अराजकता

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Revision as of 10:34, 7 June 2018 by यशी चौधरी (talk | contribs)
(diff) ← Older revision | Latest revision (diff) | Newer revision → (diff)
Jump to navigation Jump to search

arajakata, arajakatavad arajakata ek adarsh hai jisaka siddhaant arajakatavad hai. arajakatavad rajy ko samapt kar vyaktiyoan, samoohoan aur rashtroan ke bich svatantr aur sahaj sahayog dvara samast manaviy sanbandhoan mean nyay sthapit karane ke prayatnoan ka siddhaant hai. arajakatavad ke anusar karyasvatanty jivan ka gatyatmak niyam hai, aur isilie usaka mantavy hai ki samajik sangathan vyaktiyoan ke kary svatantry ke lie adhikatam avasar pradan kare. manaviy prakriti mean atmaniyaman ki aisi shakti hai jo bahy niyantran se mukt rahane par sahaj hi suvyavastha sthapit kar sakati hai. manushy par anushasan ka aropan hi samajik aur naitik buraiyoan ka janak hai. isalie hiansa par ashrit rajy tatha usaki any sansthaean in buraiyoan ko door nahian kar sakatian. manushy svabhavat: achchha hai, kiantu ye sansthaean manushy ko bhrasht kar deti haian. bahy niyantran se mukt, vastavik svatantrata ka sahayogi samoohik jivan pramukh riti se chhote samoohoan se sanbhav hai; isalie samajik sangathan ka adarsh sanghavadi hai.

suvyavasthit roop mean arajakatavad ke siddhaant ko sarvapratham pratipadit karane ka shrey stoik vicharadhara ke pravarttak zeno ko hai. usane rajyarahit aise samaj ki sthapana par jor diya jahaan nirapeksh samanata evan svatantrata manaviy prakriti ki satpravrittiyoan ko suvikasit kar sarvabhaum samanjasy sathapit kar sake. doosari shatabdi ke madhy mean arajakatavad ke samyavadi svaroop ke pravarttak karpokretiz ne rajy ke atirikt niji sanpatti ke bhi unmoolan ki bat kahi. madhyayug ke uttarardh mean eesaee darshanikoan tatha samudayoan ke vicharoan aur sangathan mean kuchh spasht arajakatavadi pravrittiyaan vyakt hueean jinaka mukhy adhar yah dava tha ki vyakti eeshvar se sidha rahasyatmak sanbandh sthapit kar papamukt ho sakata hai.

adhunik arth mean vyavasthit dhang se arajakatavadi siddhaant ka pratipadan viliyam g aaudavin ne kiya jisake anusar sarakar aur niji sanpatti ve do buraiyaan haian jo manav jati ki prakritik poornata ki prapti mean badhak haian. doosaroan ko adhinasth karane ka sadhan hone ke karan sarakar nirankushata ka svaroop hai, aur shoshan ka sadhan hone ke karan niji sanpatti kroor anyay. parantu g aaudavin ne sabhi sanpatti ko nahian, keval usi sanpatti ko bura bataya jo shoshan mean sahayak hoti hai. adarsh samajik sangathan ki sthapana ke lie usane hiansatmak kraantikari sadhanoan ko anuchit thaharaya. nyay ke adarsh ke prachar se hi vyakti mean vah chetana laee ja sakati hai jisase vah chhoti sthaniy ikaiyoan ki adarsh arajakatavadi prasanvidatmak vyavastha sthapit karane mean sahayog de sake.

isake bad do vicharadharaoan ne vishesh roop se arajakatavadi siddhaant ke vikas mean yog diya. ek thi charam vyaktivad ki vicharadhara, jisaka pratinidhitv harbart speansar karate haian. in vicharakoan ke anusar svatantrata aur satta mean virodh hai aur rajy ashubh hi nahian, anavashyak bhi hai. kiantu ye vicharak nishchit roop se niji sanpatti ke unmoolan ke paksh mean nahian the aur n sangathit dharm ke hi viruddh the.

doosari vicharadhara fuarabakh (Feuerbach) ke darshan se sanbandhit thi jisane sangathit dharm tatha rajy ke parabhautik adhar ka virodh kiya. fuarabakh ke kraantikari vicharoan ke anukool maiks starnar ne samaj ko keval ek marichika bataya tatha dridhata se kaha ki manushy ka apana vyaktitv hi ek aisi vastavikata hai jise jana ja sakata hai. vaiyaktikata par simaean nirdharit karanevale sabhi niyam ahan ke svasth vikas mean badhak haian. rajy ke sthan par 'ahanvadiyoan ka sangh' (aisosieshan aauv igoists) ho to adarsh vyavastha mean arthik shoshan ka unmoolan ho jaega, kyoanki samaj ka pramukh utpadan svatantr sahayog ka pratiphal hoga. kraanti ke sanbandh mean usaka yah mat tha ki hiansa par ashrit rajy ka unmoolan hiansa dvara hi ho sakata hai.

arajakatavad ko jagarook jan aandolan banane ka shrey proodhoan (Proudhon) ko hai. usane sanpatti ke ekadhikar tatha usake anuchit svamitv ka virodh kiya. adarsh samajik sangathan vah hai jo 'vyavastha mean svatantrata tatha ekata mean svadhinata' pradan kare. is lakshy ki prapti ke lie do maulik kraantiyaan avashyak haian : ek ka sanchalan vartaman arthik vyavastha ke viruddh tatha doosare ka vartaman rajy ke viruddh ho. parantu kisi bhi sthiti mean kraanti hiansatmak n ho, varanh‌ vyakti ki arthik svatantrata tatha usake naitik vikas par jor diya jae. aantat: proodhoan ne svikar kiya ki rajy ko poornaroopen samapt nahian kiya ja sakata, isalie arajakatavad ka mukhy uddeshy rajy ke karyoan ko vikeandrit karana tatha svatantr samoohik jivan dvara use jahaan tak sanbhav ho, kam karana chahie.

bakoonin ne adhunik arajakatavad mean keval kuchh nee pravrittiyaan hi nahian jo dian, varanh‌ use samashtivadi svaroop bhi pradan kiya. usane bhoomi tatha utpadan ke any sadhanoan ke samoohik svamitv par jor dene ke sath-sath upabhog ki vastuoan ke niji svamitv ko bhi svikar kiya. usake vichar ke tin mooladhar haian : arajakatavad, anishvaravad tatha svatantr vargoan ke bich svechchha par adharit sahayogita ka siddhaant. phalat: vah rajy, charch aur niji sanpatti, in tinoan sansthaoan ka virodhi hai. usake anusar vartaman samaj do vargoan mean vibhajit hai : sanpann varg jisake hath mean rajasatta rahati hai, tatha vipajh varg jo bhoomi, pooanji aur shiksha se vanchit rahakar pahale varg ki nirankushata ke adhin rahata hai, isalie svatantrata se bhi vanchit rahata hai. samaj mean pratyek ke lie svatantrata-prapti anivary hai. isake lie doosaroan ko adhin rakhanevali har prakar ki satta ka bahishkar karana hoga. eeshvar aur rajy aisi hi do sattaean haian. ek paralaukik jagath‌ mean tatha doosari laukik jagath‌ mean uchchatam satta ke siddhaant par adharit hai. charch pahale siddhaant ka martt roop hai. isalie rajyavirodhi kraanti charchavirodhi bhi ho. sath hi, rajy sadaiv niji sanpatti ka poshak hai, isalie yah kraanti niji sanpattivirodhi bhi ho. kraanti ke sanbandh mean bakoonin ne hiansatmak sadhanoan par apana vishvas prakat kiya. kraanti ka pramukh uddeshy in tinoan sansthaoan ka vinash bataya gaya hai, parantu ne samaj ki rachana ke vishay mean kuchh nahian kaha gaya. manushy ki sahayogita ki pravritti mean asim vishvas hone ke karan bakoonin ka yah vichar tha ki manav samaj eeshvar ke aandhavishvas, rajy ke bhrashtachar tatha niji sanpatti ke shoshan se mukt hokar apana svasth sangathan svayan kar lega. kraanti ke sanbandh mean usaka vichar tha ki use janasadharan ki sahaj kriyaoan ka pratiphal hona chahie. sath hi, hiansa par atyadhik bal dekar usane arajakatavad mean atankavadi siddhaant jo da.[1]

pichhali shatabdi ke uttarardh mean arajakatavad ne adhik se adhik samyavadi roop apanaya hai. is aandolan ke neta kropatkin ne poorn samyavad par bal diya. parantu sath hi usane janakraanti dvara rajy ko vinisht karane ki bat kahakar sattaroodh samyavad ko amany thaharaya. kraanti ke lie usane bhi hiansatmak sadhanoan ka prayog uchit bataya. adarsh samaj mean koee rajanitik sangathan n hoga, vyakti aur samaj ki kriyaoan par janamat ka niyantran hoga. janamat abadi ki chhoti-chhoti ikaiyoan mean prabhavotpadak hota hai, isalie adarsh samaj gramoan ka samaj hoga. aropit sangathan ki koee avashyakata n hogi kyoanki aisa samaj poornaroopen naitik vidhan ke anuroop hoga. hiansa par ashrit rajy ko sanstha ke sthan par adarsh samaj ke adhar aichchhik sangh aur samuday hoange aur unaka sangathan niche se vikasit hoga. sabase niche svatantr vyaktiyaan ke samuday, kamyoon hoange, kamyoon ke sangh praant, aur praant ke sangh rashtr hoange. rashtroan ke sangh yooropiy sanyukt rashtr ki aur aantat: vishv sanyukt rashtr ki sthapana hogi.[2]



panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

  1. hindi vishvakosh, khand 1 |prakashak: nagari pracharini sabha, varanasi |sankalan: bharat diskavari pustakalay |prishth sankhya: 232-33 |
  2. san.gran.-kokar, eph. dablyoo. : riseant politikal th aaut, nyooy aaurk, 1934; krop aautkin, pi. : enakrijm- its filasafi aiand aidiyal, 1904; gre, elekjaiandar di soshalist traidishan, landan, 1946; rid, harbart : di filasafi aauv enarkijm, 1947; lohh‌r phredadik : enarkijm; vilsan, si. enarkijm.

sanbandhit lekh

shabd sandarbh kosh
kashtakar aantararashtriy aantarrashtriy kalpasiddhi gatha upakhyan akhyan shatabdi suee nyagrodh mahapran vyanjan antahsth vyanjan oshthy vyanjan danty vyanjan moordhany vyanjan talavy vyanjan kanthy vyanjan avyay vats kumar kimpurush saty vah sanvarttak (hal) sthavar jara mohanastr aishik shastr rat sanatan anant adbhut varah dand vimukh kukur vrishadhvaj (bahuvikalpi) yayavar satr kulapati charu shoorp yoothanath dvarapal kalabattoo dhatta k davak klib bhriang patohoo attagattar attagam achal pravritti abohan aant-ayamh barabar kshetr hirany haraniparyant halli hallikar halik haiman shasy shrani svaviryopajivin sunu soona sthan sthan many sthal sthal vritti strot chaturth panchabhagikam gunapatr khettasamik balidan kripyagrih kumaragadiyanak kulyavap karmantik sima ekapurushikam utpadyamanavishti avat asihar ali aghat adhavay adanak skandhavar sity siddh seva setubandh senabhakt sarvamany sarv-abhyaantar-siddhi sannidhata sangrahat sankraant sankar kul sankar gram sadhy ayanaangal attapatibhag asvayankrit krishi ardhasitika akshayanivi akshapataladhyaksh akshapatal akrit akrisht akaradayin akarad agrahar agraharik adevamatrik adhyiy-manussanam niyog samaharta sali sakarukar sadbhag sachitt sabha-madhyam shulk shaulkik shasan roodhamarodhi ropan rajju rajakiy kshetr yogakshem yav mey masu moolavap mandapika mahatran bhootavatapratyay bhoomichchhidranyay bhoomask bhukti bhujyaman bhogayak bhogapati bhogagam bhog bhikshu hal bhikhkhuhalaparihar bhandagarik brahmadey bittuvatt bhadrabhog bhagadudh bhaikshak bijagan baraj phenaghat pustapal poorvavap pur pratikar pradesh pathak patit pindak pautavamh pattala parshv parru patak pallika pariharik parihar padonalaksh panyasanstha paribhog panchakul nyay karnik nivartan vyamishr-bhoomi brihi vivita vittolakar vishamatta vilop vatthupati vatak vaset-kutambik varta varshikashasy varatra varaj viparyast viparyay vapi vapatiriktamh vap gatya laangul roopajiva roopadarshak shastriy kala shastr astr shastr shastriy thana sootr svabhav savyasachi puny tithi jayanti sair rangashala tarani tarani jatak ghoshanapatr godhooli mahamaya vitan meharab sharkara gaz yatana shivir samanvayavad goshthi kachahari anamika (uangali) madhyama tarjani aangootha nuqta kootasth smart kandara khana khanabadosh koshn upabhog upabhokta utpadan utpadak akhetak naugamy avasthit aur upasthit abhijn aur anabhijn afavah aur kianvadanti adhikaansh aur adhikatar aantarrashtriy aur aantararashtriy anuvad adhyas sahodara sahodar dashalakshan dharm sanyam janashruti paras rajamahal sudarshan anushthan kathauti kathauta baragir baragi bijana juga d kharal nal kashkol sadaqa chhinnak arani ap: valay tarang avashesh sakhi abhang abir shrriang raka lokakatha akha da aangahin bavali khandahar safar sarika aantardhan daity vidhi yam (sanyam) nivesh nam puchhattar bakhar tattho-thanbho bela goru asarait muda alagyojha dvij ambu pravrajya eehit eehamrig eeha eehag eesari eesar eesan ees eeshm eeshu eeshika eesha eeshana eeshad eeshath‌sprisht eeshat eeshvaropasana eeshvariy eeshvari eeshvaradhin eeshvaravadi eeshvar-vad eeshvar-pranidhan eeshitv eeshita eesha eeshata eeli eeli eel eershyalu eershya eershyak eershy eershu eershit eershalu eersha eershana eerit eeran eeramad eerakha eer eemanadari eemanadar eeman-kalyan eeman eepsu eepsit eepsa eeda triganbhir trigandhak trigang trikhi trikha trikh trikshur trikshar trikon-miti trikon-bhavan trikon-phal tri-koorchak trikoota trikoot gadh trikuti trikuta trikut trikaladarshi trikaladarshita trikal-darshak trikalajnata trikalajn trikal trikarshik trikay trika trikaandiy eedrish eedi eetar eedh trikaand eedy trik-shool eedit trikal eedan eethi trikarma trikarman trikatray eethana trikatuk trikatu trikat eejad trikakum eeja trikakud eechha tri-kant jnanad jnanachakshu jnanagochar jnanagamy jnan krit jnatrivy jnati putr jnati jnata jnatavy jnat yauvana jnat-nandan jnat jnapti jnapit jnapan jnapt jnapan eechhan eekharaj trishaansh tri eekh eekshit trianshatpatr eeksha eekshika trishat eekshan trishah eekshanik eekshak eekaraant trahi iandr savarni iandr sabha iandr varuni iandr vadhoo iandr vansha iandr yav iandr mandal iandr nil indr dhvaj iandradhanushi iandr jau iandrajali iandr jav iandrachap iandr gop eekar iandr giri iandr krisht eedh iandrak eeanta iandriyavad eeancha-tani iandiralay iandira-raman iandira eeanchana iantaha iantazar eestar iantazam iantaqal eesh manohari iantaqam iantakohara eesh-gau d iantaee iangur eesh-giri iangudi eeth dravy kafan adrisht sadi granth kalaantar drishy tatavarti gantavy supachy paridrishy udagam talluq dar benami sauda apavah prayopavesh anushruti aang shabd sandarbh soochi alankaran bhuv kianvadanti madhu vaikunth (bahuvikalpi) agni jin (bahuvikalpi) asandi mithak atma bhakt pradarsh pradar astik toran kanik kanika eshana ela upahasit unmatt unmukh udrek udot aja upashaman upasham eeti apoh anooru anuyog anuyojy nepathy nrimedh nirdisht nivritt nivritti nirvap nirvat nishkantak viplav nishk viplavi viplav chinty ajiv ajivak parapatr nikshepak nikshep dhrishtata dhrisht dhav akhilesh vitarkan vitark latta vitat kurang kuanjar kalush dhatri vidya dhatriphal dhatri navami dhatri karni kapisha kanakhi karsh dript ark shamy sushravy dhriti sushrava ayut shishi dhrit sushthu sushrav apatr sanvrit ranjan ranjak yoothika yoop yuti yashti luanchan lasy sasy samarchan sahik sukrit lalam bianb banak bhasvar bhavy pranav achchhadit achchhadak achchhann janmaandh vivart vivarn hapana hap vachy vak lav rochana rochan rechan rechak ruchira ruchir mukari (paheli) audichy aurvashey shala aurv sharika shari shakun amlan phurahari charvi agah chakanachoor shanku shaman sharabh shardool chokha chitra okha okh aindr phunagi agamy vahika vahik kshataj kshat ksharan kshar ghalana ghal bilalana bandhak jhilamila jhilam kshitij yatharthavad ookha yatharth ookh oogat khanak khan kanak laghavi laghavik laghavakari laghav kshiprahast chhak havi havy kanishthika sugat janaant tush hriti hritadhikar drishti drishtarth drishtaant drishtavad pratyakshavad pratyagatma kshiprakari kshipr hrit pratyakshar hrichchhool kheh pratyaksh drishtavat moolabhoot drishtaphal vayavi vayaviy kanishtha vayav kanishth maulik drisht dosh drishtakoot moolik drisht vishti nidagh harmy achyut punit tattv mukari anand yantr pad aandhata sadhu yash sant diksha vidhu muramardan purushottam bhav pitambar har madhav chaturbhuj ugr upendr sthanu kratudhvansin bharg nilalohit trilochan viroopaksh vamadev (shiv) shitakinth (shiv) shitakinth garu dadhvaj girish govind suparn shrikanth kapardin pinaki mrityuanjay mrid girish nagantak bhootesh shankar sharv narayan maheshvar (shiv) vainatey shoolin pashupati tarkshy eesh muni vikat munindr vighnanashak sumukh lokajit garutmath marajit bhagavat tathagat dharmaraj sarvajn vinayak agadh ary arh alp ikshu ichchha asrav asy ahary akrand akarsh asooyak akshar oj prakarsh panth prakrit ekarth unnamr ujjrimbhan eeshan unnat ujjrimbh jayy jay nairujy jalp mand tej namaskar namrata namr prabhav arjav pratap akropolis aantashchetana aant:karan agora atinootan yug anagami anal anagradant ativriddhi adhihrishata (ailarji) anubandh anubhav anubhavavad anyathanupapatti anyathasiddhi apil abhiprerak albam arajakata amin ayam ianjil iantar liangua koshadhyaksh dainik masik

varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah