चैत्ररथवन

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search

चैत्ररथवन का उल्लेख वाल्मीकि रामायण के अयोध्याकाण्ड[1] में हुआ है-

'सत्यसंध: शुचिर्भूत्वा प्रेक्षमाण: शिलावहाम् अभ्यगात् स महाशैलान् वनं चैत्ररथं प्रति।'

अर्थात "केकय से अयोध्या आते समय सत्यसंध भरत पवित्र होकर शिलावह नदी को देखते हुए ऊँचे पर्वतों को पार करके चैत्ररथवन की ओर चले।"

  • उपर्युक्त प्रसंग से जान पड़ता है कि यह वन सरस्वती नदी के पश्चिम में, सम्भवत: पंजाब के पहाड़ी प्रदेश में स्थित रहा होगा। इसके आगे सरस्वती का वर्णन है।

अन्य प्रसंग

'भाति चैत्ररथं चैव नन्दनं च महावनं, रमणं भावनं चैव वेणुमन्तं समन्तत:।'[2]

  • पुराणों के अनुसार चैत्ररथवन धनाधिप कुबेर का उद्यान है, जो अलका के निकट मेरु पर्वत के मंदार नामक शिखर पर स्थित था-

'अलकायां चैत्ररथादिवनेष्वमलपद्मखंडेषु।'[3]

'आससादद्रुमान् फुल्लान् नंदिग्रामसभीपगान् सुराधिपस्योपवने तथा चैत्ररथेंद्रुमान्।'

'एवं तयोरध्वनि दैवयोगादासेदुषो: सख्यमचिन्त्य हेतु एकोययौ चैत्ररथप्रदेशान्सौराज्यरम्यानपरो त्रिदर्भान्।'

  • रघुवंश[6] में इंदुमती स्वयंवर के प्रसंग में शूरसेनाधिप सुषेण के राज्य में स्थित वृंदावन (मथुरा के निकट) को चैत्ररथ के समान बताया गया है-

'संभाव्य भर्ताराममुं युवानं मृदुप्रवालोत्तर पुष्पशय्ये वृन्दावने चैत्ररथादनूने निर्विश्यतां सुंदरियौवन श्री:।'

'अमरकोश[7] में चैत्ररथ को कुबेर का उद्यान कहा गया है-

'अस्योद्यानं चैत्ररथम् पुत्रस्तु नलकुबर:, कैलास: स्थानमलका पूर्विमानंतु पुष्करम्।'


पन्ने की प्रगति अवस्था
आधार
प्रारम्भिक
माध्यमिक
पूर्णता
शोध

टीका टिप्पणी और संदर्भ

ऐतिहासिक स्थानावली |लेखक: विजयेन्द्र कुमार माथुर |प्रकाशक: राजस्थान हिन्दी ग्रंथ अकादमी, जयपुर |पृष्ठ संख्या: 344 |

  1. अयोध्याकाण्ड 71, 4
  2. महाभारत, सभापर्व 38 दाक्षिणात्य पाठ।
  3. विष्णुपुराण 4, 4, 1.
  4. युद्ध. 125, 28
  5. रघुवंश 5, 60
  6. रघुवंश 6, 50
  7. अमरकोश 1, 70

संबंधित लेख

वर्णमाला क्रमानुसार लेख खोज

                              अं                                                                                                       क्ष    त्र    ज्ञ             श्र   अः