Difference between revisions of "सप्तर्षि"
Jump to navigation
Jump to search
[unchecked revision] | [unchecked revision] |
आदित्य चौधरी (talk | contribs) m (Text replace - '[[category' to '[[Category') |
गोविन्द राम (talk | contribs) |
||
(14 intermediate revisions by 8 users not shown) | |||
Line 1: | Line 1: | ||
− | + | [[चित्र:Saptarishi.jpg|thumb|सप्तर्षि]] | |
− | + | '''सप्तर्षि'''-मण्डल आकाश में सुप्रसिद्ध ज्योतिर्मण्डलों में है। इसके अधिष्ठाता ऋषिगण लोक में ज्ञान-परम्परा को सुरक्षित रखते हैं। अधिकारी जिज्ञासु को प्रत्यक्ष या परोक्ष, जैसा वह अधिकारी हो, तत्त्वज्ञान की ओर [[उन्मुख]] करके मुक्ति-पथ में लगाते हैं। प्रत्येक [[मन्वन्तर]] में इनमें से कुछ ऋषि परिवर्तित होते रहते हैं। [[विष्णु पुराण]] के अनुसार इनकी नामावली इस प्रकार है- | |
− | |||
− | |||
− | |||
#प्रथम स्वायम्भुव मन्वन्तर में- [[मरीचि]], [[अत्रि]], [[अंगिरा]], [[पुलस्त्य]], [[पुलह]], [[क्रतु]] और [[वसिष्ठ|वशिष्ठ]]। | #प्रथम स्वायम्भुव मन्वन्तर में- [[मरीचि]], [[अत्रि]], [[अंगिरा]], [[पुलस्त्य]], [[पुलह]], [[क्रतु]] और [[वसिष्ठ|वशिष्ठ]]। | ||
#द्वितीय स्वारोचिष मन्वन्तर में— ऊर्ज्ज, स्तम्भ, वात, प्राण, पृषभ, निरय और परीवान। | #द्वितीय स्वारोचिष मन्वन्तर में— ऊर्ज्ज, स्तम्भ, वात, प्राण, पृषभ, निरय और परीवान। | ||
#तृतीय उत्तम मन्वन्तर में— महर्षि [[वसिष्ठ|वशिष्ठ]] के सातों पुत्र। | #तृतीय उत्तम मन्वन्तर में— महर्षि [[वसिष्ठ|वशिष्ठ]] के सातों पुत्र। | ||
− | #चतुर्थ तामस मन्वन्तर में— [[ज्योतिर्धामा]], [[पृथु]], [[काव्य]], [[चैत्र]], [[अग्नि]], [[वनक]] और [[पीवर]]। | + | #चतुर्थ तामस मन्वन्तर में— [[ज्योतिर्धामा]], [[पृथु]], [[काव्य]], [[चैत्र]], [[अग्निदेव|अग्नि]], [[वनक]] और [[पीवर]]। |
#पंचम रैवत मन्वन्तर में— हिरण्यरोमा, वेदश्री, ऊर्ध्वबाहु, वेदबाहु, सुधामा, पर्जन्य और महामुनि। | #पंचम रैवत मन्वन्तर में— हिरण्यरोमा, वेदश्री, ऊर्ध्वबाहु, वेदबाहु, सुधामा, पर्जन्य और महामुनि। | ||
#षष्ठ चाक्षुष मन्वन्तर में— सुमेधा, विरजा, हविष्मान, उतम, मधु, अतिनामा और सहिष्णु। | #षष्ठ चाक्षुष मन्वन्तर में— सुमेधा, विरजा, हविष्मान, उतम, मधु, अतिनामा और सहिष्णु। | ||
Line 13: | Line 10: | ||
#अष्टम सावर्णिक मन्वन्तर में— [[गालव]], [[दीप्तिमान]], [[परशुराम]], [[अश्वत्थामा]], [[कृप]], [[ऋष्यश्रृंग]] और [[व्यास]]। | #अष्टम सावर्णिक मन्वन्तर में— [[गालव]], [[दीप्तिमान]], [[परशुराम]], [[अश्वत्थामा]], [[कृप]], [[ऋष्यश्रृंग]] और [[व्यास]]। | ||
#नवम दक्षसावर्णि मन्वन्तर में— मेधातिथि, वसु, सत्य, ज्योतिष्मान, द्युतिमान, सबन और भव्य। | #नवम दक्षसावर्णि मन्वन्तर में— मेधातिथि, वसु, सत्य, ज्योतिष्मान, द्युतिमान, सबन और भव्य। | ||
− | #दशम ब्रह्मसावर्णि मन्वन्तर में— तपोमूर्ति, हविष्मान, सुकृत, सत्य, [[नाभाग]], अप्रतिमौजा और सत्यकेतु। | + | #दशम ब्रह्मसावर्णि मन्वन्तर में— तपोमूर्ति, हविष्मान, [[सुकृत]], सत्य, [[नाभाग]], अप्रतिमौजा और सत्यकेतु। |
− | #एकादश धर्मसावर्णि मन्वन्तर में— वपुष्मान्, घृणि, [[ | + | #एकादश धर्मसावर्णि मन्वन्तर में— वपुष्मान्, घृणि, [[आरुणि]], नि:स्वर, हविष्मान्, अनघ, और अग्नितेजा। |
#द्वादश रुद्रसावर्णि मन्वन्तर में— तपोद्युति, तपस्वी, सुतपा, तपोमूर्ति, तपोनिधि, तपोरति और तपोधृति। | #द्वादश रुद्रसावर्णि मन्वन्तर में— तपोद्युति, तपस्वी, सुतपा, तपोमूर्ति, तपोनिधि, तपोरति और तपोधृति। | ||
#त्रयोदश देवसावर्णि मन्वन्तर में— धृतिमान्, अव्यय, तत्त्वदर्शी, निरूत्सुक, निर्मोह, सुतपा और निष्प्रकम्प। | #त्रयोदश देवसावर्णि मन्वन्तर में— धृतिमान्, अव्यय, तत्त्वदर्शी, निरूत्सुक, निर्मोह, सुतपा और निष्प्रकम्प। | ||
− | #चतुर्दश इन्द्रसावर्णि मन्वन्तर में— अग्नीध्र, [[अग्नि]], [[बाहु]], [[शुचि]], युक्त, [[मागध]], [[शुक्र]] और अजित।। | + | #चतुर्दश इन्द्रसावर्णि मन्वन्तर में— अग्नीध्र, [[अग्निदेव|अग्नि]], [[बाहु]], [[शुचि]], युक्त, [[मागध]], [[शुक्र देव|शुक्र]] और अजित।। |
*इन ऋषियों में से सब कल्पान्त-चिरजीवी, मुक्तात्मा और दिव्यदेहधारी हैं। | *इन ऋषियों में से सब कल्पान्त-चिरजीवी, मुक्तात्मा और दिव्यदेहधारी हैं। | ||
*'शतपथ ब्राह्मण' के अनुसार | *'शतपथ ब्राह्मण' के अनुसार | ||
Line 35: | Line 32: | ||
#[[पुलस्त्य]] और | #[[पुलस्त्य]] और | ||
#[[वसिष्ठ]] सप्तर्षि माने गये हैं। | #[[वसिष्ठ]] सप्तर्षि माने गये हैं। | ||
− | *इसके अतिरिक्त सप्तऋषि से उन सात तारों का बोध होता है, जो [[ | + | *इसके अतिरिक्त सप्तऋषि से उन सात तारों का बोध होता है, जो [[ध्रुव तारा]] की परिक्रमा करते हैं। |
− | |||
− | |||
+ | {{लेख प्रगति|आधार=|प्रारम्भिक=प्रारम्भिक1 |माध्यमिक= |पूर्णता= |शोध= }} | ||
+ | ==संबंधित लेख== | ||
+ | {{ॠषि-मुनि2}}{{ॠषि-मुनि}} | ||
[[Category: पौराणिक कोश]] | [[Category: पौराणिक कोश]] | ||
− | [[Category: | + | [[Category:ऋषि मुनि]] |
__INDEX__ | __INDEX__ |
Latest revision as of 11:25, 2 September 2013
thumb|saptarshi saptarshi-mandal akash mean suprasiddh jyotirmandaloan mean hai. isake adhishthata rrishigan lok mean jnan-parampara ko surakshit rakhate haian. adhikari jijnasu ko pratyaksh ya paroksh, jaisa vah adhikari ho, tattvajnan ki or unmukh karake mukti-path mean lagate haian. pratyek manvantar mean inamean se kuchh rrishi parivartit hote rahate haian. vishnu puran ke anusar inaki namavali is prakar hai-
- pratham svayambhuv manvantar mean- marichi, atri, aangira, pulasty, pulah, kratu aur vashishth.
- dvitiy svarochish manvantar mean— oorjj, stambh, vat, pran, prishabh, niray aur parivan.
- tritiy uttam manvantar mean— maharshi vashishth ke satoan putr.
- chaturth tamas manvantar mean— jyotirdhama, prithu, kavy, chaitr, agni, vanak aur pivar.
- pancham raivat manvantar mean— hiranyaroma, vedashri, oordhvabahu, vedabahu, sudhama, parjany aur mahamuni.
- shashth chakshush manvantar mean— sumedha, viraja, havishman, utam, madhu, atinama aur sahishnu.
- vartaman saptam vaivasvat manvantar mean— kashyap, atri, vashishth, vishvamitr, gautam, jamadagni aur bharadvaj.
- ashtam savarnik manvantar mean— galav, diptiman, parashuram, ashvatthama, krip, rrishyashrriang aur vyas.
- navam dakshasavarni manvantar mean— medhatithi, vasu, saty, jyotishman, dyutiman, saban aur bhavy.
- dasham brahmasavarni manvantar mean— tapomoorti, havishman, sukrit, saty, nabhag, apratimauja aur satyaketu.
- ekadash dharmasavarni manvantar mean— vapushmanh, ghrini, aruni, ni:svar, havishmanh, anagh, aur agniteja.
- dvadash rudrasavarni manvantar mean— tapodyuti, tapasvi, sutapa, tapomoorti, taponidhi, taporati aur tapodhriti.
- trayodash devasavarni manvantar mean— dhritimanh, avyay, tattvadarshi, nirootsuk, nirmoh, sutapa aur nishprakamp.
- chaturdash indrasavarni manvantar mean— agnidhr, agni, bahu, shuchi, yukt, magadh, shukr aur ajit..
- in rrishiyoan mean se sab kalpant-chirajivi, muktatma aur divyadehadhari haian.
- 'shatapath brahman' ke anusar
- 'mahabharat' ke anusar
- isake atirikt saptrrishi se un sat taroan ka bodh hota hai, jo dhruv tara ki parikrama karate haian.
|
|
|
|
|
sanbandhit lekh