upaved un sab vidyaoan ko kaha jata hai, jo ved ke hi antargat hoan. yah ved ke hi ashrit tatha vedoan se hi nikale hote haian. jaise-
- dhanurved - vishvamitr ne ise yajurved se nikala tha.
- gandharvaved - bharatamuni ne ise samaved se nikala tha.
- ayurved - dhanvantari ne ise rrigved se ise nikala tha.
- sthapaty - vishvakarma ne atharvaved se ise nikala tha.
- vidvanoan mean matabhed
is tathy ke vishay mean kaun upaved kis ved ke sath yatharthat: sanbaddh hai, vidvanoan mean aikamaty nahian hai. madhusoodan sarasvati ke 'prasthanabhed' ke anusar vedoan ke saman hi upaved bhi kramash: char haian-ayurved, dhanurved, sangitaved tatha arthashastr. inamean ayurved rrigved ka upaved mana jata hai, parantu sushrut ise atharvaved ka upaved manate haian. ayurved ke ath sthan mane jate haian-sootr, sharir, aiandriy, chikitsa, nidan, viman, vikalp tatha siddhi evan isake pravakta acharyoan mean mukhy haian-brahm, prajapati, ashvinh, dhanvantari, bharadvaj, atrey, agnivesh. atrey dvara pratipadit tatha upadisht, agnivesh dvara nirmit sanhita ko charak ne pratisanskrit kiya. isalie 'charakasanhita' ko dridhabal ne 'agniveshakrit' tatha 'charak pratisanskrit tantr' aangikar kiya hai. charak, sushrut tatha vagbhat ayurved ke trimuni haian. kamashastr ka aantarbhav ayurved ke bhitar mana jata hai.[1]
- yajurved ka upaved dhanurved hai jisaka sarvaprachin granth vishvamitr ki rachana mana jata hai. isamean char pad haian-dikshapad, sangrahapad, siddhipad tatha prayogapad ('prasthanabhed' ke anusar). is upaved mean astr-shastroan ke grahan, shikshan, abhyas tatha prayog ka saangopaang varnan kiya gaya hai. 'kodandamandan' dhanuvidya ka b da hi pramanik granth mana jata hai.
- sangitaved samaved ka upaved hai jisamean nrity, git tatha vady ke siddhaant evan prayog, grahan tatha pradarshan ka rochak vivaran prastut kiya gaya hai. is ved ke pradhan achary bharatamuni haian jinhoanne apane 'natyashastr' mean naty ke sath sangit ka bhi pramanik varnan kiya hai. kohal ne sangit ke oopar ek many granth likha tha jisaka ek aansh 'taladhyay' aj upalabdh hai. matang ke 'brihaddeshi', narad ke 'sangitamakarand', sharnhgadev ke 'sangitaratnakar' adi granthoan ki rachana ke karan yah upaved atyant samriddh hai.
- arthashastr atharvaved ka upaved hai. rajaniti tatha dandaniti isi ke namaantar haian. brihaspati, ushana, vishalaksh, bharadvaj, parashar adi isake pradhan achary haian. kautily ka 'arthashastr' nitaant prasiddh hai. 'shilpashastr' ki ganana bhi isi upaved ke aantargat ki jati hai.[2]
tika tippani aur sandarbh
pauranik kosh |lekhak: ranaprasad sharma |prakashak: jnanamandal limited, aj bhavan, sant kabir marg, varanasi |prishth sankhya: 59 |
- ↑
hindi vishvakosh, khand 2 |prakashak: nagari pracharini sabha, varanasi |sankalan: bharat diskavari pustakalay |prishth sankhya: 123 |
- ↑ san.gran.-madhusoodan sarasvati : prasthanabhed, anandashram, poona, 1906.
sanbandhit lekh
shrutiyaan
upaved aur vedaang |
---|
| upaved |
|
kamandak sootr · kautily arthashastr · chanaky sootr · nitivakyamritasootr · brihaspatey arthadhikarakamh · shukraniti | | |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar · adhvaryu | | | | | |
agnigrahasootraraj · ashvinikumar sanhita · ashtaangahriday · indrasootr · charak sanhita · jabalisootr · dalbhy sootr · deval sootr · dhanvantari sootr · dhatuved · brahman sanhita · bhel sanhita · manasootr · shabd kautoohal · sushrut sanhita · soop sootr · sauvari sootr |
| | vedaang |
kalp | | | shiksha |
gautami shiksha (samaved) · naradiy shiksha· paniniy shiksha (rrigved) · bahy shiksha (krishna yajurved) · mandki shiksha (atharvaved) · yajnavalky shiksha (shukl yajurved) · lomashiy shiksha | | vyakaran |
kalp vyakaran · kamadhenu vyakaran · panini vyakaran · prakriti prakash · prakriti vyakaran · mugdhabodh vyakaran · shaktayan vyakaran · sarasvat vyakaran · hemachandr vyakaran | | niruktt |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar | | chhand |
gargyaprokt upanidan sootr · chhand manjari · chhandasootr · chhandovichit chhand sootr · chhandoanukramani · chhalapudh vritti · jayadev chhand · janashramaan chhandovichit · vrittaratnakar · veankatamadhav chhandoanukramani · shrutavek | | jyotish |
aryabhatiy jyotish · naradiy jyotish · parashar jyotish · brahmagupt jyotish · bhaskarachary jyotish · varahamihir jyotish · vasishth jyotish · vedaang jyotish |
|
|
upanishad | | rrigvediy upanishad | | | yajurvediy upanishad |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy upanishad | | | atharvavediy upanishad | | | | | rrigvediy brahman granth | | | yajurvediy brahman granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy brahman granth | | | atharvavediy brahman granth | | |
sootr-granth | | rrigvediy sootr-granth | | | yajurvediy sootr-granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy sootr-granth |
masakasootr · latyayan sootr · khadir shrautasootr · jaiminiy grihyasootr · gobhil grihyasootr · khadir grihyasootr · gautam dharmasootr · drahyayan grihyasootr · drahyayan dharmasootr | | atharvavediy sootr-granth | |
|
shakha | | shakha |
shakal rrigvediy shakha · kanv shukl yajurvediy · madhyandin shukl yajurvediy · taittiriy krishna yajurvediy · maitrayani krishna yajurvediy · kath krishna yajurvediy · kapishthal krishna yajurvediy · shvetashvatar krishna yajurvediy · kauthumi samavediy shakha · jaiminiy samavediy shakha · ranayaniy samavediy shakha · paippalad atharvavediy shakha · shaunakiy atharvavediy shakha | | mantr-sanhita |
rrigved mantr-sanhita · shukl yajurved mantr- sanhita · samaved mantr-sanhita · atharvaved mantr-sanhita | | aranyak | | |
pratisakhy evan anukramanika | | rrigvediy pratisakhy |
shaankhayan pratishakhy · brihad pratishakhy · arshanukramanika · ashvalayan pratishakhy · chhandonukramanika · rrigpratishakhy · devatanukramanika · sarvanukramanika · anuvakanukramanika · brihadvatanukramanika · rrigh vijnan | | yajurvediy pratisakhy |
shukl yajurvediy |
katyayan shulvasootr · katyayanukramanika · vajasaneyi pratishakhy | | krishna yajurvediy |
taittiriy pratishakhy |
| | samavediy pratisakhy |
shaunakiya chaturdhyapika |
|
|
smriti sahity |
---|
| smritigranth | | | puran | | | mahakavy | | | darshan | | | nibandh |
jimootavahan krit : dayabhag · kalavivek · vyavahar matrika · aniruddh krit : pitridayita · haralata · ballalasen krit :acharasagar · pratishthasagar · adbhutasagar · shridhar upadhyay krit : kalamadhav · dattakamimaansa · parasharamadhav · gotr-pravar nirnay · muhoortamadhav · smritisangrah · vratyastom-paddhati · nandapandit krit : shraddh-kalpalata · shuddhi-chandrika · tattvamuktavali · dattak mimaansa · · narayanabhatat krit : tristhali-setu · antyeshti-paddhati · prayog ratnakar · kamalakar bhatt krit: nirnayasindhu · shoodrakamalakar · danakamalakar · poortakamalakar · vedaratn · prayashchittaratn · vivad tandav · kashinath upadhyay krit : dharmasindhu · nirnayamrit · purusharth-chintamani · shoolapani krit : smriti-vivek (apoorn) · raghunandan krit : smriti-tattv · chandeshvar krit : smriti-ratnakar · vachaspati mishr : vivad-chintamani · devan bhatat krit : smriti-chandrika · hemadri krit : chaturvarg-chintamani · nilakandabhatat krit : bhagavant bhaskar · mitramishr krit: vir-mitroday · lakshmidhar krit : krity-kalpataru · jagannath tarkapanchanan krit : vivadarnav | | agam |
vaishnavagam |
ahirbudhny-sanhita · eeshvar-sanhita · kapilajanli-sanhita · jayakhy-sanhita · padmatantr-sanhita · parashar-sanhita · brihadbrahm-sanhita · bharadvaj-sanhita · lakshmi-sanhita · vishnutilak-sanhita · vishnu-sanhita · shriprashn-sanhita · sattvat-sanhita | | shaivagam |
tattvatray · tattvaprakashika · tattvasangrah · tatpary sangrah · nareshvar pariksha · nadakarika · paramoksh-nirashakarika · pashupat sootr · bhogakarika · mokshakarika · ratnatray · shrutisooktimala · soot-sanhita | | shaktagam |
vamagam |
advaitabhavopanishad · arunopanishad · kalikopanishad · kaulopanishad · taropanishad · tripuropanishad · brahichopanishad · bhavanopanishad | | mishramarg |
kalanidhi · kularnav · kuleshvari · chandrak · jyotsravati · durvasas · barhaspaty · bhuvaneshvari | | samayachar |
vasishthasanhita · shukrasanhita · sanakasanhita · sanatkumarasanhita · sanandanasanhita | | tantrik sadhana |
kalivilas · kularnav · kool-choo damani · jnanarnav · tantraraj · tripura-rahasy · dakshinamoorti-sanhita · namakeshvar · prapanchasar · mantr-maharnav · mahanirvan · rudrayamal · shaktisangam-tantr · sharada-tilak |
|
|
|
varnamala kramanusar lekh khoj