Difference between revisions of "सप्तर्षि"

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
m (Text replace - '[[category' to '[[Category')
 
 
(14 intermediate revisions by 8 users not shown)
Line 1: Line 1:
 
+
[[चित्र:Saptarishi.jpg|thumb|सप्तर्षि]]
==सप्तर्षि / Saptarishi==
+
'''सप्तर्षि'''-मण्डल आकाश में सुप्रसिद्ध ज्योतिर्मण्डलों में है। इसके अधिष्ठाता ऋषिगण लोक में ज्ञान-परम्परा को सुरक्षित रखते हैं। अधिकारी जिज्ञासु को प्रत्यक्ष या परोक्ष, जैसा वह अधिकारी हो, तत्त्वज्ञान की ओर [[उन्मुख]] करके मुक्ति-पथ में लगाते हैं। प्रत्येक [[मन्वन्तर]] में इनमें से कुछ ऋषि परिवर्तित होते रहते हैं। [[विष्णु पुराण]] के अनुसार इनकी नामावली इस प्रकार है-
*सप्तर्षि-मण्डल आकाश में सुप्रसिद्ध ज्योतिर्मण्डलों में है। इसके अधिष्ठाता ऋषिगण लोक में ज्ञान-परम्परा को सुरक्षित रखते हैं। अधिकारी जिज्ञासु को प्रत्यक्ष या परोक्ष, जैसा वह अधिकारी हो, तत्त्वज्ञान की ओर उन्मुख करके मुक्ति-पथ में लगाते हैं।  
 
*प्रत्येक [[मन्वन्तर]] में इनमें से कुछ ऋषि परिवर्तित होते रहते हैं।  
 
*[[विष्णु पुराण]] के अनुसार इनकी नामावली इस प्रकार है-
 
 
#प्रथम स्वायम्भुव मन्वन्तर में- [[मरीचि]], [[अत्रि]], [[अंगिरा]], [[पुलस्त्य]], [[पुलह]], [[क्रतु]] और [[वसिष्ठ|वशिष्ठ]]।  
 
#प्रथम स्वायम्भुव मन्वन्तर में- [[मरीचि]], [[अत्रि]], [[अंगिरा]], [[पुलस्त्य]], [[पुलह]], [[क्रतु]] और [[वसिष्ठ|वशिष्ठ]]।  
 
#द्वितीय स्वारोचिष मन्वन्तर में— ऊर्ज्ज, स्तम्भ, वात, प्राण, पृषभ, निरय और परीवान।
 
#द्वितीय स्वारोचिष मन्वन्तर में— ऊर्ज्ज, स्तम्भ, वात, प्राण, पृषभ, निरय और परीवान।
 
#तृतीय उत्तम मन्वन्तर में— महर्षि [[वसिष्ठ|वशिष्ठ]] के सातों पुत्र।
 
#तृतीय उत्तम मन्वन्तर में— महर्षि [[वसिष्ठ|वशिष्ठ]] के सातों पुत्र।
#चतुर्थ तामस मन्वन्तर में— [[ज्योतिर्धामा]], [[पृथु]], [[काव्य]], [[चैत्र]], [[अग्नि]], [[वनक]] और [[पीवर]]।
+
#चतुर्थ तामस मन्वन्तर में— [[ज्योतिर्धामा]], [[पृथु]], [[काव्य]], [[चैत्र]], [[अग्निदेव|अग्नि]], [[वनक]] और [[पीवर]]।
 
#पंचम रैवत मन्वन्तर में— हिरण्यरोमा, वेदश्री, ऊर्ध्वबाहु, वेदबाहु, सुधामा, पर्जन्य और महामुनि।  
 
#पंचम रैवत मन्वन्तर में— हिरण्यरोमा, वेदश्री, ऊर्ध्वबाहु, वेदबाहु, सुधामा, पर्जन्य और महामुनि।  
 
#षष्ठ चाक्षुष मन्वन्तर में— सुमेधा, विरजा, हविष्मान, उतम, मधु, अतिनामा और सहिष्णु।
 
#षष्ठ चाक्षुष मन्वन्तर में— सुमेधा, विरजा, हविष्मान, उतम, मधु, अतिनामा और सहिष्णु।
Line 13: Line 10:
 
#अष्टम सावर्णिक मन्वन्तर में— [[गालव]], [[दीप्तिमान]], [[परशुराम]], [[अश्वत्थामा]], [[कृप]], [[ऋष्यश्रृंग]] और [[व्यास]]।  
 
#अष्टम सावर्णिक मन्वन्तर में— [[गालव]], [[दीप्तिमान]], [[परशुराम]], [[अश्वत्थामा]], [[कृप]], [[ऋष्यश्रृंग]] और [[व्यास]]।  
 
#नवम दक्षसावर्णि मन्वन्तर में— मेधातिथि, वसु, सत्य, ज्योतिष्मान, द्युतिमान, सबन और भव्य।  
 
#नवम दक्षसावर्णि मन्वन्तर में— मेधातिथि, वसु, सत्य, ज्योतिष्मान, द्युतिमान, सबन और भव्य।  
#दशम ब्रह्मसावर्णि मन्वन्तर में— तपोमूर्ति, हविष्मान, सुकृत, सत्य, [[नाभाग]], अप्रतिमौजा और सत्यकेतु।  
+
#दशम ब्रह्मसावर्णि मन्वन्तर में— तपोमूर्ति, हविष्मान, [[सुकृत]], सत्य, [[नाभाग]], अप्रतिमौजा और सत्यकेतु।  
#एकादश धर्मसावर्णि मन्वन्तर में— वपुष्मान्, घृणि, [[आरूणि]], नि:स्वर, हविष्मान्, अनघ, और अग्नितेजा।  
+
#एकादश धर्मसावर्णि मन्वन्तर में— वपुष्मान्, घृणि, [[आरुणि]], नि:स्वर, हविष्मान्, अनघ, और अग्नितेजा।  
 
#द्वादश रुद्रसावर्णि मन्वन्तर में— तपोद्युति, तपस्वी, सुतपा, तपोमूर्ति, तपोनिधि, तपोरति और तपोधृति।  
 
#द्वादश रुद्रसावर्णि मन्वन्तर में— तपोद्युति, तपस्वी, सुतपा, तपोमूर्ति, तपोनिधि, तपोरति और तपोधृति।  
 
#त्रयोदश देवसावर्णि मन्वन्तर में— धृतिमान्, अव्यय, तत्त्वदर्शी, निरूत्सुक, निर्मोह, सुतपा और निष्प्रकम्प।  
 
#त्रयोदश देवसावर्णि मन्वन्तर में— धृतिमान्, अव्यय, तत्त्वदर्शी, निरूत्सुक, निर्मोह, सुतपा और निष्प्रकम्प।  
#चतुर्दश इन्द्रसावर्णि मन्वन्तर में— अग्नीध्र, [[अग्नि]], [[बाहु]], [[शुचि]], युक्त, [[मागध]], [[शुक्र]] और अजित।।
+
#चतुर्दश इन्द्रसावर्णि मन्वन्तर में— अग्नीध्र, [[अग्निदेव|अग्नि]], [[बाहु]], [[शुचि]], युक्त, [[मागध]], [[शुक्र देव|शुक्र]] और अजित।।
 
*इन ऋषियों में से सब कल्पान्त-चिरजीवी, मुक्तात्मा और दिव्यदेहधारी हैं।  
 
*इन ऋषियों में से सब कल्पान्त-चिरजीवी, मुक्तात्मा और दिव्यदेहधारी हैं।  
 
*'शतपथ ब्राह्मण' के अनुसार  
 
*'शतपथ ब्राह्मण' के अनुसार  
Line 35: Line 32:
 
#[[पुलस्त्य]] और  
 
#[[पुलस्त्य]] और  
 
#[[वसिष्ठ]] सप्तर्षि माने गये हैं।  
 
#[[वसिष्ठ]] सप्तर्षि माने गये हैं।  
*इसके अतिरिक्त सप्तऋषि से उन सात तारों का बोध होता है, जो [[ध्रुवतारा]] की परिक्रमा करते हैं।     
+
*इसके अतिरिक्त सप्तऋषि से उन सात तारों का बोध होता है, जो [[ध्रुव तारा]] की परिक्रमा करते हैं।     
  
<br />
 
{{ॠषि-मुनि}}
 
  
 +
{{लेख प्रगति|आधार=|प्रारम्भिक=प्रारम्भिक1 |माध्यमिक= |पूर्णता= |शोध= }}
 +
==संबंधित लेख==
 +
{{ॠषि-मुनि2}}{{ॠषि-मुनि}}
 
[[Category: पौराणिक कोश]]
 
[[Category: पौराणिक कोश]]
[[Category:ॠषि मुनि]]
+
[[Category:ऋषि मुनि]]
  
 
__INDEX__
 
__INDEX__

Latest revision as of 11:25, 2 September 2013

thumb|saptarshi saptarshi-mandal akash mean suprasiddh jyotirmandaloan mean hai. isake adhishthata rrishigan lok mean jnan-parampara ko surakshit rakhate haian. adhikari jijnasu ko pratyaksh ya paroksh, jaisa vah adhikari ho, tattvajnan ki or unmukh karake mukti-path mean lagate haian. pratyek manvantar mean inamean se kuchh rrishi parivartit hote rahate haian. vishnu puran ke anusar inaki namavali is prakar hai-

  1. pratham svayambhuv manvantar mean- marichi, atri, aangira, pulasty, pulah, kratu aur vashishth.
  2. dvitiy svarochish manvantar mean— oorjj, stambh, vat, pran, prishabh, niray aur parivan.
  3. tritiy uttam manvantar mean— maharshi vashishth ke satoan putr.
  4. chaturth tamas manvantar mean— jyotirdhama, prithu, kavy, chaitr, agni, vanak aur pivar.
  5. pancham raivat manvantar mean— hiranyaroma, vedashri, oordhvabahu, vedabahu, sudhama, parjany aur mahamuni.
  6. shashth chakshush manvantar mean— sumedha, viraja, havishman, utam, madhu, atinama aur sahishnu.
  7. vartaman saptam vaivasvat manvantar mean— kashyap, atri, vashishth, vishvamitr, gautam, jamadagni aur bharadvaj.
  8. ashtam savarnik manvantar mean— galav, diptiman, parashuram, ashvatthama, krip, rrishyashrriang aur vyas.
  9. navam dakshasavarni manvantar mean— medhatithi, vasu, saty, jyotishman, dyutiman, saban aur bhavy.
  10. dasham brahmasavarni manvantar mean— tapomoorti, havishman, sukrit, saty, nabhag, apratimauja aur satyaketu.
  11. ekadash dharmasavarni manvantar mean— vapushmanh, ghrini, aruni, ni:svar, havishmanh, anagh, aur agniteja.
  12. dvadash rudrasavarni manvantar mean— tapodyuti, tapasvi, sutapa, tapomoorti, taponidhi, taporati aur tapodhriti.
  13. trayodash devasavarni manvantar mean— dhritimanh, avyay, tattvadarshi, nirootsuk, nirmoh, sutapa aur nishprakamp.
  14. chaturdash indrasavarni manvantar mean— agnidhr, agni, bahu, shuchi, yukt, magadh, shukr aur ajit..
  • in rrishiyoan mean se sab kalpant-chirajivi, muktatma aur divyadehadhari haian.
  • 'shatapath brahman' ke anusar
  1. gautam,
  2. bharadvaj,
  3. vishvamitr,
  4. jamadagni,
  5. vasishth,
  6. kashyap aur
  7. atri tatha
  1. marichi,
  2. atri,
  3. aangira,
  4. pulah,
  5. kratu,
  6. pulasty aur
  7. vasishth saptarshi mane gaye haian.
  • isake atirikt saptrrishi se un sat taroan ka bodh hota hai, jo dhruv tara ki parikrama karate haian.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

sanbandhit lekh