Difference between revisions of "गुरु नानक"

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
m (Text replace - "तत्व " to "तत्त्व ")
Line 58: Line 58:
 
गुरुनानक का व्यक्तित्व असाधारण था। उनमें पैगम्बर, दार्शनिक, राजयोगी, गृहस्थ, त्यागी, धर्मसुधारक, समाज-सुधारक, कवि, संगीतज्ञ, देशभक्त, विश्वबन्धु सभी के गुण उत्कृष्ट मात्रा में विद्यमान थे। उनमें विचार-शक्ति और क्रिया-शक्ति का अपूर्व सामंजस्य था। उन्होंने पूरे देश की यात्रा की। लोगों पर उनके विचारों का असाधारण प्रभाव पड़ा।  उनमें सभी गुण मौज़ूद थे। पैगंबर, दार्शनिक, राजयोगी, गृहस्थ, त्यागी, धर्मसुधारक, कवि, संगीतज्ञ, देशभक्त, विश्वबंधु आदि सभी गुण जैसे एक व्यक्ति में सिमटकर आ गए थे। उनकी रचना 'जपुजी' का सिक्खों के लिए वही महत्व है जो हिंदुओं के लिए [[गीता]] का है।
 
गुरुनानक का व्यक्तित्व असाधारण था। उनमें पैगम्बर, दार्शनिक, राजयोगी, गृहस्थ, त्यागी, धर्मसुधारक, समाज-सुधारक, कवि, संगीतज्ञ, देशभक्त, विश्वबन्धु सभी के गुण उत्कृष्ट मात्रा में विद्यमान थे। उनमें विचार-शक्ति और क्रिया-शक्ति का अपूर्व सामंजस्य था। उन्होंने पूरे देश की यात्रा की। लोगों पर उनके विचारों का असाधारण प्रभाव पड़ा।  उनमें सभी गुण मौज़ूद थे। पैगंबर, दार्शनिक, राजयोगी, गृहस्थ, त्यागी, धर्मसुधारक, कवि, संगीतज्ञ, देशभक्त, विश्वबंधु आदि सभी गुण जैसे एक व्यक्ति में सिमटकर आ गए थे। उनकी रचना 'जपुजी' का सिक्खों के लिए वही महत्व है जो हिंदुओं के लिए [[गीता]] का है।
 
==रचनाएँ और शिक्षाएँ==
 
==रचनाएँ और शिक्षाएँ==
'श्री गुरु-ग्रन्थ साहब' में उनकी रचनाएँ 'महला 1' के नाम से संकलित हैं। गुरु नानक की शिक्षा का मूल निचोड़ यही है कि परमात्मा एक, अनन्त, सर्वशक्तिमान, सत्य, कर्त्ता, निर्भय, निर्वर, अयोनि, स्वयंभू है। वह सर्वत्र व्याप्त है। मूर्ति-पूजा आदि निरर्थक है। बाह्य साधनों से उसे प्राप्त नहीं किया जा सकता। आन्तरिक साधना ही उसकी प्राप्ति का एक मात्र उपाय है। गुरु-कृपा, परमात्मा कृपा एवं शुभ कर्मों का आचरण इस साधना के अंग हैं। नाम-स्मरण उसका सर्वोपरि तत्व है, और 'नाम' गुरु के द्वारा ही प्राप्त होता है। गुरु नानक की वाणी भक्ति, ज्ञान और वैराग्य से ओत-प्रोत है। उनकी वाणी में यत्र-तत्र तत्कालीन राजनीतिक, धार्मिक एवं सामाजिक स्थिति की मनोहर झाँकी मिलती है, जिसमें उनकी असाधारण देश-भक्ति और राष्ट्र-प्रेम परिलक्षित होता है। उन्होंने हिंन्दूओं-मुसलमानों दोनों की प्रचलित रूढ़ियों एवं कुसंस्कारों की तीव्र भर्त्सना की है और उन्हे सच्चे हिन्दू अथवा सच्चे मुसलमान बनने की विधि बतायी है। सन्त-साहित्य में गुरु नानक ही एक ऐसे व्यक्ति हैं; जिन्होंने स्त्रियों की निन्दा नहीं की, अपितु उनकी महत्ता स्वीकार की है। गुरुनानक देव जी ने अपने अनु‍यायियों को जीवन की दस शिक्षाएँ दी-  
+
'श्री गुरु-ग्रन्थ साहब' में उनकी रचनाएँ 'महला 1' के नाम से संकलित हैं। गुरु नानक की शिक्षा का मूल निचोड़ यही है कि परमात्मा एक, अनन्त, सर्वशक्तिमान, सत्य, कर्त्ता, निर्भय, निर्वर, अयोनि, स्वयंभू है। वह सर्वत्र व्याप्त है। मूर्ति-पूजा आदि निरर्थक है। बाह्य साधनों से उसे प्राप्त नहीं किया जा सकता। आन्तरिक साधना ही उसकी प्राप्ति का एक मात्र उपाय है। गुरु-कृपा, परमात्मा कृपा एवं शुभ कर्मों का आचरण इस साधना के अंग हैं। नाम-स्मरण उसका सर्वोपरि तत्त्व है, और 'नाम' गुरु के द्वारा ही प्राप्त होता है। गुरु नानक की वाणी भक्ति, ज्ञान और वैराग्य से ओत-प्रोत है। उनकी वाणी में यत्र-तत्र तत्कालीन राजनीतिक, धार्मिक एवं सामाजिक स्थिति की मनोहर झाँकी मिलती है, जिसमें उनकी असाधारण देश-भक्ति और राष्ट्र-प्रेम परिलक्षित होता है। उन्होंने हिंन्दूओं-मुसलमानों दोनों की प्रचलित रूढ़ियों एवं कुसंस्कारों की तीव्र भर्त्सना की है और उन्हे सच्चे हिन्दू अथवा सच्चे मुसलमान बनने की विधि बतायी है। सन्त-साहित्य में गुरु नानक ही एक ऐसे व्यक्ति हैं; जिन्होंने स्त्रियों की निन्दा नहीं की, अपितु उनकी महत्ता स्वीकार की है। गुरुनानक देव जी ने अपने अनु‍यायियों को जीवन की दस शिक्षाएँ दी-  
 
#ईश्वर एक है।  
 
#ईश्वर एक है।  
 
#सदैव एक ही ईश्वर की उपासना करो।  
 
#सदैव एक ही ईश्वर की उपासना करो।  

Revision as of 07:05, 17 January 2011

guru nanak
poora nam guru nanak dev
any nam guru nanak
janm 15 aprail, 1469
janm bhoomi talavandi, panjab, bharat
mrityu 22 sitanbar, 1539
mrityu sthan bharat
pati/patni sulakkhani
santan shrichand, lakshmidas
karm-kshetr samaj sudharak
mukhy rachanaean japuji, takhari' rag ke barahamahaan

guru nanak dev (janm- 15 aprail, 1469, talavandi, panjab, bharat; mrityu- 22 sitanbar, 1539, bharat) sikhoan ke pratham guru (adi guru) haian. inake anuyayi inhean guru nanak, baba nanak aur nanakashah namoan se sanbodhit karate haian.

parichay

panjab ke talavandi namak sthan mean 15 aprail, 1469 ko ek kisan ke ghar guru nanak utpann hue. yah sthan lahaur se 30 mil pashchim mean sthit hai. ab yah 'nanakana sahab' kahalata hai. talavandi ka nam age chalakar nanak ke nam par nanakana p d gaya. nanak ke pita ka nam kaloo evan mata ka nam tripta tha. unake pita khatri jati evan bedi vansh ke the. ve krishi aur sadharan vyapar karate the aur gaanv ke patavari bhi the. guru nanak dev ki balyavastha gaanv mean vyatit huee. balyavastha se hi unamean asadharanata aur vichitrata thi. unake sathi jab khel-kood mean apana samay vyatit karate to ve netr band kar atm-chintan mean nimagn ho jate the. inaki is pravritti se unake pita kaloo chintit rahate the.


sat varsh ki ayu mean ve padhane ke lie gopal adhyapak ke pas bheje gaye. ek din jab ve padhaee se virakt ho, antarmukh hokar atm-chintan mean nimagn the, adhyapak ne poochha- padh kyoan nahian rahe ho? guru nanak ka uttar tha- maian sari vidyaean aur ved-shastr janata hooan. guru nanak dev ne kaha- mujhe to saansarik padhaee ki apeksha paramatma ki padhaee adhik anandayini pratit hoti hai, yah kahakar nimnalikhit vani ka uchcharan kiya- moh ko jalakar (use) ghisakar syahi banao, buddhi ko hi shreshth kagaz banao, prem ki qalam banao aur chitt ko lekhak. guru se poochh kar vicharapoorvak likho (ki us paramatma ka) n to ant hai aur n sima hai.[1] is par adhyapak ji ashcharyanvit ho gaye aur unhoanne guru nanak ko pahuancha hua faqir samajhakar kaha- tumhari jo ichchha ho so karo. isake pashchat guru nanak ne skool chho d diya. ve apana adhikaansh samay manan, dhyanasan, dhyan evan satsang mean vyatit karane lage. guru nanak se sambandhit sabhi janm sakhiyaan is bat ki pushti karati haian ki unhoanne vibhinn sampradayoan ke sadhu-mahatmaoan ka satsang kiya tha. unamean se bahut se aise the, jo dharmashastr ke prakand pandit the. ant: sakshy ke adhar par yah bhalibhaanti siddh ho jata hai ki guru nanak ne farasi ka bhi adhyayan kiya tha. 'guru-granth sahab' mean guru nanak dvara kuchh pad aise rache gaye haian, jinamean farasi shabdoan ka adhiky hai.


guru nanak ki antamuankhi-pravritti tatha virakti-bhavana se unake pita kaloo chintit raha karate the. nanak ko vikshipt samajhakar kaloo ne unhean bhaianse charane ka kam diya. bhaianse charate-charate nanak ji so gaye. bhaiansean ek kisan ke khet mean chali gayian aur unhoanne usaki fasal char dali. kisan ne isaka ulahana diya kintu jab usaka khet dekha gaya, to sabhi ashchary mean p de gaye. fasal ka ek paudha bhi nahian chara gaya tha. 9 varsh ki avastha mean unaka yajnopavit sanskar hua. yajnopavit ke avasar par unhoanne pandit se kaha - daya kapas ho, santosh soot ho, sanyam gaanth ho, (aur) saty us janeu ki pooran ho. yahi jiv ke lie (adhyatmik) janeoo hai. ai pande yadi is prakar ka janeoo tumhare pas ho, to mere gale mean pahana do, yah janeoo n to tootata hai, n isamean mail lagata hai, n yah jalata hai aur n yah khota hi hai.[2]


  1. REDIRECT saancha:daanyabaksananak sache ki sachi kar.

satyasvaroop bhagavan ki kriti sansar bhi saty hai.
- nanak (japuji, 31)

  1. REDIRECT saancha:baksaband

san 1485 ee. mean nanak ka vivah batala nivasi, moola ki kanya sulakkhani se hua. unake vaivahik jivan ke sambandh mean bahut kam janakari hai. 28 varsh ki avastha mean unake b de putr shrichand ka janm hua. 31 varsh ki avastha mean unake dvitiy putr lakshmidas athava lakshmichand utpann hue. guru nanak ke pita ne unhean krishi, vyapar adi mean lagana chaha kintu unake sare prayas nishphal siddh hue. gho de ke vyapar ke nimitt diye hue rupayoan ko guru nanak ne sadhuseva mean laga diya aur apane pitaji se kaha ki yahi sachcha vyapar hai. navambar, san 1504 ee. mean unake bahanoee jayaram (unaki b di bahin nanaki ke pati) ne guru nanak ko apane pas sultanapur bula liya. navambar, 1504 ee. se aktoobar 1507 ee. tak ve sultanapur mean hi rahean apane bahanoee jayaram ke prayas se ve sultanapur ke gavarnar daulat khaan ke yahaan madi rakh liye gaye. unhoanne apana kary atyant eemanadari se poora kiya. vahaan ki janata tatha vahaan ke shasak daulat khaan nanak ke kary se bahut santusht hue. ve apani ay ka adhikaansh bhag gariboan aur sadhuoan ko de dete the. kabhi-kabhi ve poori rat paramatma ke bhajan mean vyatit kar dete the. maradana talavandi se akar yahian guru nanak ka sevak ban gaya tha aur ant tak unake sath raha. guru nanak dev apane pad gate the aur maradana ravab bajata tha. guru nanak nity prat: beee nadi mean snan karane jaya karate the. kahate haian ki ek din ve snan karane ke pashchat van mean antardhan ho gaye. unhean paramatma ka sakshatkar hua. paramatma ne unhean amrit pilaya aur kaha- maian sadaiv tumhare sath hooan, maianne tumhean anandit kiya hai. jo tumhare sampark mean ayegean, ve bhi anandit hogean. jao nam mean raho, dan do, upasana karo, svayan nam lo aur doosaroan se bhi nam smaran karaoan. is ghatana ke pashchat ve apane parivar ka bhar apane shvasur moola ko sauanpakar vicharan karane nikal p de aur dharm ka prachar karane lage. maradana unaki yatra mean barabar unake sath raha.

yatraean

  • guru nanak ki pahali 'udasi' (vicharan yatra) aktoobar , 1507 ee. mean 1515 ee. tak rahi. is yatra mean unhoanne haridvar, ayodhya, prayag, kashi, gaya, patana, asam, jagannath puri, rameshvar, somanath, dvarika, narmadatat, bikaner, pushkar tirth, dilli, panipat, kurukshetr, multan, lahaur adi sthanoan mean bhraman kiya. unhoanne bahutoan ka hriday parivartan kiya. thagoan ko sadhu banaya, veshyaoan ka ant:karan shuddh kar nam ka dan diya, karmakandiyoan ko bahyadambaroan se nikalakar ragatmikata bhakti mean lagaya, ahankariyoan ka ahankar door kar unhean manavata ka path padhaya. yatra se lautakar ve do varsh tak apane mata-pita ke sath rahe.
  • unaki doosari 'udasi' 1517 ee. se 1518 ee. tak yani ek varsh ki rahi. isamean unhoanne aimanabad, siyalakot, sumer parvat adi ki yatra ki aur ant mean ve karatarapur pahuanche.
  • tisari 'udasi' 1518 ee. se 1521 ee. tak lagabhag tin varsh ki rahi. isamean unhoanne riyasat bahavalapur, sadhubela (sindhu), makka, madina, bagadad, balkh bukhara, qabul, kandhar, aimanabad adi sthanoan ki yatra ki. 1521 ee. mean aimarabad par babar ka akraman guru nanak ne svayan apani aankhoan se dekha tha. apani yatraoan ko samapt kar ve karatarapur mean bas gaye aur 1521 ee. se 1539 ee. tak vahian rahe.

vyaktitv

gurunanak ka vyaktitv asadharan tha. unamean paigambar, darshanik, rajayogi, grihasth, tyagi, dharmasudharak, samaj-sudharak, kavi, sangitajn, deshabhakt, vishvabandhu sabhi ke gun utkrisht matra mean vidyaman the. unamean vichar-shakti aur kriya-shakti ka apoorv samanjasy tha. unhoanne poore desh ki yatra ki. logoan par unake vicharoan ka asadharan prabhav p da. unamean sabhi gun mauzood the. paiganbar, darshanik, rajayogi, grihasth, tyagi, dharmasudharak, kavi, sangitajn, deshabhakt, vishvabandhu adi sabhi gun jaise ek vyakti mean simatakar a ge the. unaki rachana 'japuji' ka sikkhoan ke lie vahi mahatv hai jo hianduoan ke lie gita ka hai.

rachanaean aur shikshaean

'shri guru-granth sahab' mean unaki rachanaean 'mahala 1' ke nam se sankalit haian. guru nanak ki shiksha ka mool nicho d yahi hai ki paramatma ek, anant, sarvashaktiman, saty, kartta, nirbhay, nirvar, ayoni, svayanbhoo hai. vah sarvatr vyapt hai. moorti-pooja adi nirarthak hai. bahy sadhanoan se use prapt nahian kiya ja sakata. antarik sadhana hi usaki prapti ka ek matr upay hai. guru-kripa, paramatma kripa evan shubh karmoan ka acharan is sadhana ke aang haian. nam-smaran usaka sarvopari tattv hai, aur 'nam' guru ke dvara hi prapt hota hai. guru nanak ki vani bhakti, jnan aur vairagy se ot-prot hai. unaki vani mean yatr-tatr tatkalin rajanitik, dharmik evan samajik sthiti ki manohar jhaanki milati hai, jisamean unaki asadharan desh-bhakti aur rashtr-prem parilakshit hota hai. unhoanne hianndoooan-musalamanoan donoan ki prachalit roodhiyoan evan kusanskaroan ki tivr bhartsana ki hai aur unhe sachche hindoo athava sachche musalaman banane ki vidhi batayi hai. sant-sahity mean guru nanak hi ek aise vyakti haian; jinhoanne striyoan ki ninda nahian ki, apitu unaki mahatta svikar ki hai. gurunanak dev ji ne apane anu‍yayiyoan ko jivan ki das shikshaean di-

  1. eeshvar ek hai.
  2. sadaiv ek hi eeshvar ki upasana karo.
  3. eeshvar sab jagah aur prani matr mean mauzood hai.
  4. eeshvar ki bhakti karane valoan ko kisi ka bhay nahian rahata.
  5. eemanadari se aur mehanat kar ke udarapoorti karani chahie.
  6. bura kary karane ke bare mean n sochean aur n kisi ko sataean.
  7. sadaiv prasann rahana chahie. eeshvar se sada apane lie kshama maangani chahie.
  8. mehanat aur eemanadari ki kamaee mean se zarooratamand ko bhi kuchh dena chahie.
  9. sabhi stri aur purush barabar haian.
  10. bhojan sharir ko jianda rakhane ke lie zaroori hai par lobh-lalach v sangrahavritti buri hai.

prakriti chitran

guru nanak ki kavita mean kahian-kahian prakriti ka b da sundar chitran milata hai. 'takhari' rag ke barahamahaan (barahamasa) mean pratyek mas ka hridayagrahi varnan hai. chaitr mean sara van praphullit ho jata hai, pushpoan par bhramaroan ka guanjan b da hi suhavana lagata hai. vaishakh mean shakhaean anek vesh dharan karati haian. isi prakar jyeshth-ashadh ki tapati dharati, savan-bhadoan ki rimajhim, dadar, mor, koyaloan ki pukarean, damini ki chamak, sarpoan evan machchharoan ke darshan adi ka rochak varnan hai. pratyek rritu ki visheshataoan ki or sanket kiya gaya hai.

rag aur ras

guru nanak ki vani mean shant evan shrriangar ras ki pradhanata hai. in donoan rasoan ke atirikt, karun, bhayanak, vir raudr, adbhoot, hasy aur vibhats ras bhi milate haian. unaki kavita mean vaise to sabhi prasiddh alankar mil jate haian, kintu upama aur roopak alankaroan ki pradhanata hai. kahian-kahian anyoktiyaan b di sundar ban p di haian. guru nanak ne apani rachana mean nimnalikhit unnis ragoan ke prayog kiye haian- siri, majh, goo di, asa, goojari, badahans, sorathi, dhanasari, tilang, sahi, bilaval, ramakali, maroo, tukhari, bhareu, vasant, sarang, mala, prabhati.

bhasha

bhasha ki drishti se guru nanak ki vani mean farasi, multani, panjabi, siandhi , brajabhasha, kh diboli adi ke prayog hue haian. sanskrit, arabi aur farasi ke anek shabd grahan kiye gaye haian. 1521 tak inhoanne tin yatrachakr poore kie, jinamean bharat, faras aur arab ke mukhy-mukhy sthanoan ka bhraman kiya.

mrityu

guru nanak ki mrityu san 1539 ee. mean huee. inhoanne gurugaddi ka bhar guru aangadadev (baba lahana) ko sauanp diya aur svayan karatarapur mean 'jyoti' mean lin ho ge. guru nanak aantarik sadhana ko sarvavyapi paramatma ki prapti ka ekamatr sadhan manate the. ve roodhiyoan ke kattar virodhi the. guru nanak apane vyaktitv mean darshanik, yogi, grihasth, dharmasudharak, samajasudharak, kavi, deshabhakt aur vishvabandhu-sabhi ke gun samete hue the.

tika tippani aur sandarbh

  1. jali moh ghasi masu kari, mati kagadu kari saroo. bhau qalam kari chitu lekhari, guru puchhi likhu bicharoo. likhu nam salah likhu likhu ant n paravaroo".1.6 (shri guru granth, siri ragu, mahala 1,prishth 16)
  2. diya kapah santokhu sritu gandhi satu batu, ehu janeoo ji aka hee ta pade dhatu.. na ehu tutai n malu lagai na ehu jale n jae.. (shri guru granth sahib, asa ki var, mahala 1, pri0 471)

[sahayak granth-

  1. d sikh rilijan : maiks arthar maikaliph (khand 1) klaireandan pres aksaphord, 1909 ee.;
  2. laiph aauf guru nanak dev: karatar sianh, sikh pablishiang haus, amritasar.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

sanbandhit lekh