सूचना का अधिकार अधिनियम, 2005

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
soochana ka adhikar adhiniyam, 2005
vivaran 'soochana ka adhikar' bharatiy sansad dvara parit ek qanoon hai. yah qanoon bharat ke sabhi nagarikoan ko sarakari phailoan/rik aaurds mean darj soochana ko dekhane aur use prapt karane ka adhikar deta hai.
desh bharat
adhiniyamit 15 joon, 2005
anumodan 22 joon, 2005
prarambh tithi 12 aktoobar, 2005
vishesh pahala aratiaee avedan pune ke pulis steshan mean shahid raza nam ke vyakti dvara 12 aktoobar, 2005 mean dala gaya tha.
sanbandhit lekh bharat sarakar, bharat, bharat ka sanvidhan
bahari k diyaan bharat sarakar ne paradarshitayukt shasan vyavastha evan bhrashtachar mukt samaj banane ke lie 12 mee, 2005 mean soochana ka adhikar adhiniyam, 2005 sansad mean parit kiya, jise 15 joon, 2005 ko rashtrapati ki anumati mili aur antatah 12 aktoobar, 2005 ko yah qanoon jammoo-kashmir ko chho dakar poore desh mean lagoo hua.

soochana ka adhikar adhiniyam, 2005 (aangrezi: Right to Information Act, 2005 or RTI) bharat ki sansad dvara parit ek qanoon hai, jo 12 aktoobar, 2005 ko lagoo hua.[1] is qanoon ke dvara sabhi ikaiyoan/vibhagoan, jo sanvidhan ya any qanoonoan ya kisi sarakari adhisoochana ke adhin bane haian athava sarakar dvara niyantrit ya vittaposhit kie jate hoan, vahaan se sanbandhit soochana maangi ja sakati hai. sarakar se bhi koee bhi soochana maang sakate haian. is qanoon ke tahat pratyek sarakari vibhag mean jan/lok soochana adhikari ke pad ka pravadhan hai. lok soochana adhikari ki zimmedari hai ki vah janata ko soochana upalabdh karaean evan avedan likhane mean usaki madad karean.

kya hai soochana ka adhikar (aratiaee)

bharat mean bhratachar ko rokane aur samapt karane ke liye ise bahut hi prabhavi qadam bataya jata hai. yah qanoon bharat ke sabhi nagarikoan ko sarakari phailoan/rik aaurds mean darj soochana ko dekhane aur use prapt karane ka adhikar deta hai. jammoo evan kashmir ko chho d kar bharat ke sabhi bhagoan mean yah adhiniyam lagoo hai. sarakar ke sanchalan aur adhikariyoan/karmachariyoan ke vetan ke mad mean kharch hone vali rakam ka prabandh bhi hamare-apake dvara die ge karoan se hi kiya jata hai. yahaan tak ki ek riksha chalane vala bhi jab bazar se kuchh kharidata hai to vah bikri kar, utpad shulk ityadi ke roop mean taiks deta hai. isalie ham sabhi ko yah janane ka adhikar hai ki us dhan ko kis prakar kharch kiya ja raha hai. yah hamare maulik adhikaroan ka ek hissa hai.

kisase aur kya soochana maang sakate haian

sabhi ikaiyoan/vibhagoan, jo sanvidhan ya any qanoonoan ya kisi sarakari adhisoochana ke adhin bane haian athava sarakar dvara niyantrit ya vittaposhit kie jate hoan, vahaan se sanbandhit soochana maangi ja sakati hai. sarakar se koee bhi soochana maang sakate haian. sarakari nirnay ki prati le sakate haian. sarakari dastavejoan ka nirikshan kar sakate haian. sarakari kary ka nirikshan kar sakate haian. sarakari kary ke padarthoan ke namoone le sakate haian.

kisase milegi soochana

is qanoon ke tahat pratyek sarakari vibhag (kendr sarakar, rajy sarakar v sthaniy prashasan ke har karyalay) mean jan/lok soochana adhikari (piaeeo) ke pad ka pravadhan hai. lok soochana adhikari ki zimmedari hai ki vah janata ko soochana upalabdh karaean evan avedan likhane mean usaki madad karean. aratiaee avedan inake pas jama karana hota hai. avedan patr jama karane ki pavati avashy leni chahie. isake alava kee adhikariyoan ko sahayak jan soochana adhikari ke pad par niyukt kiya jata hai. unaka kary janata se aratiaee avedan lena aur piaeeo ke pas bhejana hai. yadi piaeeo ya epiaeeo ka pata lagane mean kathinaee hoti hai to ap avedan vibhagadhyaksh ko bhej sakate haian. vibhagadhyaksh ko vah arji sanbandhit piaeeo ke pas bhejani hogi.

aratiaee avedan kahaan jama karean

aratiaee avedan (jisamean apaki samasya se ju de saval hoange) sanbandhit sarakari vibhag ke lok soochana adhikari (piaeeo) ya epiaeeo ke pas svayan ja kar ya dak ke dvara jama kara sakate haian. keandr sarakar ke vibhagoan ke mamaloan mean 629 dakagharoan ko epiaeeo banaya gaya hai. matalab yah ki ap in dakagharoan mean se kisi ek mean jakar aratiaee kauantar par apana aratiaee avedan aur shulk jama kara sakate haian. vahaan apako ek rasid bhi milegi. yah us dakaghar ka uttaradayitv hai ki vah use sanbandhit piaeeo ke pas bheje. aratiaee qanoon ke mutabiq़ pratyek sarakari vibhag mean ek lok soochana adhikari ko niyukt karana avashyak hai. yah zaroori nahian hai ki apako us piaeeo ka nam maloom ho. ek bachcha bhi aratiaee qanoon ke tahat aratiaee avedan dakhil kar sakata hai.

avedan shulk

avedan patr ke sath nirdharit phis dena zaroori hai. pratilipi/namoona ityadi ke roop mean soochana pane ke lie nirdharit shulk dena zaroori hai. avedan ke sath keandr sarakar ke vibhagoan ke lie 10 rupaye ka avedan shulk dena p data hai. halaanki vibhinn rajyoan mean alag-alag shulk nirdharit haian. kahian avedan ke lie shulk 10 rupaye hai to kahian 50 rupaye. soochana pane ke lie 2 rupaye prati soochana prishth keandr sarakar ke vibhagoan ke lie dene p date haian. yah shulk vibhinn rajyoan ke lie alag-alag hai. kahian soochana pane ke lie shulk 2 rupaye hai to kahian 5 rupaye. avedan shulk nakad, baiank didi, baiankar chek ya postal ardar ke madhyam se jama kiya ja sakata hai. kuchh rajyoan mean kort phis tikatean kharid sakate haian aur apani arzi par chipaka sakate haian. aisa karane par apaka shulk jama mana jaega. ap tab apani arzi svayan ya dak se jama kara sakate haian. garibi rekha se niche rahane valoan ko koee shulk nahian dena p data haian.

praroop

keandr sarakar ke vibhagoan ke lie koee nirdharit praroop nahian hai. ek sade kagaz par ek samany arzi ki tarah hi avedan bana sakate haian aur ise piaeeo ke pas svayan ya dak dvara jama kar sakate haian. (apane avedan ki ek prati apane pas niji sandarbh ke lie avashy rakhean).

avedan ka praroop - lok soochana adhikari, vibhag ka nam evan pata. avedak ka nam evan pata. chahi gee janakari ka vishay. chahi gee janakari ki avadhi. chahi gee janakari ka sampoohrn vivaran. janakari kaise prapt karana chaheange- pratilipi/namoona/likhit/nirikshan. garibi rekha ke niche ane vale avedak saboot lagaean. avedan shulk ka vyaura-nakad, baiank drapht, baiankars chaik ya postal aaudar. avedak ke hastakshar, dinaank.

soochana hetu karan batana zaroori nahi

koee karan ya any soochana keval sanpark vivaran (nam, pata, phon nanbar) ke atirikt dene ki zaroorat nahian hai. soochana qanoon spashtatah kahata hai ki prarthi se sanpark vivaran ke atirikt kuchh nahian poochha jaega.

kaun-si soochanaean nahian mileangi

jo bharat ki prabhuta, akhandata, suraksha, vaijnanik ya arthik hitoan v videshi sanbandhoan ke lie ghatak ho. jisase aparadhik jaanch p datal, aparadhiyoan ki giraphtari ya un par mukadama chalane mean rukavat paida ho. jisase kisi vyakti ke jivan ya sharirik suraksha khatare mean pad. jisase kisi vyakti ke niji zindagi mean dakhal-aandaji ho aur usaka janahit se koee lena dena na ho.

svayan prakashit ki jane vali soochanaean kaun-si haian

har sarakari karyalay ki yah zimmedari hai ki vah apane vibhag ke vishay mean nimnalikhit soochanaऍ janata ko svayan dean. apane vibhag ke karyo aur kartavyoan ka vivaran. adhikari evan karmachariyoan ke nam, shaktiyaan evan vetan. vibhag ke dastavejoan ki soochi. vibhag ka bajat evan kharch ki vyaura. labharthiyoan ki soochi, riyayatean aur paramit lene valoan ka vyaura. lok soochana adhikari ka nam v pata.

soochana prapti ki samay sima

piaeeo ko avedan dene ke 30 dinoan ke bhitar soochana mil jani chahie. yadi avedan sahayak piaeeo ko diya gaya hai to soochana 35 dinoan ke bhitar mil jani chahie. soochanaऍ nirdharit samay mean prapt hoangi - sadharan samasya se sanbandhit avedan 30 din. jivan/svatantrata se sanbandhit avedan 48 ghante. tritiy paksh 40 din. manav adhikar ke hanan sanbandhit avedan 45 din.

soochana n milane par pratham apil karean

thumb|300px|soochana ka adhikar adhiniyam ka pratik chihn apane soochana pane ke lie kisi sarakari vibhag mean avedan kiya hai, 30 din bit jane ke bad bhi apako soochana nahian mili ya mili bhi to galat aur adhi-adhoori athava bhramak ya phir soochana ka adhikar qanoon ki dhara 8 ke pravadhanoan ko to d-maro d kar apako soochana dene se mana kar diya gaya. yah kaha gaya ki phalaan soochana die jane se kisi ke visheshadhikar ka hanan hota hai ya phalaan soochana tisare paksh se ju di hai ityadi. aise mamaloan mean ap soochana ka adhikar adhiniyam ke anuchchhed 19 (1) ke tahat ek apil dayar ki ja sakati hai. jab ap avedan jama karate haian to usake 30 dinoan bad, lekin 60 dinoan ke aandar lok soochana adhikari se varishth adhikari, jo soochana qanoon ke tahat pratham apiliy adhikari hota hai, ke yahaan apil karean. yadi ap dvara apil karane ke bad bhi koee soochana ya santoshajanak soochana nahian milati hai ya apaki pratham apil par koee karravaee nahian hoti hai to ap doosari apil kar sakate haian. doosari apil ke lie 90 dinoan ke andar apako rajy soochana ayog ya keandriy soochana ayog mean jana hoga. pratham apil ke lie amataur par koee phis nirdharit nahian hai. halaanki kuchh rajy sarakaroan ne apane yahaan pratham apil ke lie bhi shulk nirdharit kar rakha hai. pratham apil ke lie koee nishchit praroop (ph aaurm) nahian hota hai. ap chahean to ek sade kagaz par bhi likhakar pratham apil taiyar kar sakate haian. halaanki is mamale mean bhi kuchh rajy sarakaroan ne pratham apil ke lie ek khas praroop taiyar kar rakha hai. pratham apil ap dak dvara ya vyaktigat roop se sanbandhit karyalay mean jakar jama kara sakate haian. pratham apil ke sath aratiaee avedan, lok soochana adhikari dvara upalabdh karaee gee soochana (yadi upalabdh karaee gee hai to) evan aratiaee avedan ke sath die ge shulk ki rasid adi ki photok aaupi lagana n bhoolean. is qanoon ke pravadhanoan ke anusar, yadi lok soochana adhikari apake dvara maangi gee soochana 30 dinoan ke bhitar upalabdh nahian karata hai to ap pratham apil mean sari soochanaean ni:shulk upalabdh karane ke lie bhi kah sakate haian. is qanoon mean yah ek bahut mahattvapoorn pravadhan hai. bhale hi soochana hazar pannoan ki kyoan n ho.

dvitiy apil kya hai

dvitiy apil aratiaee adhiniyam ke tahat soochana prapt karane ka aantim vikalp hai. dvitiy apil 'soochana ayog' ke pas dayar ki ja sakati hai. keandr sarakar ke vibhagoan ke viruddh keandriy soochana ayog (siaeesi) hai aur rajy sarakar ke vibhagoan ke viruddh rajy soochana ayog. pratham apil ke nishpadan ke 90 dinoan ke bhitar ya us tarikh ke 90 dinoan ke bhitar ki jab tak pratham apil nishpadit honi thi, dvitiy apil dayar ki ja sakati hai. agar rajy soochana ayog mean jane par bhi soochana nahian mile to ek aur smaranapatr rajy soochana ayog mean bhej sakate haian. yadi phir bhi koee karravaee nahian hoti hai to ap is mamale ko lekar haeekort ja sakate haian.

piaeeo dvara avedan n lene aur soochana na dene par saza

yadi piaeeo ya sanbandhit vibhag aratiaee avedan svikar n karean, aisi sthiti mean ap apana avedan dak dvara bhej sakate haian. isaki aupacharik shiqayat sanbandhit soochana ayog ko bhi anuchchhed 18 ke tahat karean. piaeeo aratiaee avedan lene se kisi bhi paristhiti mean mana nahian kar sakata. bhale hi vah soochana usake vibhag/karyakshetr mean n ati ho. use arji svikar karani hogi. yadi avedan-arji us piaeeo se sanbandhit n ho to vah use upayukt piaeeo ke pas paanch dinoan ke bhitar anuchchhed 6 (3) ke tahat bhej sakata hai. lok soochana adhikari avedan lene se iankar karata hai, soochana dene se mana karata hai ya janabujhakar galat soochana deta hai to us par pratidin ru. 250 ke hisab se soochana ayukt dvara jurmana lagaya ja sakata hai v kul ru. 25,000 tak ka jurmana lagaya ja sakata hai. yah jurmana us adhikari ke niji vetan se kata jata hai. piaeeo par lage jurmane ki rashi avedak ko nahian di jati hai, jurmane ki rashi sarakari khazane mean jama ho jati hai. halaanki anuchchhed 19 ke tahat, avedak muavaza maang sakata hai.

lok soochana adhikari ke viruddh apil kaise karean

apiliy adhikari, vibhag ka nam ev pata. lok soochana adhikari jisake viruddh apil kar rahe haian usaka nam v pata. adesh ka vivaran jisake viruddh apil kar rahe haian. apil ka vishay evan vivaran. apiliy adhikari se kis tarah ki madad chahate haian. kis adhar par madad chahate haian. apilarthi ka nam, hastakshar evan pata. adesh, phis, avedan se sanbandhit sare kagajat ki pratilipi.

kaise karean soochana ke lie avaden

yah qanoon kaise mere kary poore hone mean meri sahayata karata hai? koee adhikari kyoan ab tak apake ruke kam ko, jo vah pahale nahian kar raha tha, karane ke lie majaboor hota hai aur kaise yah qanoon apake kam ko asani se poora karavata hai, ise samajhane ke lie ek udaharan lete haian-

ek avedak ne rashan kard banavane ke lie avedan kiya. use rashan kard nahian diya ja raha tha. lekin jab usane aratiaee ke tahat avedan diya. avedan dalate hi, use ek saptah ke bhitar rashan kard de diya gaya. avedak ne nimn saval poochhe the-

  1. maianne ek dupliket rashan kard ke lie 10 navanbar, 2009 ko arji di thi. kripaya mujhe meri arji par huee dainik pragati riport bataean arthat meri arji kis adhikari ke pas kab pahuanchi, us adhikari ke pas yah kitane samay rahi aur usane utane samay tak meri arji par kya karravaee ki?
  2. niyamoan ke anusar, mera kard kitane dinoan ke bhitar ban jana chahie tha. ab tin mah se adhik ka samay ho gaya hai. kripaya un adhikariyoan ke nam v pad bataean, jinase asha ki jati hai ki ve meri arji par karravaee karate v jinhoanne aisa nahian kiya?
  3. in adhikariyoan ke viruddh apana kary n karane v janata ke shoshan ke lie kya karravaee ki jaegi? vah karravaee kab tak ki jaegi?
  4. ab mujhe kab tak apana kard mil jaega?


amataur par pahale aise avedan koo dedan mean pheank die jate the. lekin soochana qanoon ke tahat die ge avedan ke sanbandh mean yah qanoon kahata hai ki sarakar ko 30 dinoan mean javab dena hoga. yadi ve aisa nahian karate haian, unake vetan mean katauti ki ja sakati hai. zahir hai, aise prashnoan ka uttar dena adhikariyoan ke lie asan nahian hoga.

pahala prashn hai :- kripaya mujhe meri arji par huee dainik unnati bataean.

koee unnati huee hi nahian hai. lekin sarakari adhikari yah in shabdoan mean likh hi nahian sakate ki unhoanne kee mahinoan se koee karravaee nahian ki hai. varanh yah kagaz par galati svikarane jaisa hoga.

agala prashn hai :- kripaya un adhikariyoan ke nam v pad bataean jinase asha ki jati hai ki ve meri arji par karravaee karate v jinhoanne aisa nahian kiya.

yadi sarakar un adhikariyoan ke nam v pad batati hai, to unaka uttaradayitv nirdharit ho jata hai. ek adhikari apane viruddh is prakar koee uttaradayitv nirdharit hone ke prati ka़phi satark hota hai. is prakar, jab koee is tarah apani arji deta hai, usaka ruka kary sanpann ho jata hai.

aaunalain apil ya shikayat

kya lok soochana adhikari ne apako javab nahian diya ya diya bhi to galat aur adha-adhoora? kya pratham apiliy adhikari ne bhi apaki bat nahian suni? zahir hai, ab ap pratham apil ya shikayat karane ki soch rahe hoange. agar mamala keandriy vibhag se ju da ho to isake lie apako keandriy soochana ayog ana p dega. ap agar bihar, uttar pradesh ya desh ke any kisi dooradaraj ke ilaqe ke rahane vale haian to bar-bar dilli ana apake lie mushkil bhara kam ho sakata hai. lekin ab apako dvitiy apil ya shikayat darj karane ke lie keandriy soochana ayog ke daftar ke chakkar nahian katane p deange. ab ap sidhe siaeesi mean aaunalain dvitiy apil ya shikayat kar sakate haian. siaeesi mean shikayat ya dvitiy apil darj karane ke lie hian HTTP:RTI.INDIA.GOV.IN mean diya gaya pharm bharakar jama karana hai. klik karate hi apaki shikayat ya apil darj ho jati hai.

darasal yah vyavastha bharat sarakar ki ee-gavarneans yojana ka ek hissa hai. ab vebasait ke madhyam se keandriy soochana ayog mean shikayat ya dvitiy apil bhi darj ki ja sakati hai. itana hi nahian, apaki apil ya shikayat ki vartaman sthiti kya hai, us par kya karravaee ki gee hai, yah janakari bhi ap ghar baithe hi pa sakate haian. siaeesi mean dvitiy apil darj karane ke lie vebasait mean provijanal sankhya poochhi jati hai. vebasait par jakar ap siaeesi ke nirnay, vad soochi, apani apil ya shikayat ki sthiti bhi jaanch sakate haian. is pahal ko sarakari karyoan mean paradarshita aur javabadehi ki disha mean ek mahattvapoorn qadam mana ja raha hai. soochana ka adhikar qanoon lagoo hone ke bad se lagatar yah maang ki ja rahi thi ki aratiaee avedan evan apil aaunalain karane ki vyavastha ki jae, jisase soochana ka adhikar asani se logoan tak apani pahuanch bana sake aur avedak ko soochana prapt karane mean zyada d़ikqat n uthani p de.

mahattvapoorn tathy

sabhi sarakari vibhag, pablik sektar yoonit, kisi bhi prakar ki sarakari sahayata se chal rahian gair sarakari sansthaean v shikshan sansthaean, adi vibhag isamean shamil haian. poornat: niji sansthaean is kanoon ke dayare mean nahian haian lekin yadi kisi kanoon ke tahat koee sarakari vibhag kisi niji sanstha se koee janakari maang sakata hai to us vibhag ke madhyam se vah soochana maangi ja sakati hai.[2]

har sarakari vibhag mean ek ya ek se adhik lok soochana adhikari banae ge haian. yah vah adhikari haian jo soochana ke adhikar ke tahat avedan svikar karate haian, maangi gee soochanaean ekatr karate haian aur use avedanakarta ko upalabdhh karate haian.[3] lok soochana adhikari ki zimmedari hai ki vah 30 din ke andar[4] soochana upalabdh karae.[5]

agar lok soochana adhikari avedan lene se mana karata hai, tay samay sima mean soochana nahian upalabdhh karata hai athava galat ya bhramak janakari deta hai to deri ke lie 250 rupe pratidin ke hisab se 25000 tak ka zurmana usake vetan mean se kata ja sakata hai. sath hi use soochana bhi deni hogi.[6]

lok soochana adhikari ko adhikar nahian hai ki vah apase soochana maangane ka karan poochhe.[7]

soochana maangane ke lie avedan phis deni hogi. kendr sarakar ne avedan ke sath 10 rupe ki phis tay ki hai. lekin kuchh rajyoan mean yah adhik hai, bipiel kardadharakoan se soochana maangane ki koee phis nahian li jati.[8]

dastavejoan ki prati lene ke lie bhi phis deni hogi. kendr sarakar ne yah phis 2 rupe prati prishth rakhi hai lekin kuchh rajyoan mean yah adhik hai, agar soochana tay samay sima mean nahian upalabdh karaee gee hai to soochana muft di jayegi.[9]

yadi koee lok soochana adhikari yah samajhata hai ki maangi gee soochana usake vibhag se sambandhit nahian hai to yah usaka kartavy hai ki us avedan ko paanch din ke andar sambandhit vibhag ko bheje aur avedak ko bhi soochit kare. aisi sthiti mean soochana milane ki samay sima 30 ki jagah 35 din hogi.[10]

lok soochana adhikari yadi avedan lene se iankar karata hai. athava pareshan karata hai. to usaki shikayat sidhe soochana ayog se ki ja sakati hai.

soochana ke adhikar ke tahat maangi gee soochanaoan ko asvikar karane, apoorn, bhram mean dalane vali ya galat soochana dene athava soochana ke lie adhik phis maangane ke khilaph kendriy ya rajy soochana ayog ke pas shikayat kar sakate hai.

lok soochana adhikari kuchh mamaloan mean soochana dene se mana kar sakata hai. jin mamaloan se sambandhit soochana nahian di ja sakati unaka vivaran soochana ke adhikar kanoon ki dhara 8 mean diya gaya hai. lekin yadi maangi gee soochana janahit mean hai to dhara 8 mean mana ki gee soochana bhi di ja sakati hai.

jo soochana sansad ya vidhan sabha ko dene se mana nahian kiya ja sakata, use kisi am adami ko bhi dene se mana nahian kiya ja sakata.

yadi lok soochana adhikari nirdharit samay-sima ke bhitar soochana nahian dete hai ya dhara 8 ka galat istemal karate hue soochana dene se mana karata hai, ya di gee soochana se santusht nahian hone ki sthiti mean 30 dinoan ke bhitar sambandhit lok soochana adhikari ke varishth adhikari yani pratham apil adhikari ke samaksh pratham apil ki ja sakati hai.[6][11]

yadi ap pratham apil se bhi santusht nahian haian to doosari apil 60 dinoan ke bhitar kendriy ya rajy soochana ayog (jisase sambandhit ho) ke pas karani hoti hai.[12]

neshanal aratiaee avardah soochana ke sipahiyoan ka samman

dilli ki ek sanstha pisiareph ne 2009 mean ek avard ki shuruat ki. maqasad tha un logoan ki hausala aphajaee aur samman, jinhoanne apani jan ki bazi lagakar bhrashtachar ke khila़ph halla bola, jinhoanne soochana qanoon ka istemal karake sarakari vyavastha mean vyapt bhrashtachar ko ujagar kiya. sach aur eemanadari se kam karane vale kee aratiaee karyakartaoan ko isaki qimat apani jan ganvakar chukani p di thi.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

  1. 15 joon, 2005 ko isake qanoon banane ke 120 vean din
  2. (dhara-2(k) aur (j)
  3. (dhara-5 (1)
  4. kuchh mamaloan mean 45 din tak
  5. (dhara-7(1)
  6. 6.0 6.1 soochana ka adhikar yani jine ka adhikar (hiandi) rtihindi.blogspot.in. abhigaman tithi: 17 sitambar, 2016.
  7. dhara 6(2)
  8. dhara 7(5)
  9. dhara 7(6)
  10. dhara 6(3)
  11. dhara 19(1)
  12. dhara 19(3)

bahari k diyaan

sanbandhit lekh

varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah