माधोविलास: Difference between revisions

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
m (Text replacement - "संगृहीत" to "संग्रहीत")
m (Text replacement - "डा." to "डॉ.")
 
Line 9: Line 9:


;उदाहरण
;उदाहरण
"पुन्यसील, प्रजापाल न्याउ प्रतिपच्छिन कोई। कर सोंपे अधिकार, आप सम जानें कोई। रस भाषा रस निपुनि सत्र उर में नित साले। जो जिहि लायक होई, ताहि तैसी विधि पाले। । सुख-करन भयरु सागर सरसि रत्न-ग्रह लीयें रहे। लछन अनंत महिपाल के, सुबुद्धि प्रमान कविवर कहे।"<ref>[[छप्पय]], सभासार नाटक, पूर्ण-भारतेन्दु नाटक साहित्य, पृष्ठ 138: डा. सोमनाथ गुप्त</ref><ref name="aa"/>
"पुन्यसील, प्रजापाल न्याउ प्रतिपच्छिन कोई। कर सोंपे अधिकार, आप सम जानें कोई। रस भाषा रस निपुनि सत्र उर में नित साले। जो जिहि लायक होई, ताहि तैसी विधि पाले। । सुख-करन भयरु सागर सरसि रत्न-ग्रह लीयें रहे। लछन अनंत महिपाल के, सुबुद्धि प्रमान कविवर कहे।"<ref>[[छप्पय]], सभासार नाटक, पूर्ण-भारतेन्दु नाटक साहित्य, पृष्ठ 138: डॉ. सोमनाथ गुप्त</ref><ref name="aa"/>


"पुन्यशील प्रजापाल, न्याव प्रतिपक्ष न कोई। । कर सौंपे अधिकार, आप सम जाने सोई। । रसभाषा रण निपुण, शत्रु उरमें हित सालै। जो जहिं लायक होय ताहि तैसी विधि पालै। । सुख करन भयद सागर सरस, रतनग्राह लीने रहै। लक्षण अनंत महिसाल केसु, बुधि प्रमाण कवि रघु कहै"। । 16 । ।<ref>माधव विलास, लल्लूलाल, सन [[1898]] ई., पृष्ठ 10</ref>
"पुन्यशील प्रजापाल, न्याव प्रतिपक्ष न कोई। । कर सौंपे अधिकार, आप सम जाने सोई। । रसभाषा रण निपुण, शत्रु उरमें हित सालै। जो जहिं लायक होय ताहि तैसी विधि पालै। । सुख करन भयद सागर सरस, रतनग्राह लीने रहै। लक्षण अनंत महिसाल केसु, बुधि प्रमाण कवि रघु कहै"। । 16 । ।<ref>माधव विलास, लल्लूलाल, सन [[1898]] ई., पृष्ठ 10</ref>

Latest revision as of 09:48, 4 February 2021

माधोविलास नामक ग्रन्थ के रचनाकार लल्लू लाल थे। रघुराम नामक एक गुजराती कवि के 'सभासार' और कृपाराम कवि द्वारा 'पद्मपुराण' में संग्रहीत 'योगसार' नामक ग्रंथों का सार लेकर लल्लू लाल जी ने 'माधव विलास' ('माधो विलास') नाम से इस ग्रंथ को 1817 ई. में प्रकाशित किया था।[1]

भाषा तथा कथा-प्रसंग

इस ग्रंथ की भाषा ब्रजभाषा है, जिसमें गद्य और पद्य दोनों का समावेश है। इसका कथा-प्रसंग इस प्रकार है-

"तालध्वज नाम नगर तामें चार वर्ण ब्राह्मण क्षत्री वैश्य शूद्र और छत्तीस जात रहैं। । राजपूत जात गूजर गोरए अहीर तेली तम्बोली धोबी नाई कोली चमार चूहरे हैं खटीक कुंजड़े लुहार ठठेरे कसेरे चुरहेरे लखेरे सुनार छीपी सूजी झीमर खाती कुनबी बढ़ई कहार धुनियें धानक काछी कुम्भार भठियारे बरियारे बारी माली अरु मल्लाह। । अपने अपने धर्म कर्म में अति सावधान बरत कोऊ कोऊ उनमें चौदह विधातिधान हो। । तहाँ विक्रम नाम राजा सो कुलवान अति रूप निधान महाजान सब गुण खान राजनीति में निपुण प्रजापालक यशस्वी तेजस्वी हरिभक्त गौ ब्राह्मण को हितकारी परोपकारी और सब शास्त्र को जानन हारो हो।"[1]

तत्सम शब्दों का प्रयोग

इस ग्रंथ में तत्कालीन सामाजिक स्थिति का अच्छा वर्णन है। इसमें शास्त्र-सम्मत मर्यादाओं का उल्लेख करके सामाजिक गुण-दोषों को स्पष्ट किया गया है। इसमें रघुराम के 'सभासर' के कुछ पद्य ज्यों के त्यों, केवल क्रम में किंचित हेर-फेर के साथ मिलते हैं। 'सभासार' के तद्भव शब्दों का इसमें तत्सम रूप देने की पद्धति दिखाई पड़ती है, जैसे- 'निराधार' के लिए 'निर्धार', 'पच्छी' के लिए 'पक्षी'।

उदाहरण

"पुन्यसील, प्रजापाल न्याउ प्रतिपच्छिन कोई। कर सोंपे अधिकार, आप सम जानें कोई। रस भाषा रस निपुनि सत्र उर में नित साले। जो जिहि लायक होई, ताहि तैसी विधि पाले। । सुख-करन भयरु सागर सरसि रत्न-ग्रह लीयें रहे। लछन अनंत महिपाल के, सुबुद्धि प्रमान कविवर कहे।"[2][1]

"पुन्यशील प्रजापाल, न्याव प्रतिपक्ष न कोई। । कर सौंपे अधिकार, आप सम जाने सोई। । रसभाषा रण निपुण, शत्रु उरमें हित सालै। जो जहिं लायक होय ताहि तैसी विधि पालै। । सुख करन भयद सागर सरस, रतनग्राह लीने रहै। लक्षण अनंत महिसाल केसु, बुधि प्रमाण कवि रघु कहै"। । 16 । ।[3]


पन्ने की प्रगति अवस्था
आधार
प्रारम्भिक
माध्यमिक
पूर्णता
शोध

टीका टिप्पणी और संदर्भ

  • [सहायक ग्रंथ- माधव विलास, कलकत्ता, 1817 ई. और इसकी दूसरी प्रति, कलकत्ता, 1868; माधव विलास: सम्पादक उत्तमसिंह वर्मा, श्री वेंकटेश्वर प्रेस, बम्बई, सन 1898 ई.।]
  1. 1.0 1.1 1.2 हिन्दी साहित्य कोश, भाग 2 |प्रकाशक: ज्ञानमण्डल लिमिटेड, वाराणसी |संकलन: भारतकोश पुस्तकालय |संपादन: डॉ. धीरेंद्र वर्मा |पृष्ठ संख्या: 444 |
  2. छप्पय, सभासार नाटक, पूर्ण-भारतेन्दु नाटक साहित्य, पृष्ठ 138: डॉ. सोमनाथ गुप्त
  3. माधव विलास, लल्लूलाल, सन 1898 ई., पृष्ठ 10

संबंधित लेख