राग

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search

kam se kam paanch aur adhik se adhik sat svaroan ki vah sundar rachana jo kanoan ko achchhi lage rag kahalati hai. ajakal rag-gayan hi prachar mean hai. abhinav rag-manjari mean rag ki paribhasha is prakar di gee hai–

yoayan dhvani-visheshastu svar-varn-vibhooshit:.
ranjako janachittanaan s rag kathito budhai:..

arthath

svar aur varn se vibhooshit dhvani, jo manushyoan ka manoranjan kare, rag kahalata hai.

lakshan

prachin kal mean rag ke das lakshan mane jate the, jinake nam haian– grah, aansh, nyas, apanyas, shadavatv, odavatv, alpatv, bahutv, mand aur tar. inamean se kuchh lakshan aj bhi parivartit roop mean prayog kiye jate haian. adhunik samay mean rag ke nimnalikhit lakshan mane jate haian–

  1. oopar yah bataya gaya hai ki vah rachana jo kanoan ko achchhi lage, rag kahalati hai. isalie yah spasht hai ki rag ka pratham lakshan ya visheshata hai ki pratyek rag mean ranjakata avashy hona chahie.
  2. rag mean kam se kam paanch aur adhik se adhik sat svar hone chahie. paanch svaroan se kam ka rag nahian hota hai.
  3. pratyek rag ko kisi n kisi that se utpannh mana gaya hai. jaise rag bhoopali ko kalyan that se aur rag bageshvari ko kaphi that se utpann mana gaya hai.
  4. kisi bha rag mean shadaj arthath sa kabhi varjit nahian hota, kyoanki yah saptak ka adhar svar hota hai.
  5. ratyek rag mean m aur p mean se kam se kam ek svar avashy rahana chahie. donoan svar ek sath varjit nahian hote. agar kisi rag mean p ke sath shuddh m bhi varjit hai, to usamean tivr m avashy rahata hai. bhoopali rag mean m varjit hai to malakosh mean p, kintu koee rag aisa nahian hai jisamean m aur p donoan ek sath varjy hote hoan.
  6. pratyek rag mean aroh-avaroh, vadi-samvadi, pak d, samay adi avashyak haian.
  7. rag mean kisi svar ka donoan roop ek sath ek doosare ke bad nahian prayog kiya jana chahie. udaharanarth komal re aur shuddh re athava komal g aur shuddh g donoan kisi rag mean ek sath nahian ane chahie. yah avashy hi sambhav hai ki aroh mean shuddh prayog kiya jae aur avaroh mean komal, jaise khamaj rag ke aroh mean shuddhi ni aur avaroh mean komal ni prayog kiya jata hai.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

sanbandhit lekh

varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah