindi mean pravinata prapt hai;

to usake bare mean yah samajha jaega ki usane hindi mean pravinata prapt kar li hai.

10. hindi ka karyasadhak jnan

  • (1) (k) yadi kisi karmachari ne-
  • (i) maitrik pariksha ya usaki samatuly ya usase uchchatar pariksha hindi vishay ke sath uttirn kar li hai; ya
  • (ii) kendriy sarakar ki hindi pariksha yojana ke antargat ayojit prajn pariksha ya yadi us sarakar dvara kisi vishisht pravarg ke padoan ke sambandh mean us yojana ke antargat koee nimnatar pariksha vinirdisht hai, vah pariksha uttirn kar li hai; ya
  • (iii) kendriy sarakar dvara us nimitt vinirdisht koee any pariksha uttirn kar li hai; ya
  • (kh) yadi vah in niyamoan se upabaddh praroop mean yah ghoshana karata hai ki usane aisa jnan prapt kar liya hai, to usake bare mean yah samajha jaega ki usane hindi ka karyasadhak jnan prapt kar liya hai.
  • (2) yadi kendriy sarakar ke kisi karyalay mean kary karane vale karmachariyoan mean se assi pratishat ne hindi ka aisa jnan prapt kar liya hai to us karyalay ke karmachariyoan ke bare mean samanyataya yah samajha jaega ki unhoanne hindi ka karyasadhak jnan prapt kar liya hai.
  • (3) kendriy sarakar ya kendriy sarakar dvara is nimitt vinirdisht koee adhikari yah avadharit kar sakata hai ki kendriy sarakar ke kisi karyalay ke karmachariyoan ne hindi ka karyasadhak jnan prapt kar liya hai ya nahian.
  • (4) kendriy sarakar ke jin karyalayoan mean karmachariyoan ne hindi ka karyasadhak jnan prapt kar liya hai, un karyalayoan ke nam rajapatr mean adhisoochit kie jaeange;

parantu yadi kendriy sarakar ki ray hai ki kisi adhisoochit karyalay mean kam karane vale aur hindi ka karyasadhak jnan rakhane vale karmachariyoan ka pratishat kisi tarikh mean se upaniyam (2) mean vinirdisht pratishat se kam ho gaya hai, to vah rajapatr mean adhisoochana dvara ghoshit kar sakati hai ki ukt karyalay us tarikh se adhisoochit karyalay nahian rah jaega.

11. mainual, sanhitaean, prakriya sanbandhi any sahity, lekhan samagri adi

  • (1) kendriy sarakar ke karyalayoan se sanbandhit sabhi mainual, sanhitaean aur prakriya sanbandhi any sahity, hindi aur aangrezi mean dvibhashik roop mean yathasthiti, mudrit ya saiklostail kiya jaega aur prakashit kiya jaega.
  • (2) kendriy sarakar ke kisi karyalay mean prayog kie jane vale rajistaroan ke praroop aur shirshak hindi aur aangrezi mean hoange.
  • (3) kendriy sarakar ke kisi karyalay mean prayog ke lie sabhi namapatt, soochana patt, patrashirsh aur liphaphoan par utkirn lekh tatha lekhan samagri ki any madean hindi aur aangrezi mean likhi jaeangi, mudrit ya utkirn hoangi;

parantu yadi kendriy sarakar aisa karana avashyak samajhati hai to vah, sadharan ya vishesh adesh dvara, kendriy sarakar ke kisi karyalay ko is niyam ke sabhi ya kinhian upabandhoan se chhoot de sakati hai.

12. anupalan ka uttaradayitv

  • (1) kendriy sarakar ke pratyek karyalay ke prashasanik pradhan ka yah uttaradayitv hoga ki vah-
  • (i) yah sunishchit kare ki adhiniyam aur in niyamoan ke upabandhoan aur upaniyam (2) ke adhin jari kie ge nideshoan ka samuchit roop se anupalan ho raha hai;
  • (ii) is prayojan ke lie upayukt aur prabhavakari jaanch ke lie upay kare.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

  • (yatha sanshodhit, 1987, 2007 tatha 2011)
  1. (1963 ka 19)
  2. (1963 ka 19)

bahari k diyaan

sanbandhit lekh


varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah