भारत रत्‍न: Difference between revisions

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
No edit summary
Line 48: Line 48:
|5 सितंबर 1888-17 अप्रैल 1975
|5 सितंबर 1888-17 अप्रैल 1975
|दार्शनिक, द्वितीय राष्ट्रपति-भारत
|दार्शनिक, द्वितीय राष्ट्रपति-भारत
|[[चित्र:Dr.Sarvepalli-Radhakrishnan.jpg|40px]]
|[[चित्र:Dr.Sarvepalli-Radhakrishnan.jpg|30px]]
|-  
|-  
|2  
|2  
Line 55: Line 55:
|10 दिसंबर 1878-25 दिसंबर 1972
|10 दिसंबर 1878-25 दिसंबर 1972
|स्वतंत्रता सेनानी, अंतिम गवर्नर जनरल
|स्वतंत्रता सेनानी, अंतिम गवर्नर जनरल
|[[चित्र:Chakravarti-Rajagopalachari.jpg|40px]]
|[[चित्र:Chakravarti-Rajagopalachari.jpg|30px]]
|-
|-
|3  
|3  
Line 62: Line 62:
|7 नवंबर 1888-21 नवंबर 1970
|7 नवंबर 1888-21 नवंबर 1970
|भौतिकशास्त्री, नोबेल पुरस्कार विजेता
|भौतिकशास्त्री, नोबेल पुरस्कार विजेता
|[[चित्र:C.V Raman.jpg|40px]]
|[[चित्र:C.V Raman.jpg|30px]]
|-
|-
|4  
|4  
Line 69: Line 69:
|12 जनवरी 1869-18 सितंबर 1958
|12 जनवरी 1869-18 सितंबर 1958
|स्वतंत्रता सेनानी, लेखक
|स्वतंत्रता सेनानी, लेखक
|[[चित्र:Dr.Bhagwan-Das.jpg|40px]]
|[[चित्र:Dr.Bhagwan-Das.jpg|30px]]
|-
|-
|5
|5
Line 76: Line 76:
|15 सितंबर 1861-12 अप्रैल 1962
|15 सितंबर 1861-12 अप्रैल 1962
|सिविल इंजीनियर, मैसूर के दीवान
|सिविल इंजीनियर, मैसूर के दीवान
|[[चित्र:Mokshagundam-Visvesvarayya.jpg|40px]]
|[[चित्र:Mokshagundam-Visvesvarayya.jpg|30px]]
|-  
|-  
|6  
|6  
Line 83: Line 83:
|14 नवंबर 1889-27 मई 1964
|14 नवंबर 1889-27 मई 1964
|स्वतंत्रता सेनानी, लेखक, प्रथम प्रधानमंत्री-भारत
|स्वतंत्रता सेनानी, लेखक, प्रथम प्रधानमंत्री-भारत
|[[चित्र:Jawahar-Lal-Nehru.jpg|40px]]
|[[चित्र:Jawahar-Lal-Nehru.jpg|30px]]
|-  
|-  
|7
|7
Line 90: Line 90:
|10 सितंबर 1887-7 मार्च 1961
|10 सितंबर 1887-7 मार्च 1961
|स्वतंत्रता सेनानी, मुख्यमंत्री-उत्तर प्रदेश, गृहमंत्री-भारत
|स्वतंत्रता सेनानी, मुख्यमंत्री-उत्तर प्रदेश, गृहमंत्री-भारत
|[[चित्र:Pandit-Govind-Ballabh-Pant.jpg|40px]]
|[[चित्र:Pandit-Govind-Ballabh-Pant.jpg|30px]]
|-
|-
|8  
|8  
Line 97: Line 97:
|18 अप्रैल 1858-9 नवंबर 1962
|18 अप्रैल 1858-9 नवंबर 1962
|शिक्षक, समाजसुधारक
|शिक्षक, समाजसुधारक
|[[चित्र:Dhondo-Keshav-Karve.jpg|40px]]
|[[चित्र:Dhondo-Keshav-Karve.jpg|30px]]
|-  
|-  
|9  
|9  
Line 104: Line 104:
|1 जुलाई 1882-1 जुलाई 1962
|1 जुलाई 1882-1 जुलाई 1962
|चिकित्सक, मुख्यमंत्री-पश्चिमी बंगाल
|चिकित्सक, मुख्यमंत्री-पश्चिमी बंगाल
|[[चित्र:Dr.Bidhan-Chandra-Roy.gif|40px]]
|[[चित्र:Dr.Bidhan-Chandra-Roy.gif|30px]]
|-  
|-  
|10  
|10  
Line 111: Line 111:
|1 अगस्त 1882-1 जुलाई 1962
|1 अगस्त 1882-1 जुलाई 1962
|स्वतंत्रता सेनानी, शिक्षक
|स्वतंत्रता सेनानी, शिक्षक
|[[चित्र:Purushottam Das Tandon.jpg|40px]]
|[[चित्र:Purushottam Das Tandon.jpg|30px]]
|-  
|-  
|11  
|11  
Line 118: Line 118:
|3 दिसंबर 1884-28 फरवरी 1963
|3 दिसंबर 1884-28 फरवरी 1963
|स्वतंत्रता सेनानी, विधिवेत्ता, प्रथम राष्ट्रपति-भारत
|स्वतंत्रता सेनानी, विधिवेत्ता, प्रथम राष्ट्रपति-भारत
|[[चित्र:Dr.Rajendra-Prasad.jpg|40px]]
|[[चित्र:Dr.Rajendra-Prasad.jpg|30px]]
|-  
|-  
|12
|12
Line 125: Line 125:
|8 फरवरी 1897-3 मई 1969
|8 फरवरी 1897-3 मई 1969
|विद्वान, तृतीय राष्ट्रपति-भारत
|विद्वान, तृतीय राष्ट्रपति-भारत
|[[चित्र:Dr.Zakir-Hussain.jpg|40px]]
|[[चित्र:Dr.Zakir-Hussain.jpg|30px]]
|-
|-
|13  
|13  
Line 138: Line 138:
|2 अक्तूबर 1904 - 11 जनवरी 1966,   
|2 अक्तूबर 1904 - 11 जनवरी 1966,   
|स्वतंत्रता सेनानी, तृतीय प्रधानमंत्री,-भारत, (मरणोपरान्त)
|स्वतंत्रता सेनानी, तृतीय प्रधानमंत्री,-भारत, (मरणोपरान्त)
|[[चित्र:Lal-Bahadur-Shastri.jpg|40px]]
|[[चित्र:Lal-Bahadur-Shastri.jpg|30px]]
|-
|-
|15  
|15  
Line 145: Line 145:
|19 नवंबर 1917-31 अक्तूबर 1984
|19 नवंबर 1917-31 अक्तूबर 1984
|चतुर्थ प्रधानमंत्री-भारत
|चतुर्थ प्रधानमंत्री-भारत
|[[चित्र:Indira-Gandhi.jpg|40px]]
|[[चित्र:Indira-Gandhi.jpg|30px]]
|-  
|-  
|16
|16
Line 152: Line 152:
|10 अगस्त 1894-23 जून 1980
|10 अगस्त 1894-23 जून 1980
|श्रमिक संघवादी, चतुर्थ राष्ट्रपति-भारत
|श्रमिक संघवादी, चतुर्थ राष्ट्रपति-भारत
|[[चित्र:V.V.Giri.jpg|40px]]
|[[चित्र:V.V.Giri.jpg|30px]]
|-
|-
|17  
|17  
Line 159: Line 159:
|15 जुलाई 1903-1975,   
|15 जुलाई 1903-1975,   
|स्वतंत्रता सेनानी, मुख्यमंत्री-मद्रास, (मरणोपरान्त)
|स्वतंत्रता सेनानी, मुख्यमंत्री-मद्रास, (मरणोपरान्त)
|[[चित्र:K.Kamaraj.jpg|40px]]
|[[चित्र:K.Kamaraj.jpg|30px]]
|-
|-
|18  
|18  
Line 166: Line 166:
|27 अगस्त 1910-5 सितंबर 1997
|27 अगस्त 1910-5 सितंबर 1997
|कॅथोलिक नन, मिशनरीज़ संस्थापक, नोबेल पुरस्कार विजेता
|कॅथोलिक नन, मिशनरीज़ संस्थापक, नोबेल पुरस्कार विजेता
|[[चित्र:Mother-Teresa.jpg|40px]]
|[[चित्र:Mother-Teresa.jpg|30px]]
|-
|-
|19  
|19  
Line 173: Line 173:
|11 सितंबर 1895-15 नवंबर 1982,  
|11 सितंबर 1895-15 नवंबर 1982,  
|स्वतंत्रता सेनानी, समाज सुधारक, (मरणोपरान्त)  
|स्वतंत्रता सेनानी, समाज सुधारक, (मरणोपरान्त)  
|[[चित्र:Vinoba-Bhave.jpg|40px]]
|[[चित्र:Vinoba-Bhave.jpg|30px]]
|-
|-
|20  
|20  
Line 180: Line 180:
|20 जनवरी 1890-1988,  
|20 जनवरी 1890-1988,  
|स्वतंत्रता सेनानी, प्रथम अभारतीय प्राप्तकर्ता
|स्वतंत्रता सेनानी, प्रथम अभारतीय प्राप्तकर्ता
|[[चित्र:Khan-Abdul-Ghaffar-Khan.jpg|40px]]
|[[चित्र:Khan-Abdul-Ghaffar-Khan.jpg|30px]]
|-
|-
|21
|21
Line 187: Line 187:
|17 जनवरी 1917-24 दिसंबर 1987,   
|17 जनवरी 1917-24 दिसंबर 1987,   
|अभिनेता, मुख्यमंत्री-तमिलनाडु, (मरणोपरान्त)
|अभिनेता, मुख्यमंत्री-तमिलनाडु, (मरणोपरान्त)
|[[चित्र:M.G.Ramachandran.jpg|40px]]
|[[चित्र:M.G.Ramachandran.jpg|30px]]
|-
|-
|22
|22
Line 194: Line 194:
|14 अप्रैल 1891-6 दिसंबर 1956  
|14 अप्रैल 1891-6 दिसंबर 1956  
|भारतीय संविधान के वास्तुकार, राजनीतिज्ञ, अर्थशास्त्री, विद्वान, (मरणोपरान्त)
|भारतीय संविधान के वास्तुकार, राजनीतिज्ञ, अर्थशास्त्री, विद्वान, (मरणोपरान्त)
|[[चित्र:Dr.Bhimrao-Ambedkar.jpg|40px]]
|[[चित्र:Dr.Bhimrao-Ambedkar.jpg|30px]]
|-
|-
|23  
|23  
Line 201: Line 201:
|18 जुलाई 1918,  
|18 जुलाई 1918,  
|द्वितीय अभारतीय प्राप्तकर्ता, रंगभेद विरोधी आंदोलन के नेता, नोबेल पुरस्कार विजेता
|द्वितीय अभारतीय प्राप्तकर्ता, रंगभेद विरोधी आंदोलन के नेता, नोबेल पुरस्कार विजेता
|[[चित्र:Nelson-Mandela.jpg|40px]]
|[[चित्र:Nelson-Mandela.jpg|30px]]
|-
|-
|24
|24
Line 208: Line 208:
|20 अगस्त1944-21 मई 1991  
|20 अगस्त1944-21 मई 1991  
|सातवें प्रधानमंत्री, (मरणोपरान्त)
|सातवें प्रधानमंत्री, (मरणोपरान्त)
|[[चित्र:Rajiv-Gandhi.jpg|40px]]
|[[चित्र:Rajiv-Gandhi.jpg|30px]]
|-
|-
|25  
|25  
Line 215: Line 215:
|31 अक्तूबर 1875-15 दिसंबर 1950  
|31 अक्तूबर 1875-15 दिसंबर 1950  
|स्वतंत्रता सेनानी, प्रथम गृहमंत्री-भारत, (मरणोपरान्त)
|स्वतंत्रता सेनानी, प्रथम गृहमंत्री-भारत, (मरणोपरान्त)
|[[चित्र:Sardar-Vallabh-Bhai-Patel.jpg|40px]]
|[[चित्र:Sardar-Vallabh-Bhai-Patel.jpg|30px]]
|-
|-
|26  
|26  
Line 222: Line 222:
|29 फरवरी 1896-10 अप्रैल 1995
|29 फरवरी 1896-10 अप्रैल 1995
|स्वतंत्रता सेनानी, पांचवे प्रधानमंत्री-भारत
|स्वतंत्रता सेनानी, पांचवे प्रधानमंत्री-भारत
|[[चित्र:Morarji-Desai.jpg|40px]]
|[[चित्र:Morarji-Desai.jpg|30px]]
|-  
|-  
|27
|27
Line 229: Line 229:
|11 नवंबर 1888-22 फरवरी 1958  
|11 नवंबर 1888-22 फरवरी 1958  
|स्वतंत्रता सेनानी, प्रथम शिक्षामंत्री-भारत, (मरणोपरान्त)
|स्वतंत्रता सेनानी, प्रथम शिक्षामंत्री-भारत, (मरणोपरान्त)
|[[चित्र:Abul-Kalam-Azad.gif|40px]]
|[[चित्र:Abul-Kalam-Azad.gif|30px]]
|-
|-
|28
|28
Line 236: Line 236:
|29 जुलाई 1904-29 नवंबर 1993
|29 जुलाई 1904-29 नवंबर 1993
|उद्योगपति, (मरणोपरान्त)
|उद्योगपति, (मरणोपरान्त)
|[[चित्र:J.R.D-Tata.jpg|40px]]
|[[चित्र:J.R.D-Tata.jpg|30px]]
|-  
|-  
|29
|29
Line 243: Line 243:
|2 मई 1921-23 अप्रैल 1992
|2 मई 1921-23 अप्रैल 1992
|फिल्म निर्माता
|फिल्म निर्माता
|[[चित्र:Satyajit Ray.jpg|40px]]
|[[चित्र:Satyajit Ray.jpg|30px]]
|-  
|-  
|30
|30
Line 250: Line 250:
|15 अक्तूबर 1931
|15 अक्तूबर 1931
|वैज्ञानिक, ग्यारहवें राष्ट्रपति-भारत
|वैज्ञानिक, ग्यारहवें राष्ट्रपति-भारत
|[[चित्र:A.P.J-Abdul-Kalam.jpg|40px]]
|[[चित्र:A.P.J-Abdul-Kalam.jpg|30px]]
|-  
|-  
|31
|31
Line 257: Line 257:
|4 जुलाई 1897-15 जनवरी 1998
|4 जुलाई 1897-15 जनवरी 1998
|स्वतंत्रता सेनानी, दो बार कार्यवाहक प्रधानमंत्री-भारत
|स्वतंत्रता सेनानी, दो बार कार्यवाहक प्रधानमंत्री-भारत
|[[चित्र:Guljari-Lal_Nanda.jpg|40px]]
|[[चित्र:Guljari-Lal_Nanda.jpg|30px]]
|-  
|-  
|32
|32
Line 264: Line 264:
|16 जुलाई 1909-29 जुलाई 1996  
|16 जुलाई 1909-29 जुलाई 1996  
|स्वतंत्रता सेनानी, (मरणोपरान्त)
|स्वतंत्रता सेनानी, (मरणोपरान्त)
|[[चित्र:Aruna-Asaf-Ali.jpg|40px]]
|[[चित्र:Aruna-Asaf-Ali.jpg|30px]]
|-
|-
|33
|33
Line 271: Line 271:
|16 सितंबर 1916-11 दिसंबर 2004
|16 सितंबर 1916-11 दिसंबर 2004
|गायिका शास्त्रीय संगीत
|गायिका शास्त्रीय संगीत
|[[चित्र:M.S.Subbulakshmi.jpg|40px]]
|[[चित्र:M.S.Subbulakshmi.jpg|30px]]
|-
|-
|34.  
|34.  
Line 284: Line 284:
|11 अक्तूबर 1902-8 अक्तूबर 1979  
|11 अक्तूबर 1902-8 अक्तूबर 1979  
|स्वतंत्रता सेनानी, राजनीतिज्ञ, (मरणोपरान्त)
|स्वतंत्रता सेनानी, राजनीतिज्ञ, (मरणोपरान्त)
|[[चित्र:Jayaprakash-Narayan .jpg|40px]]
|[[चित्र:Jayaprakash-Narayan .jpg|30px]]
|-
|-
|36
|36
Line 291: Line 291:
|7 अप्रैल 1920
|7 अप्रैल 1920
|सितार वादक
|सितार वादक
|[[चित्र:Pandit-Ravi-Shankar.jpg|40px]]
|[[चित्र:Pandit-Ravi-Shankar.jpg|30px]]
|-  
|-  
|37
|37
Line 298: Line 298:
|3 नवंबर 1933
|3 नवंबर 1933
| अर्थशास्त्री, नोबेल पुरस्कार विजेता
| अर्थशास्त्री, नोबेल पुरस्कार विजेता
|[[चित्र:Amartya Sen.jpg|40px]]
|[[चित्र:Amartya Sen.jpg|30px]]
|-
|-
|38
|38
Line 305: Line 305:
|1890 -1950  
|1890 -1950  
|स्वतंत्रता सेनानी, मुख्यमंत्री-असम, (मरणोपरान्त)
|स्वतंत्रता सेनानी, मुख्यमंत्री-असम, (मरणोपरान्त)
|[[चित्र:gopinath-bordoloi.jpg|40px]]
|[[चित्र:gopinath-bordoloi.jpg|30px]]
|-
|-
|39
|39
Line 312: Line 312:
|28 सितंबर 1929
|28 सितंबर 1929
|पार्श्वगायिका
|पार्श्वगायिका
|[[चित्र:Lata-Mangeshkar.jpg|40px]]
|[[चित्र:Lata-Mangeshkar.jpg|30px]]
|-
|-
|40
|40
Line 319: Line 319:
|21 मार्च 1916 - 21 अगस्त 2006
|21 मार्च 1916 - 21 अगस्त 2006
|शहनाई वादक
|शहनाई वादक
|[[चित्र:Ustad-Bismillah-khan.jpg|40px]]
|[[चित्र:Ustad-Bismillah-khan.jpg|30px]]
|-
|-
|41
|41
Line 326: Line 326:
|4 फरवरी 1922
|4 फरवरी 1922
|शास्त्रीय गायक
|शास्त्रीय गायक
|[[चित्र:Pandit-Bhimsen-Joshi.jpg|40px]]
|[[चित्र:Pandit-Bhimsen-Joshi.jpg|30px]]
|}
|}



Revision as of 13:35, 29 May 2010

भारत रत्‍न
Bharat Ratna|thumb
‘भारत-रत्न’ देश का सर्वोच्च सम्मान है। इस अलंकरण से उन व्यक्तियों को सम्मानित किया जाता है जिन्होंने देश के किसी भी क्षेत्र में महत्त्वपूर्ण कार्य किए हों, अपने-अपने क्षेत्रों में उत्‍कृ‍ष्‍ट कार्य कर हमारे देश का गौरव बढ़ाया और हमारे देश को अंतरराष्‍ट्रीय मान्‍यता प्राप्त हुई। भारत रत्‍न उच्‍चतम नागरिक सम्‍मान है, जो कला, साहित्‍य और विज्ञान के क्षेत्र में असाधारण सेवा के लिए तथा उच्च लोक सेवा को मान्‍यता देने के लिए भारत सरकार की ओर से दिया जाता है। अब तक यह विशिष्ट सम्मान राजनीतिज्ञ, विचारक, वैज्ञानिक, उद्योगपति, लेखक और समाजसेवी को दिया गया है। ‘भारत-रत्न’ उन महान व्यक्तियों की जीवन गाथा तो है ही, साथ में उन महापुरुषों के जीवन काल का इतिहास भी है।

  • डा. विश्वेवरैया ने जल की आपूर्ति, बांध आदि की जो योजनाएं बनाईं और उन्हें साकार किया, उनकी उस समय कल्पना कठिन थी।
  • महान उद्योगपति जे.आर.डी. टाटा ने विमान-सेवा उस समय आरंभ की जब ठीक ढंग से हवाई अड्डे भी नहीं थे।

‘भारत-रत्न’ ऐसी विभूतियों का चरित्र-चित्रण है जिनके बिना देश का इतिहास अधूरा है।

‘भारत-रत्न’ सर्वोच्च सम्मान

यह प्रतिवर्ष दिया जानेवाला अलंकरण नहीं। यह किसी व्यक्ति के संपूर्ण व्यक्तित्व और देश के प्रति उसकी अत्यन्त समर्पण भावना के लिए यदा-कदा दिया जाने वाला अलंकरण है। अन्य पुरस्कारों 'पद्मश्री', 'पद्म भूषण' और 'पद्म विभूषण' आदि से ‘भारत-रत्न’ श्रेष्ठ पुरस्कार है । यह उन आदर्श महान पुरुषों को ही दिया जाता है जिनकी जीवन गाथा पुण्य-भागीरथी के समान है, जिसे जानकर एक साधारण मनुष्य अपने आप को पाप मुक्त और निर्मल पाता है। ‘भारत-रत्न’ में ऐसी विभूतियों के दिव्य चरित्र हैं जिन्होंने जीवन को इतनी ऊँचाइयों तक पहुँचाया जहाँ की कोई कल्पना नहीं कर सकता। संभवत: इकबाल ने ऐसे ही महान पुरुषों के लिए कहा था- खुदी को कर बुलंद इतना कि हर तकदीर से पहले खुदा बन्दे से खुद पूछे बता तेरी रज़ा क्या है ? ‘भारत-रत्न’ अनेक महान व्यक्तियों की जीवन-गाथा के साथ यह भारत के उस काल का इतिहास भी है, जिस काल से इन आदर्श पुरुषों का संबंध रहा। ‘भारत-रत्न’ केवल राजनेताओं का ही नहीं वरन इसमें वे लोग भी सम्मिलित हैं जिन्होंने देश को नई उपलब्धि दी और देश को प्रगति के मार्ग पर अग्रसर करने का यत्न किया।

स्वरूप

इस पुरस्‍कार के रूप में दिए जाने वाले सम्‍मान की मूल विशिष्टि में 35 मिलिमीटर व्‍यास वाला गोलाकार स्‍वर्ण पदक है जिस पर सूर्य और ऊपर हिन्‍दी भाषा में भारत रत्‍न और नीचे एक फूलों का गुलदस्‍ता बना होता है पीछे की ओर शासकीय संकेत और आदर्श-वाक्‍य लिखा होता है। इसे सफेद फीते में डालकर गले में पहनाया जाता है। एक वर्ष बाद इस डिजाइन को बदल दिया गया था। तांबे के बने पीपल के पत्ते पर प्लेटिनम का चमकता सूर्य बना दिया गया। जिसके नीचे चाँदी में लिखा रहता है "भारत रत्न", और यह सफ़ेद फीते के साथ गले में पहना जाता है।

इतिहास

यह पुरस्कार 2 जनवरी 1954 को प्रारम्भ किया गया था। यह पुरस्कार भारत के प्रथम राष्ट्रपति श्री डा॰ राजेन्द्र प्रसाद द्वारा घोषित किया गया था। दूसरे अलंकरणों के भाँति इस सम्मान को भी, नाम के साथ पदवी के रूप में प्रयोग नहीं किया जा सकता है। शुरू में इस सम्मान को 'मरणोपरांत' नहीं दिया जाता था, किंतु 1955 के बाद यह निर्नय लिया गया और यह मरणोपरांत भी दिया जाने लगा। अब तक यह सम्मान 10 व्यक्तियों को मरणोपरांत दिया गया है। 13 जुलाई 1977 से 26 जनवरी 1980 तक इस पुरस्कार को स्थगित कर दिया गया था।

परम्परा

भारत रत्‍न पुरस्‍कार की परम्‍परा 1954 में शुरु हुई थी।

  • सबसे पहला पुरस्‍कार प्रसिद्ध वैज्ञानिक चंद्रशेखर वेंकटरमन को दिया गया था। तब से अनेक विशिष्‍ट जनों को अपने-अपने क्षेत्र में उत्‍कृष्‍टता पाने के लिए यह पुरस्‍कार प्रस्‍तुत किया गया है।
  • हमारे भू॰पू॰ राष्‍ट्रपति, वैज्ञानिक डॉ. ए. पी. जे. अब्‍दुल कलाम को भी 1997 में यह प्रतिष्ठित पुरस्‍कार दिया गया है।
  • इसका कोई लिखित प्रावधान नहीं है कि 'भारत रत्‍न' केवल भारतीय नागरिकों को ही दिया जाएगा।
  • यह पुरस्‍कार स्‍वाभाविक रूप से भारतीय नागरिक बन चुकी 'एग्‍नेस गोंखा बोजाखियू', जिन्‍हें हम मदर टेरेसा के नाम से जानते है, को दिया गया।
  • दो अन्‍य अभारतीय - ख़ान अब्‍दुलगफ़्फ़ार ख़ान को 1987 में और नेल्‍सन मंडेला को 1990 में यह पुरस्कार दिया गया।
  • यह भी अनिवार्य नहीं है कि भारत रत्‍न सम्‍मान प्रतिवर्ष दिया जाएगा।
  • वर्ष 2008 में यह सम्‍मान पंडित भीमसेन गुरूराज जोशी को दिया गया था।

विरोधाभास

  • स्वतंत्रता सेनानी नेताजी सुभाषचन्द्र बोस को 1992 में 'भारत रत्न' से मरणोपरान्त सम्मानित किया गया था। किंतु उनकी मृत्यु विवादित होने के कारण अनेक प्रश्नों को उठाया गया था। अत: भारत सरकार ने यह पुरस्कार वापस ले लिया था। यह पुरस्कार वापस लेने का यह एकमात्र उदाहरण है।
  • स्वतंत्र भारत के प्रथम शिक्षा मंत्री श्री मौलाना अबुल कलाम आज़ाद को जब 'भारत रत्न' दिया गया तो उन्होंने इसका विरोध किया । उनका विचार था कि इसकी चयन समिति में रहे व्यक्ति को यह सम्मान नहीं दिया जाना चाहिये। 1992 में उन्हें मरणोपरांत 'भारत रत्न' दिया गया।


भारत रत्न सम्मानित व्यक्तित्व सूची

क्रम वर्ष नाम जीवन विशेष चित्र
1 1954 डॉक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णन 5 सितंबर 1888-17 अप्रैल 1975 दार्शनिक, द्वितीय राष्ट्रपति-भारत 30px
2 1954 चक्रवर्ती राजगोपालाचारी 10 दिसंबर 1878-25 दिसंबर 1972 स्वतंत्रता सेनानी, अंतिम गवर्नर जनरल 30px
3 1954 डॉक्टर चंद्रशेखर वेंकट रामन 7 नवंबर 1888-21 नवंबर 1970 भौतिकशास्त्री, नोबेल पुरस्कार विजेता 30px
4 1955 डॉक्टर भगवान दास 12 जनवरी 1869-18 सितंबर 1958 स्वतंत्रता सेनानी, लेखक 30px
5 1955 सर डॉ. मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या 15 सितंबर 1861-12 अप्रैल 1962 सिविल इंजीनियर, मैसूर के दीवान 30px
6 1955 पं. जवाहर लाल नेहरू 14 नवंबर 1889-27 मई 1964 स्वतंत्रता सेनानी, लेखक, प्रथम प्रधानमंत्री-भारत 30px
7 1957 गोविंद वल्लभ पंत 10 सितंबर 1887-7 मार्च 1961 स्वतंत्रता सेनानी, मुख्यमंत्री-उत्तर प्रदेश, गृहमंत्री-भारत 30px
8 1958 डॉ. धोंडो केशव कर्वे 18 अप्रैल 1858-9 नवंबर 1962 शिक्षक, समाजसुधारक 30px
9 1961 डॉ. बिधनचंद्र रॉय 1 जुलाई 1882-1 जुलाई 1962 चिकित्सक, मुख्यमंत्री-पश्चिमी बंगाल 30px
10 1961 पुरूषोत्तम दास टंडन 1 अगस्त 1882-1 जुलाई 1962 स्वतंत्रता सेनानी, शिक्षक 30px
11 1962 डॉ. राजेंद्र प्रसाद 3 दिसंबर 1884-28 फरवरी 1963 स्वतंत्रता सेनानी, विधिवेत्ता, प्रथम राष्ट्रपति-भारत 30px
12 1963 डॉ. ज़ाकिर हुसैन 8 फरवरी 1897-3 मई 1969 विद्वान, तृतीय राष्ट्रपति-भारत 30px
13 1963 डॉ. पांडुरंग वामन काणे 1880-1972 भारतविद, संस्कृत विद्वान
14 1966 लाल बहादुर शास्त्री 2 अक्तूबर 1904 - 11 जनवरी 1966, स्वतंत्रता सेनानी, तृतीय प्रधानमंत्री,-भारत, (मरणोपरान्त) 30px
15 1971 इंदिरा गाँधी 19 नवंबर 1917-31 अक्तूबर 1984 चतुर्थ प्रधानमंत्री-भारत 30px
16 1975 वराहगिरी वेंकट गिरी 10 अगस्त 1894-23 जून 1980 श्रमिक संघवादी, चतुर्थ राष्ट्रपति-भारत 30px
17 1976 के. कामराज 15 जुलाई 1903-1975, स्वतंत्रता सेनानी, मुख्यमंत्री-मद्रास, (मरणोपरान्त) 30px
18 1980 मदर टेरेसा 27 अगस्त 1910-5 सितंबर 1997 कॅथोलिक नन, मिशनरीज़ संस्थापक, नोबेल पुरस्कार विजेता 30px
19 1983 आचार्य विनोबा भावे 11 सितंबर 1895-15 नवंबर 1982, स्वतंत्रता सेनानी, समाज सुधारक, (मरणोपरान्त) 30px
20 1987 ख़ान अब्दुलगफ़्फ़ार ख़ान 20 जनवरी 1890-1988, स्वतंत्रता सेनानी, प्रथम अभारतीय प्राप्तकर्ता 30px
21 1988 मरुदुर गोपाला रामचन्द्रन (एम जी आर) 17 जनवरी 1917-24 दिसंबर 1987, अभिनेता, मुख्यमंत्री-तमिलनाडु, (मरणोपरान्त) 30px
22 1990 डॉ॰ भीमराव रामजी आम्बेडकर 14 अप्रैल 1891-6 दिसंबर 1956 भारतीय संविधान के वास्तुकार, राजनीतिज्ञ, अर्थशास्त्री, विद्वान, (मरणोपरान्त) 30px
23 1990 नेल्सन मंडेला 18 जुलाई 1918, द्वितीय अभारतीय प्राप्तकर्ता, रंगभेद विरोधी आंदोलन के नेता, नोबेल पुरस्कार विजेता 30px
24 1991 राजीव गांधी 20 अगस्त1944-21 मई 1991 सातवें प्रधानमंत्री, (मरणोपरान्त) 30px
25 1991 सरदार वल्लभ भाई पटेल 31 अक्तूबर 1875-15 दिसंबर 1950 स्वतंत्रता सेनानी, प्रथम गृहमंत्री-भारत, (मरणोपरान्त) 30px
26 1991 मोरार जी देसाई 29 फरवरी 1896-10 अप्रैल 1995 स्वतंत्रता सेनानी, पांचवे प्रधानमंत्री-भारत 30px
27 1992 मौलाना अबुल कलाम आज़ाद 11 नवंबर 1888-22 फरवरी 1958 स्वतंत्रता सेनानी, प्रथम शिक्षामंत्री-भारत, (मरणोपरान्त) 30px
28 1992 जहांगीर रतनजी दादाभाई टाटा (जे॰ आर॰ डी॰ टाटा) 29 जुलाई 1904-29 नवंबर 1993 उद्योगपति, (मरणोपरान्त) 30px
29 1992 सत्यजीत रे 2 मई 1921-23 अप्रैल 1992 फिल्म निर्माता 30px
30 1997 ए॰ पी॰ जे॰ अब्दुल कलाम 15 अक्तूबर 1931 वैज्ञानिक, ग्यारहवें राष्ट्रपति-भारत 30px
31 1997 गुलजारी लाल नंदा 4 जुलाई 1897-15 जनवरी 1998 स्वतंत्रता सेनानी, दो बार कार्यवाहक प्रधानमंत्री-भारत 30px
32 1997 अरुणा असिफ़ अली 16 जुलाई 1909-29 जुलाई 1996 स्वतंत्रता सेनानी, (मरणोपरान्त) 30px
33 1998 एम.एस.सुब्बालक्ष्मी 16 सितंबर 1916-11 दिसंबर 2004 गायिका शास्त्रीय संगीत 30px
34. 1998 सी सुब्रह्मणियम 30 जनवरी 1910-7 नवंबर 2000 स्वतंत्रता सेनानी, कृषि मंत्री-भारत
35 1998 जयप्रकाश नारायण 11 अक्तूबर 1902-8 अक्तूबर 1979 स्वतंत्रता सेनानी, राजनीतिज्ञ, (मरणोपरान्त) 30px
36 1999 पं. रवि शंकर 7 अप्रैल 1920 सितार वादक 30px
37 1999 अमर्त्य सेन 3 नवंबर 1933 अर्थशास्त्री, नोबेल पुरस्कार विजेता 30px
38 1999 गोपीनाथ बोरदोलोई 1890 -1950 स्वतंत्रता सेनानी, मुख्यमंत्री-असम, (मरणोपरान्त) 30px
39 2001 लता मंगेशकर 28 सितंबर 1929 पार्श्वगायिका 30px
40 2001 उस्ताद बिस्मिल्ला ख़ां 21 मार्च 1916 - 21 अगस्त 2006 शहनाई वादक 30px
41 2008 पं.भीमसेन जोशी 4 फरवरी 1922 शास्त्रीय गायक 30px

बाहरी कड़ियाँ

सम्बंधित लिंक