उल्लाला छन्द

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
The printable version is no longer supported and may have rendering errors. Please update your browser bookmarks and please use the default browser print function instead.

ullala chhand hindi chhandashastr ka ek puratan chhand hai. isaki svatantr roop se kam hi rachana ki gee hai. viragatha kal mean ullala tatha rola ko milakar chhappay ki rachana kiye jane se isaki prachinata pramanit hai.

granthoan mean ullekh

adhikaanshatah chhappay mean rola ke char charanoan ke pashchath ullala ke do dal[1] rache jate haian. 'prakrit paingalam' tatha any granthoan mean ullala ka ullekh chhappay ke aantargat hi hai. jagannath prasad 'bhanu' rachit 'chhand prabhakar' tatha omaprakash 'oankar' dvara rachit 'chhand kshiradhi' ke anusar 'ullal' tatha 'ullala' do alag-alag chhand haian. narayan das likhit 'hindi chhandolakshan' mean inhean ullala ke do roop kaha gaya hai.[2]

charan tatha matraean

ullala 13-13 matraoan ke 2 sam charanoan ka chhand hai. ullal 15-13 matraoan ka visham charani chhand hai, jise hemachandrachary ne 'karpoor' nam se varnit kiya hai. d aau. puttoolal shukl inhean ek chhand ke do bhed manate haian.

'bhanu' ke anusar-

ullala tera kala, dashnantar ik laghu bhala.
sevahu nit hari har charan, gun gan gavahu ho sharan..

arthath ullala mean 13 matraean hoti haian. das matraoan ke aantar par (arthath 11 vian matra) ek laghu hona achchha hai.

doha ke char visham charanoan se ullala chhand banata hai. yah 13-13 matraoan ka samapad matrik chhand hai, jisake charanant mean yati hai. sam charanant mean sam tukaantata avashyak hai. visham charan ke aant mean aisa bandhan nahian hai. shesh niyam doha ke saman haian. isaka matra vibhajan 8+3+2 hai. aant mean ek guru ya 2 laghu ka vidhan hai.

lakshan

ullala ke lakshan nimnalikhit haian-

  1. do padoan mean terah-terah matraoan ke 4 charan
  2. sabhi charanoan mean gyarahavian matra laghu
  3. charan ke aant mean yati (viram) arthath sam tatha visham charan ko ek shabd se n jo da jae
  4. charanant mean ek guru ya 2 laghu hoan
  5. sam charanoan (2, 4) ke aant mean saman tuk ho
  6. samanyatah sam charanoan ke aant mean ek jaisi matra tatha visham charanoan ke aant mean ek-si matra ho.

udaharan

sam charan tukantata-

prem nem hit chaturee, je n bicharat neku man
sapanehuan n vilambiyai, chhin tig hig anand ghan[3]

visham-sam charan tukantata-

urdhv brahm ke garbh mean, sanbhav ke sandarbh mean
vritti charachar vyapati, kal-kshitij tak mapati[4]

doosare prakar ke ullala chhand ka udaharan, jisake pad 15-13 ki yati par hoti hai. yani visham charan mean 15 matraean tatha sam charan mean 13 matraean hoti haian. is prakar ke ullala mean tukantata sam charanoan par hi svikary hai-

kai shonit kalit kapal yah, kil kapalika kal ko
yah lalit lal kedhauan lasat, digbhamini ke bhal ko

ati amal jyoti narayani, kahi keshav bu di jahi baru
bhrigunand sanbharu kuthar maian, kiyau saraan yukt sharu[5]

uparokt padoan ko dhyan se dekha jay to pratyek visham charan ke prarambh mean ek 'guru' ya do 'laghu' haian, jinake bad ka shabdik vinyas terah matraoan ki tarah hi hai. usi anuroop path ka pravah bhi hai. is karan, visham charan mean pahale do matraoan ke bad svayan ek yati ban jati hai aur age ka path doha ke visham charan ki tarah hi hota chala jata hai. ullala chhand ka ek aur nam chandramani bhi hai.[6]


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

  1. pad ya pankti
  2. chhand salila: ullala sanjiv 'salil' (hindi) divy narmada. abhigaman tithi: 03 sitambar, 2014.
  3. ghananand
  4. ’ik diyaan jebi se’ se
  5. keshavadas
  6. ullala chhand (hindi) dohe. abhigaman tithi: 03 sitambar, 2014.

sanbandhit lekh

  1. REDIRECT saancha:sahityik shabdavali

varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah