सांख्य दर्शन और चिकित्सा

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search

charak sanhita mean saankhy darshan
atiprachin kal mean hi saankhy darshan ka vyapak prachar-prasar hone se jnan ke sabhi pakshoan se sanbandhit shastroan mean saankhyokt tattvoan ki svikriti tatha prakriti-purush sanbandhi matoan ka ullekh hai. charak sanhita mean sharirasthanamh mean purush ke sanbandh mean anek prashn uthakar unaka uttar diya gaya hai. jisamean saankhy darshan ka hi poorn prabhav parilakshit hota hai. sharirasthanamh ke pratham adhyay mean prashn kiya gaya[1]-

katidha purushoan dhimanh! dhatubheden bhidyate.
purush: karanan kasmath prabhav: purushasy k:॥
kimajno jn: s nity: kimanityo nidarshit:.
prakriti: ka vikara: ke, kian liangan purushasy y॥ inake atirikt purush ki svatantrata, vyapakata, nishkriyata, katrirtv, sakshitv adi par prashn uthae ge. unaka uttar is prakar diya gaya[2].
khadayashchetana shashtha dhatav: purush: smrit:.
chetanadhaturapyek: smrit: purushasanjnak:॥
punashch dhatubheden chaturvishatik: smrit.
manodashendriyanyartha: prakritishchashtadhatuki॥

  • yahaan purush ke tin bhed batae ge haian-
  1. shaddhatuj,
  2. chetana dhatuj tatha
  3. chaturvishatitattvatmak.
  • shaddhatuj purush vastav mean chetanayukt panchatattvatmak hai. paanch mahabhoot roopi puri mean rahane vala atmatattv, chetana chikitsakiy drishti se prayoty hai.
  • doosara purush ek dhatu arthat chetana tattv matr hai.
  • tisara purush chaubis tattvayukt hai. chaubis tattvayukt is purush ko hi 'rashipurush' bhi kaha gaya hai. is rashi purush mean karm, karmaphal, jnan sukh-du:kh, janm-maran adi ghatit hote haian[3]. in tattvoan ke sanyukt n rahane par arthat matr chetan tattv ki avastha mean to sukh-du:khadi bhog hi nahian hote[4] aur nahian chetan tattv ka anuman hi sanbhav haian. is prakar se kathit purush ke mukhy roop se do hi bhed mane ja sakate haian.
  • shaddhatuj ka to chaturvianshatik mean ya rashipurush roop mean antarbhav ho jata hai. ek dhatu roop chetan tattv doosara purush hai in donoan ki utpatti ke prashn ka uttar dete hue kaha gaya-

prabhavo n hyanaditvadvidyate paramatman:.
purusho rashisanjnastu mohechchhadveshakarmaj:॥[5]
anadi:purusho nityo viparitastu hetuj:
sadakaranavannityan drishtan hetujamanyatha॥1/59
avyashaktamatma kshetrajn: shashvato vibhushvyay:.
tasmmadyadanyattadvyaktan vakshyate chaparan dvayamh॥61

  • anadipurush (paramatma) tatha rashipurush ka yah vaidharmy vicharaniy hai. eeshvarkrishna ki karika mean purush ko vyakt ke saman tatha viparit bhi kaha gaya hai. vyakt ko hetumat adi kahakar tadanuroop purush hai tadviparit bhi purush hai. n to karika mean aur n hi sharirasthanamh ke uparyukt varnan mean inhean ek hi purush ke lakshan manane ka agrah sanket hai.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

  1. charakasanhita, sharirasthanamh 1/3, 4
  2. charakasanhita 16, 17
  3. charakasanhita 37, 38
  4. charakasanhita, kriyopabhoge bhootanaan nityan poorushasanjnak:
  5. charakasanhita, sharisthanam 1/53

sanbandhit lekh

varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah