Difference between revisions of "हनुमान चालीसा"

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
Line 1: Line 1:
 
[[चित्र:Hanuman.jpg|thumb|180|[[हनुमान]]<br /> Hanuman]]
 
[[चित्र:Hanuman.jpg|thumb|180|[[हनुमान]]<br /> Hanuman]]
'''[[तुलसीदास]] रचित श्री हनुमान चालीसा'''
+
'''हनुमान चालीसा''' [[गोस्वामी तुलसीदास]] द्वारा रचित एक प्रसिद्ध काव्यात्मक कृति है। यह कृति भगवान [[श्रीराम]] के [[भक्त]] [[हनुमान]] को समर्पित है, जिसमें उनके गुणों आदि का बखान किया गया है। [[हिन्दू धर्म]] में हनुमान जी की आराधना हेतु 'हनुमान चालीसा' का पाठ विशेषकर सर्वमान्य साधन है। इसका पाठ सनातन जगत में जितना प्रचलित है, उतना किसी और वंदना या पूजन आदि में नहीं दिखाई देता। 'श्री हनुमान चालीसा' के रचनाकार गोस्वामी तुलसीदास जी मने जाते है। इसलिए '[[रामचरितमानस]]' की भाँति यह हनुमान गुणगाथा फलदायी मानी गई है। यह अत्यन्त लघु रचना है, जिसमें पवनपुत्र हनुमान की सुन्दर स्तुति की गई है। बजरंग बली‍ की भावपूर्ण वंदना तो इसमें है ही, साथ ही भगवान श्रीराम का व्यक्तित्व भी सरल शब्दों में उकेरा गया है।
 +
==अमर कृति==
 +
गोस्वामी तुलसीदास ने राम भक्ति के द्वारा न केवल अपना ही जीवन कृतार्थ किया वरन्‌ समूची मानव जाति को भगवान श्रीराम के आदर्शों से जोड़ दिया। तुलसीदास जी कि 'हनुमान चालीसा' अमर कृतियों में गिनी जाती है। [[संवत]] 1554 को [[श्रावण मास]] में [[शुक्ल पक्ष]] की [[सप्तमी|सप्तमी तिथि]] को अवतरित गोस्वामी तुलसीदास ने सगुण भक्ति की राम भक्ति धारा को ऐसा प्रवाहित किया कि आज गोस्वामी जी राम भक्ति के पर्याय बन गए हैं। यह गोस्वामी तुलसीदास की ही देन है, जो आज [[भारत]] के कोने-कोने में रामलीला का मंचन होता है। कई [[संत]] राम कथा के माध्यम से समाज को जागृत करने में सतत्‌ लगे हुए हैं। वे 'रामचरितमानस' के ही नहीं अपितु विश्व में सबसे ज्यादा पड़ी जानें वाली प्रार्थना 'हनुमान चालीसा' के भी रचियता थे।
 +
 
 +
[[उत्तर प्रदेश]] में [[चित्रकूट]] के राजापुर में [[तुलसीदास]] की जन्म स्थली में आज भी उनके हाथ का लिखा '[[रामचरितमानस]]' ग्रंथ का एक भाग 'अयोध्याकांड' सुरक्षित है। इसके दर्शन के लिये पूरी दुनिया से लोग आते हैं। तुलसीदास की 11वीं पीढी के लोग एक धरोहर की तरह इसे संजो कर रखे हुये हैं। कभी अपने परिवार से ही उपेक्षित कर दिये गये अबोध राम बोला आज पूरे विश्व में भगवान की तरह पूजे जाते हैं। संत तुलसीदास चित्रकूट में अपने गुरु स्थान नरहरिदास आश्रम पर कई वर्षो तक रहे और यहाँ पर उन्होंने मर्यादा पुरुषोत्तम [[श्रीराम]] व उनके भ्राता [[लक्ष्मण]] के दो बार साक्षात् दर्शन भी किये थे।
 +
==लोकप्रियता==
 +
यद्यपि पूरे [[भारत]] में 'हनुमान चालीसा' का पाठ लोकप्रिय है, किन्तु विशेष रूप से [[उत्तर भारत]] में यह बहुत प्रसिद्ध एवं लोकप्रिय है। लगभग सभी हिन्दुओं को यह कंठस्थ होता है। कहा जाता है कि इसके पाठ से भय दूर होता है, क्लेश मिटते हैं। इसके गंभीर भावों पर विचार करने से मन में श्रेष्ठ ज्ञान के साथ भक्ति-भाव जाग्रत होता है। इस रचना के साथ विशेष बात यह है कि [[दक्षिण भारत]] के मंदिरों में भी यह वहाँ की [[लिपि]] में लिखा हुआ देखा जा सकता है, तथा दक्षिण के [[हनुमान]] भक्त यदि [[हिन्दी]] न भी जानते हों तो भी इसे एक [[मंत्र]] के समान याद रखते हैं। उल्लेखनीय है कि [[संस्कृत]] के तो अनेक स्तोत्र उत्तर-दक्षिण में प्राचीन काल से ही समान रूप से लोकप्रिय हैं, परन्तु भारत की राष्ट्रभाषा हिन्दी की विरली ही रचनाओं को यह गौरव प्राप्त हो सका है।
 +
==मूल पाठ==
 
<blockquote><span style="color: blue"><poem>श्रीगुरु चरण सरोज रज, निज मनु मुकुरु सुधारि ।
 
<blockquote><span style="color: blue"><poem>श्रीगुरु चरण सरोज रज, निज मनु मुकुरु सुधारि ।
 
बरनऊँ रघुवर विमल जसु, जो दायकु फल चारि ॥
 
बरनऊँ रघुवर विमल जसु, जो दायकु फल चारि ॥
Line 54: Line 61:
  
 
{{seealso|हनुमान बजरंग बाण|हनुमान जी की आरती|संकटमोचन हनुमानाष्टक}}
 
{{seealso|हनुमान बजरंग बाण|हनुमान जी की आरती|संकटमोचन हनुमानाष्टक}}
{{प्रचार}}
+
 
 +
{{लेख प्रगति|आधार=|प्रारम्भिक=प्रारम्भिक1|माध्यमिक= |पूर्णता= |शोध= }}
 
==संबंधित लेख==
 
==संबंधित लेख==
 
{{आरती स्तुति स्तोत्र}}{{हनुमान2}}{{हनुमान}}{{तुलसीदास की रचनाएँ}}{{भक्ति कालीन साहित्य}}
 
{{आरती स्तुति स्तोत्र}}{{हनुमान2}}{{हनुमान}}{{तुलसीदास की रचनाएँ}}{{भक्ति कालीन साहित्य}}
[[Category:आरती स्तुति स्तोत्र]]
+
[[Category:आरती स्तुति स्तोत्र]][[Category:हिन्दू धर्म]] [[Category:हिन्दू धर्म कोश]]
[[Category:हिन्दू धर्म]] [[Category:हिन्दू धर्म कोश]]
+
[[Category:तुलसीदास]][[Category:पद्य साहित्य]][[Category:सगुण भक्ति]][[Category:भक्ति साहित्य]]
[[Category:तुलसीदास]]
 
[[Category:पद्य साहित्य]]
 
[[Category:सगुण भक्ति]]
 
[[Category:भक्ति साहित्य]]  
 
 
 
 
 
 
__INDEX__
 
__INDEX__
 +
__NOTOC__

Revision as of 07:49, 7 October 2013

[[chitr:Hanuman.jpg|thumb|180|hanuman
Hanuman]] hanuman chalisa gosvami tulasidas dvara rachit ek prasiddh kavyatmak kriti hai. yah kriti bhagavan shriram ke bhakt hanuman ko samarpit hai, jisamean unake gunoan adi ka bakhan kiya gaya hai. hindoo dharm mean hanuman ji ki aradhana hetu 'hanuman chalisa' ka path visheshakar sarvamany sadhan hai. isaka path sanatan jagat mean jitana prachalit hai, utana kisi aur vandana ya poojan adi mean nahian dikhaee deta. 'shri hanuman chalisa' ke rachanakar gosvami tulasidas ji mane jate hai. isalie 'ramacharitamanas' ki bhaanti yah hanuman gunagatha phaladayi mani gee hai. yah atyant laghu rachana hai, jisamean pavanaputr hanuman ki sundar stuti ki gee hai. bajarang bali‍ ki bhavapoorn vandana to isamean hai hi, sath hi bhagavan shriram ka vyaktitv bhi saral shabdoan mean ukera gaya hai.

amar kriti

gosvami tulasidas ne ram bhakti ke dvara n keval apana hi jivan kritarth kiya varanh‌ samoochi manav jati ko bhagavan shriram ke adarshoan se jo d diya. tulasidas ji ki 'hanuman chalisa' amar kritiyoan mean gini jati hai. sanvat 1554 ko shravan mas mean shukl paksh ki saptami tithi ko avatarit gosvami tulasidas ne sagun bhakti ki ram bhakti dhara ko aisa pravahit kiya ki aj gosvami ji ram bhakti ke paryay ban ge haian. yah gosvami tulasidas ki hi den hai, jo aj bharat ke kone-kone mean ramalila ka manchan hota hai. kee sant ram katha ke madhyam se samaj ko jagrit karane mean satath‌ lage hue haian. ve 'ramacharitamanas' ke hi nahian apitu vishv mean sabase jyada p di janean vali prarthana 'hanuman chalisa' ke bhi rachiyata the.

uttar pradesh mean chitrakoot ke rajapur mean tulasidas ki janm sthali mean aj bhi unake hath ka likha 'ramacharitamanas' granth ka ek bhag 'ayodhyakaand' surakshit hai. isake darshan ke liye poori duniya se log ate haian. tulasidas ki 11vian pidhi ke log ek dharohar ki tarah ise sanjo kar rakhe huye haian. kabhi apane parivar se hi upekshit kar diye gaye abodh ram bola aj poore vishv mean bhagavan ki tarah pooje jate haian. sant tulasidas chitrakoot mean apane guru sthan naraharidas ashram par kee varsho tak rahe aur yahaan par unhoanne maryada purushottam shriram v unake bhrata lakshman ke do bar sakshath darshan bhi kiye the.

lokapriyata

yadyapi poore bharat mean 'hanuman chalisa' ka path lokapriy hai, kintu vishesh roop se uttar bharat mean yah bahut prasiddh evan lokapriy hai. lagabhag sabhi hinduoan ko yah kanthasth hota hai. kaha jata hai ki isake path se bhay door hota hai, klesh mitate haian. isake ganbhir bhavoan par vichar karane se man mean shreshth jnan ke sath bhakti-bhav jagrat hota hai. is rachana ke sath vishesh bat yah hai ki dakshin bharat ke mandiroan mean bhi yah vahaan ki lipi mean likha hua dekha ja sakata hai, tatha dakshin ke hanuman bhakt yadi hindi n bhi janate hoan to bhi ise ek mantr ke saman yad rakhate haian. ullekhaniy hai ki sanskrit ke to anek stotr uttar-dakshin mean prachin kal se hi saman roop se lokapriy haian, parantu bharat ki rashtrabhasha hindi ki virali hi rachanaoan ko yah gaurav prapt ho saka hai.

mool path

shriguru charan saroj raj, nij manu mukuru sudhari .
baranooan raghuvar vimal jasu, jo dayaku phal chari ॥
buddhihin tanu janike, sumiro pavan kumar .
bal buddhi vidya dehu mohian, harahu kalesh vikar ॥

jay hanuman jnan gun sagar . jay kapis tihuan lok ujagar ॥
ram doot atulit bal dhama . aanjaniputr pavan sut nama ॥
mahavir bikram bajarangi . kumati nivar sumiti ke sangi ॥
kanchan baran viraj suvesa . kanan kundal kuanchit kesa ॥
hath bajr au dhvaja virajai . kaandhe mooanj janeoo sajai ॥
shankar suvan kesarinandan . tez pratap maha jag bandan ॥
vidyavan guni ati chatur . ram kaj karibe ko atur ॥
prabhu charitr sunibe ko rasiya . ram lakhan sita man basiya ॥
sookshm roop dhari siyahian dikhava . bikat roop dhari lank jarava ॥
bhim roop dhari asur sanhare . ramachanndr ji ke kaj sanvare ॥
lay sajivan lakhan jiyaye . shri raghubir harashi ur laye ॥
raghupati kinhi bahut b daee . tum mam priy bharatahi sam bhaee ॥
sahas badan tumharo jas gavaian . as kahi shripati kanth lagavaian ॥
sanakadik brahmadi munisa . narad sarad sahit ahisa ॥
jam kuber digapal jahaan te . kabi kobid kahi sake kahaan te ॥
tum upakar sugrivahian kinha . ram milay raj pad dinha ॥
tumharo mantr vibhishan mana . lankeshvar bhay sab jag jana ॥
jug sahastr jojan par bhanu . lilyo tahi madhur phal janu ॥
prabhu mudrika meli mukh mahian . jaladhi laanghi gaye acharaj nahian ॥
duhrgam kaj jagat ke jete . sugam anugrah tumhare tete ॥
ram duare tum rakhavare . hot n ajna binu paisare ॥
sab sukh lahaian tumhari sarana . tum rachchhak kahoo ko dar na ॥
apan tez samharo apai . tinoan lok haank tean kaanpai ॥
bhoot pisach nikat nahian avai . mahavir jab nam sunavaian ॥
nasai rog harai sab pira . japat nirantar hanumat bira ॥
sankat tean hanuman chhu davai . man kram vachan dhyan jo lavai ॥
sab par ram tapasvian raja . tin ke kaj sakal tum saja ॥
aur manorath jo koi lavai . soi amit jivan phal pavai ॥
charoan jug paratap tumhara . hai parasiddh jagat ujiyara ॥
sadhu sant ke tum rakhabare . asur nikandan ram dulare ॥
asht siddhi nau nidhi ke data . as bar din janaki mata ॥
ram rasayan tumhare pasa . sada raho raghupati ke dasa ॥
tumharo bhajan ram ko pavai . janam janam ke dukh bisaravai ॥
aant kal raghubar pur jaee . jahaan janm hari bhakt kahaee ॥
aur devata chitt n dharee . hanumat sei sarb sukh karee ॥
sankat katai mitai sab pira . jo sumiraian hanumat balabira ॥
jai jai jai hanuman gosaeean . kripa karahu guru dev ki naeean ॥
jo sat bar path kar koee . chhootahian bandi maha sukh hoee ॥
jo yah padhai hanuman chalisa . hoy siddhi sakhi gaurisa ॥
tulasidas sada hari chera . kijai nath hriday manh dera ॥

pavanatanay sankat haran, mangal moorati roop .
ram lakhan sita sahit, hriday basahu sur bhoop ॥

॥ samapt ॥

Om namah hanumantaye Om namah vasudevaye Om namah hari priy padma
jay shri hanuman jay shri siya ram lakhan

  1. REDIRECTsaancha:inhean bhi dekhean


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

sanbandhit lekh