Difference between revisions of "ऋषि"

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
m (Text replace - "१" to "1")
m (Text replace - "२" to "2")
Line 1: Line 1:
  
 
==ऋषि / Rishi==
 
==ऋषि / Rishi==
*'ॠषि' शब्द की व्युत्पत्ति 'ॠषि' गतौ धातु से<balloon title="सिद्धान्त कौमुदी सूत्र-संख्या-1८२७ के अनुसार" style=color:blue>*</balloon> मानी जाती है।
+
*'ॠषि' शब्द की व्युत्पत्ति 'ॠषि' गतौ धातु से<balloon title="सिद्धान्त कौमुदी सूत्र-संख्या-1८2७ के अनुसार" style=color:blue>*</balloon> मानी जाती है।
 
<poem>
 
<poem>
 
ॠषति प्राप्नोति सर्वान् मन्त्रान, ज्ञानेन पश्यति संसार पारं वा।  
 
ॠषति प्राप्नोति सर्वान् मन्त्रान, ज्ञानेन पश्यति संसार पारं वा।  

Revision as of 08:54, 7 April 2010

rrishi / Rishi

  • 'rrishi' shabd ki vyutpatti 'rrishi' gatau dhatu se<balloon title="siddhant kaumudi sootr-sankhya-1827 ke anusar" style=color:blue>*</balloon> mani jati hai.

rrishati prapnoti sarvanh mantran, jnanen pashyati sansar paran va.
rrishu + igupadhath kith<balloon title="4/119" style=color:blue>*</balloon> iti unadisootren inh kinchh.

  • is vyutpatti ka sanket vayu puran<balloon title="vayu puran, 7/75" style=color:blue>*</balloon>, matsy puran<balloon title="matsy puran, 145/83" style=color:blue>*</balloon> tatha brahmand puran<balloon title="brahmand puran, 1/32/87" style=color:blue>*</balloon> mean kiya gaya hai. brahmand puran ki vyutpatti is prakar hai-

gatyarthadrishaterdhatornam nivrittiradit:.
yasmadev svayanbhootastasmachchapyrishita smrita॥

  • vayu puran<balloon title="59/79" style=color:blue>*</balloon> mean rrishi shabd ke anek arth batae ge haian-

rrishityev gatau dhatu: shrutau satye tapasyathh.
etath sanniyatastasminh brahmamana s rrishi smrit:॥

is shlok ke anusar 'rrishi' dhatu ke char arth hote haian-

  • gati,
  • shruti,
  • saty tatha
  • tapash.

brahmaji dvara jis vyakti mean ye charoan vastuean niyat kar di jayean, vahi 'rrishi' hota hai. vayu puran ka yahi shlok matsy puran<balloon title="adhyay 145, shlok 81" style=color:blue>*</balloon> mean kianchit pathabhed se upalabdh hota hai.

durgachary ki nirukti hai- rrishirdarshanath.<balloon title="nirukt 2/11" style=color:blue>*</balloon> is nirukt se rrishi ka vyutpattilabhy arth hai- darshan karane vala, tatvoan ki sakshat aparoksh anubhooti rakhane vala vishisht purush. 'sakshatkritadharman rrishayo babhooa:'- yask ka yah kathan is nirukti ka pratiphalitarth hai. durgachary ka kathan hai ki kisi mantr vishesh ki sahayata se kiye jane par kisi karm se kis prakar ka phal parinat hota hai, rrishi ko is tathy ka poorn jnan hota hai. taittiriy aranyak ke anusar is shabd (rrishi) ki vyakhya is prakar hai- 'srishti ke arambh mean tapasya karane vale ayonisanbhav vyaktiyoan ke pas svayanbhoo brahm (vedabrahm) svayan prapt ho gaya. ved ka is svat: prapti ke karan, svayamev avirbhav hone ke karan hi rrishi ka 'rrishitv' hai. is vyakhya mean rrishi shabd ki nirukti 'tudadigan rrish gatau' dhatu se mani gayi hai. apaurushey ved rrishiyoan ke hi madhyam se vishv mean avirbhoot hua aur rrishiyoan ne ved ke varnamay vigrah ko apane divy shrotr se shravan kiya, isilie ved ko shruti bhi kaha gaya hai. adi rrishiyoan ki vani ke pichhe arth dau data-phirata hai. rrishi arth ke pichhe kabhi nahian dau date 'rrishinaan punaradyanaan vachamarthoanudhavati:' (uttar ramacharit, pratham aang). nishkarsh yah hai ki tapasya se pavitr 'aantarjyoti sampann mantradrashta vyaktiyoan ki hi sanjna rrishi hai.


  • yah vah vyakti hai, jisane mantr ke svaroop ko yatharth roop mean samajha hai. 'yatharth'- jnan pray: char prakar- se hota hai
  1. parampara ke mool purush hone se,
  2. us tattv ke sakshat darshan se,
  3. shraddhapoorvak prayog tatha sakshatkar se aur
  4. ichchhit (abhilashit)-poorn saphalata ke sakshatkar se. atev in char karanoan se mantr-sambandhit rrishiyoan ka nirdesh granthoan mean milata hai. jaise—
  • kalp ke adi mean sarvapratham is anadi vaidik shabd-rashi ka pratham upadesh brahmaji ke hriday mean hua aur brahmaji se paramparagat adhyayan-adhyapan hota raha, jisaka nirdesh 'vansh brahman' adi granthoan mean upalabdh hota hai. at: samast ved ki parampara ke mool purush brahma (rrishi) haian. inaka smaran parameshthi prajapati rrishi ke roop mean kiya jata hai.
  • isi parameshthi prajapati ki parampara ki vaidik shabdarashi ke kisi aansh ke shabd tattv ka jis rrishi ne apani tapashcharya ke dvara kisi vishesh avasar par pratyaksh darshan kiya, vah bhi us mantr ka rrishi kahalaya. us rrishi ka yah rrishitv shabdatattv ke sakshatkar ka karan mana gaya hai. is prakar ek hi mantr ka shabdatattv-sakshatkar anek rrishiyoan ko bhinn-bhinn roop se ya samoohik roop se hua tha. at: ve sabhi us mantr ke rrishi mane gaye haian.
  • kalp granthoan ke nirdeshoan mean aise vyaktiyoan ko bhi rrishi kaha gaya hai, jinhoanne us mantr ya karm ka prayog tatha sakshatkar ati shraddhapoorvak kiya hai.
  • vaidik granthoan visheshataya puran-granthoan ke manan se yah bhi pata lagata hai ki jin vyaktiyoan ne kisi mantr ka ek vishesh prakar ke prayog tatha sakshatkar se saphalata prapt ki hai, ve bhi us mantr ke rrishi mane gaye haian.

ukt nirdeshoan ko dhyan mean rakhane ke sath yah bhi samajh lena chahiye ki ek hi mantr ko ukt charoan prakar se ya ek hi prakar se dekhane vale bhinn-bhinn vyakti rrishi hue haian. phalat: ek mantr ke anek rrishi hone mean paraspar koee virodh nahian hai, kyoanki mantr rrishiyoan ki rachana ya anubhooti se sambandh nahian rakhata; apitu rrishi hi us mantr se bahirang roop se sambaddh vyakti hai.