jain darshan mean 'anekant' jainadarshan ka ullekhaniy siddhant hai. vah itana vyapak hai ki vah lok (logoan) ke sabhi vyavaharoan mean vyapt hai. usake bina kisi ka vyavahar chal nahian sakata. achary siddhasen ne kaha hai[1] ki logoan ke us advitiy guru anekantavad ko ham namaskar karate haian, jisake bina unaka vyavahar kisi tarah bhi nahian chalata. amritachandr usake vishay mean kahate hai[2] ki anekant paramagam jainagam ka pran he aur vah vastu ke vishay mean utpann ekantavadiyoan ke vivadoan ko usi prakar door karata hai jis prakar hathi ko lekar utpann janmandhoan ke vivadoan ko usi prakar door karata hai jis prakar hathi ko lekar utpann janmandhoan ke vivadoan ko sachakshu: (netravala) vyakti door kar deta hai. samantabhadr ka kahana hai[3] ki vastu ko anekant manana kyoan avashyak hai? ve kahate haian ki ekant ke agrah se ekant samajhata hai ki vastu utani hi hai, any roop nahian hai, isase use ahankar a jata hai aur ahankar se use rag, dvesh adi utpann hote haian, jisase use vastu ka sahi darshan nahian hota. par anekanti ko ekanat ka agrah n hone se use n ahankar paida hota hai aur n rag, dvesh adi utpann hote haian. phalat: use us anantadharmatmak anekant roop vastu ka samyakdarshan hota hai, kyoanki ekant ka agrah n karana doosare dharmoan ko bhi usamean svikar karana samyagdrishti ka svabhav hai. aur is svabhav ke karan hi anekanti ke man mean paksh ya kshobh paida nahian hota, vah samy bhav ko lie rahata hai.
anekant ke bhed
anekant do prakar ka hai-
- samyaganekant
- mithya anekant
paraspar viruddh do shaktiyoan ka prakashan karane vala samyaganekant hai athava sapeksh ekantoan ka samuchchay samyaganekant hai[4] nirapeksh nana dharmoan ka samooh mithya anekant hai. ekant bhi do prakar ka hai-
- samyak ekant
- mithya ekant
sapeksh ekant samyak ekant hai. vah itar dharmoan ka sangrahak hai. at: vah nay ka vishay hai aur nirapeksh ekant mithya ekant hai, jo itar dharmoan ka tiraskarak hai vah dunary ya nayabhas ka vishay hai. anekant ke any prakar se bhi do bhed kahe gaye haian.[5]
- sahanekant
- kramanekant
ek sath rahane vale gunoan ke samuday ka nam sahanekant hai aur kram mean hone vale dharmoan-paryayoan ke samuchchay ka nam kramanekant hai. in do prakar ke anekantoan ke udbhavak jain darshanik achary vidyanand haian. unake samarthak vadibhasianh haian. unhoanne apani syadvadasiddhi mean in donoan prakar ke anekantoan ka do parichchhedoan mean vistrit pratipadan kiya hai. un ke nam haian- sahanekantasiddhi aur kramanekant siddhi. anekant ko manane mean koee vivad hona hi nahian chahie. jo hetu[6] svapaksh ka sadhak hota hai vahi sath mean parapaksh ka dooshak bhi hota hai. is prakar usamean sadhakatv evan dooshakatv donoan viruddh dharm ek sath rooparasadi ki tarah vidyaman haian.
saankhyadarshan, prakriti ko sattv, raj aur tamogun roop trayatmak svikar karata hai aur tinoan paraspar viruddh hai tatha unake prasad-laghav, shoshan-tap, avaran-sadan adi bhinn-bhinn svabhav haian aur sab pradhan roop haian, unamean koee virodh nahian hai.[7] vaisheshik dravyagun adi ko anuvritti-vyavritti pratyay karane ke karan samany-vishesh roop manate haian. prithvi adi mean 'dravyamh' is prakar ka anuvritti pratyay hone se dravy ko samany aur 'dravyamh n gun:, n karm, adi vyavritti pratyay ka karan hone se use vishesh bhi kahate haian aur is prakar dravy ek sath paraspar viruddh samany-vishesh roop mana gaya hai.[8] chitraroop bhi unhoanne svikar kiya hai, jo paraspar viruddh roopoan ka samuday hai. bauddh darshan mean bhi ek chitrajnan svikrit hai, jo parasparaviruddh niladi jnanoan ka samooh hai.
tika tippani aur sandarbh
- ↑ jen vina logass vi vavaharo savvaha n nivvadi.
tass bhuvanekkaguruno namoaneyant vayass॥ - siddhasen.
- ↑ paramagamasy jivan nishiddhajatyandh- sindhuravidhanamh.
sakal-nay-vilasitanaan virodhamathanan namamyanekantamh॥ -amritachandr, purusharth siddhayupay, shlo. 1.
- ↑ ekant dharmabhiniveshamoola ragadayoahan kritija jananamh.
ekantahanachch s yattadev svabhavikatvachch saman manaste॥ - samantabhadr, yuktayanushasan karika 51
- ↑ samantabhadr, aptami., ka. 107
- ↑ vidyanand tattvarthashlokavartik, 5-38-2
- ↑ ekasy heto: sadhak dooshakatvaavisanvadavaddha'- t.va. 1-6-13
- ↑ 'kechittavadahu:- satvarajastamasaan samyavastha pradhanamiti, teshaan
prasadalaghavashoshatapavaranasadanadibhinnasvabhavanaan pradhanatmanaan mithashch n virodh:.'
- ↑ apare manyante- anuvrittivinivrittibuddhayabhidhanalakshan: samanyavishesh iti. teshaan ch samanyamev vishesh: samanyavishesh iti. ekasyatman ubhayatmakatvan n virudhyate. t.va. 1-6-14 . 2. samantabhadr, aptami. ka 104
bahari k diyaan
sanbandhit lekh
shrutiyaan
upaved aur vedaang |
---|
| upaved |
|
kamandak sootr · kautily arthashastr · chanaky sootr · nitivakyamritasootr · brihaspatey arthadhikarakamh · shukraniti | | |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar · adhvaryu | | | | | |
agnigrahasootraraj · ashvinikumar sanhita · ashtaangahriday · indrasootr · charak sanhita · jabalisootr · dalbhy sootr · deval sootr · dhanvantari sootr · dhatuved · brahman sanhita · bhel sanhita · manasootr · shabd kautoohal · sushrut sanhita · soop sootr · sauvari sootr |
| | vedaang |
kalp | | | shiksha |
gautami shiksha (samaved) · naradiy shiksha· paniniy shiksha (rrigved) · bahy shiksha (krishna yajurved) · mandki shiksha (atharvaved) · yajnavalky shiksha (shukl yajurved) · lomashiy shiksha | | vyakaran |
kalp vyakaran · kamadhenu vyakaran · panini vyakaran · prakriti prakash · prakriti vyakaran · mugdhabodh vyakaran · shaktayan vyakaran · sarasvat vyakaran · hemachandr vyakaran | | niruktt |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar | | chhand |
gargyaprokt upanidan sootr · chhand manjari · chhandasootr · chhandovichit chhand sootr · chhandoanukramani · chhalapudh vritti · jayadev chhand · janashramaan chhandovichit · vrittaratnakar · veankatamadhav chhandoanukramani · shrutavek | | jyotish |
aryabhatiy jyotish · naradiy jyotish · parashar jyotish · brahmagupt jyotish · bhaskarachary jyotish · varahamihir jyotish · vasishth jyotish · vedaang jyotish |
|
|
upanishad | | rrigvediy upanishad | | | yajurvediy upanishad |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy upanishad | | | atharvavediy upanishad | | | | | rrigvediy brahman granth | | | yajurvediy brahman granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy brahman granth | | | atharvavediy brahman granth | | |
sootr-granth | | rrigvediy sootr-granth | | | yajurvediy sootr-granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy sootr-granth |
masakasootr · latyayan sootr · khadir shrautasootr · jaiminiy grihyasootr · gobhil grihyasootr · khadir grihyasootr · gautam dharmasootr · drahyayan grihyasootr · drahyayan dharmasootr | | atharvavediy sootr-granth | |
|
shakha | | shakha |
shakal rrigvediy shakha · kanv shukl yajurvediy · madhyandin shukl yajurvediy · taittiriy krishna yajurvediy · maitrayani krishna yajurvediy · kath krishna yajurvediy · kapishthal krishna yajurvediy · shvetashvatar krishna yajurvediy · kauthumi samavediy shakha · jaiminiy samavediy shakha · ranayaniy samavediy shakha · paippalad atharvavediy shakha · shaunakiy atharvavediy shakha | | mantr-sanhita |
rrigved mantr-sanhita · shukl yajurved mantr- sanhita · samaved mantr-sanhita · atharvaved mantr-sanhita | | aranyak | | |
pratisakhy evan anukramanika | | rrigvediy pratisakhy |
shaankhayan pratishakhy · brihad pratishakhy · arshanukramanika · ashvalayan pratishakhy · chhandonukramanika · rrigpratishakhy · devatanukramanika · sarvanukramanika · anuvakanukramanika · brihadvatanukramanika · rrigh vijnan | | yajurvediy pratisakhy |
shukl yajurvediy |
katyayan shulvasootr · katyayanukramanika · vajasaneyi pratishakhy | | krishna yajurvediy |
taittiriy pratishakhy |
| | samavediy pratisakhy |
shaunakiya chaturdhyapika |
|
|
smriti sahity |
---|
| smritigranth | | | puran | | | mahakavy | | | darshan | | | nibandh |
jimootavahan krit : dayabhag · kalavivek · vyavahar matrika · aniruddh krit : pitridayita · haralata · ballalasen krit :acharasagar · pratishthasagar · adbhutasagar · shridhar upadhyay krit : kalamadhav · dattakamimaansa · parasharamadhav · gotr-pravar nirnay · muhoortamadhav · smritisangrah · vratyastom-paddhati · nandapandit krit : shraddh-kalpalata · shuddhi-chandrika · tattvamuktavali · dattak mimaansa · · narayanabhatat krit : tristhali-setu · antyeshti-paddhati · prayog ratnakar · kamalakar bhatt krit: nirnayasindhu · shoodrakamalakar · danakamalakar · poortakamalakar · vedaratn · prayashchittaratn · vivad tandav · kashinath upadhyay krit : dharmasindhu · nirnayamrit · purusharth-chintamani · shoolapani krit : smriti-vivek (apoorn) · raghunandan krit : smriti-tattv · chandeshvar krit : smriti-ratnakar · vachaspati mishr : vivad-chintamani · devan bhatat krit : smriti-chandrika · hemadri krit : chaturvarg-chintamani · nilakandabhatat krit : bhagavant bhaskar · mitramishr krit: vir-mitroday · lakshmidhar krit : krity-kalpataru · jagannath tarkapanchanan krit : vivadarnav | | agam |
vaishnavagam |
ahirbudhny-sanhita · eeshvar-sanhita · kapilajanli-sanhita · jayakhy-sanhita · padmatantr-sanhita · parashar-sanhita · brihadbrahm-sanhita · bharadvaj-sanhita · lakshmi-sanhita · vishnutilak-sanhita · vishnu-sanhita · shriprashn-sanhita · sattvat-sanhita | | shaivagam |
tattvatray · tattvaprakashika · tattvasangrah · tatpary sangrah · nareshvar pariksha · nadakarika · paramoksh-nirashakarika · pashupat sootr · bhogakarika · mokshakarika · ratnatray · shrutisooktimala · soot-sanhita | | shaktagam |
vamagam |
advaitabhavopanishad · arunopanishad · kalikopanishad · kaulopanishad · taropanishad · tripuropanishad · brahichopanishad · bhavanopanishad | | mishramarg |
kalanidhi · kularnav · kuleshvari · chandrak · jyotsravati · durvasas · barhaspaty · bhuvaneshvari | | samayachar |
vasishthasanhita · shukrasanhita · sanakasanhita · sanatkumarasanhita · sanandanasanhita | | tantrik sadhana |
kalivilas · kularnav · kool-choo damani · jnanarnav · tantraraj · tripura-rahasy · dakshinamoorti-sanhita · namakeshvar · prapanchasar · mantr-maharnav · mahanirvan · rudrayamal · shaktisangam-tantr · sharada-tilak |
|
|
|
varnamala kramanusar lekh khoj