ब्रज का प्राचीन संगीत
braj ka prachin sangit
| |
vivaran | bhagavat mean ‘braj’ kshetr vishesh ko iangit karate hue hi prayukt hua hai. vahaan ise ek chhote gram ki sanjna di gee hai. usamean ‘pur’ se chhota ‘gram’ aur usase bhi chhoti basti ko ‘braj’ kaha gaya hai. 16vian shatabdi mean ‘braj’ pradesh ke arth mean hokar ‘brajamandal’ ho gaya aur tab usaka akar 84 kos ka mana jane laga tha. |
braj kshetr | aj jise ham braj kshetr manate haian usaki dishaaian, uttar disha mean palaval (hariyana), dakshin mean gvaliyar (madhy pradesh), pashchim mean bharatapur (rajasthan) aur poorv mean eta (uttar pradesh) ko chhooti haian. |
braj ke keandr | mathura evan vrindavan |
braj ke van | kotavan, kamyavan, kumudavan, kokilavan, khadiravan, talavan, bahulavan, biharavan, belavan, bhadravan, bhaandiravan, madhuvan, mahavan, lauhajanghavan evan vrindavan |
bhasha | hiandi aur brajabhasha |
pramukh parv evan tyohar | holi, krishna janmashtami, yam dvitiya, guru poornima, radhashtami, govardhan pooja, gopashtami, nandotsav evan kans mela |
pramukh darshaniy sthal | krishna janmabhoomi, dvarikadhish mandir, rajakiy sangrahalay, baanke bihari mandir, rang nath ji mandir, govind dev mandir, isk aaun mandir, madan mohan mandir, danaghati mandir, manasi ganga, kusum sarovar, jayagurudev mandir, radha rani mandir, nand ji mandir, vishram ghat , daooji mandir |
sanbandhit lekh | braj ka pauranik itihas, braj chaurasi kos ki yatra, moorti kala mathura |
any janakari | braj ke van–upavan, kunj–nikunj, shri yamuna v giriraj atyant mohak haian. pakshiyoan ka madhur svar ekaanki sthali ko madak evan manohar banata hai. moroan ki bahutayat tatha unaki pioo–pioo ki avaz se vatavaran gunjayaman rahata hai. |
braj ke prachin sangitajnoan ki pramanik janakari 16vian shatabdi ke bhakti kal se milati hai. is kal mean anekoan sangitajn vaishnav sant hue. sangit shiromani svami haridas ji, inake guru ashudhir ji tatha unake shishy tanasen adi ka nam sarvavidit hai. baijoo bavara ke guru bhi haridas ji kahe jate haian, kintu baijoo bavara ne ashtachhap ke kavi sangitajn govind svami ji se hi sangit ka abhyas kiya tha. nimbark sampraday ke shribhatt ji isi kal mean bhakt, kavi aur sangitajn hue. ashtachhap ke mahasangitajn kavi sooradas, nandadas, paramanandadas adi bhi isi kal mean prasiddh kirtanakar, kavi aur gayak hue, jinake kirtan ballabh kul ke mandiroan mean gaye jate haian. svami haridas ji ne hi vastut: braj-sangit ke dhrupad-dhamar ki gayaki aur ras nrity ki parampara chalaee.
sangit
mathura mean sangit ka prachalan bahut purana hai, baansuri braj ka pramukh vady yantr hai. bhagavan shrikrishna ki baansuri ko jan-jan janata hai aur isi ko lekar unhean 'muralidhar' aur 'vanshidhar' adi namoan se pukara jata hai. vartaman mean bhi braj ke lok sangit mean dhol, mridang, jhaanjh, manjira, dhap, naga da, pakhavaj, ekatara adi vady yantroan ka prachalan hai. [[chitr:Rath-Yatra-Rang-Ji-Temple-Vrindavan-Mathura-5.jpg|thumb|180px|left|rath yatra, vrindavan]] 16vian shati se mathura mean ras ke vartaman roop ka prarambh hua. yahaan sabase pahale ballabhachary ne svami haradev ke sahayog se vishram ghat par ras kiya. ras braj ki anokhi den hai, jisamean sangit ke git, gady tatha nrity ka samishran hai. braj ke sahity ke saanskritik evan kalatmak jivan ko ras b di sundarata se abhivyakt karata hai. ashtachhap ke kaviyoan ke samay braj mean sangit ki madhur dhara pravahit huee. sooradas, nandadas, krishnadas adi svayan gayak the. in kaviyoan ne apani rachanaoan mean vividh prakar ke gitoan ka apar bhandar bhar diya.
svami haridas sangitashastr ke prakand achary evan gayak the. tanasen jaise prasiddh sangitajn bhi unake shishy the. samrat akabar bhi svami ji ke madhur sangit-gitoan ko sunane ka lobh sanvaran n kar saka aur isake lie bhesh badalakar unhean sunane vrindavan aya karata tha. mathura, vrindavan, gokul, govardhan lambe samay tak sangit ke kendr bane rahe aur yahaan door se sangit kala sikhane ate rahe.
lok git
braj mean anekanek gayan shailiyaan prachalit haian aur rasiya braj ki prachinatam gayaki kala hai. bhagavan shrikrishna ki bal lilaoan se sambandhit pad, rasiya adi gayaki ke sath rasalila ka ayojan hota hai. shravan mas mean mahilaoan dvara jhoola jhoolate samay gayi jane vali malhar gayaki ka pradurbhav braj se hi hai. lok sangit mean rasiya, dhola, alha, lavani, chaubola, bahal-tabil, bhagat adi sangit bhi samay-samay par sunane ko milata hai. isake atirikt rritu git, ghareloo git, saanskritik git samay-samay par vibhinn vargoan mean gaye jate haian.
left|30px|link=braj ki jivan shaili|pichhe jaean | braj ka prachin sangit | right|30px|link=moorti kala mathura|age jaean |
|
|
|
|
|
tika tippani aur sandarbh
sanbandhit lekh