द्वितीय विश्व हिन्दी सम्मेलन : निर्णय और क्रियान्वयन -राजमणि तिवारी

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
chitr:Icon-edit.gif yah lekh svatantr lekhan shreni ka lekh hai. is lekh mean prayukt samagri, jaise ki tathy, aank de, vichar, chitr adi ka, sanpoorn uttaradayitv is lekh ke lekhak/lekhakoan ka hai bharatakosh ka nahian.
lekhak- rajamani tivari

28 agast, 1976. prat: kalin vela. chaturdik mohak haritima. svagat karati shasy shyamala mahi. marishas ke suramy sthal moka mean sthit mahatma gaandhi sansthan ka vishal praangan. door-door par drishtigochar hoti huee parvatamalaean aur unaki upatyakaoan mean laharate eekh ke khet. unaki madhur manuhar man ko moh rahi thi. iandr dev rah-rahakar jhini-jhini phuharoan se abhishek karate pratit ho rahe the. ubharate-ghum date badal kisi ka sandesh pahuanchane ke lie baichen the. mano jo log vahaan nahian pahuanch pae the, unaki upasthiti ki soochana dene ka bhar unhian ke kandhoan par ho. charoan taraf prakriti ki nirali chhata bikhari huee thi.

mahatma gaandhi sansthan ka sanpoorn praangan vishv ki chuni huee manisha aur paandity ke sannidhy se pulakit ho raha tha. lekhakoan, kaviyoan, patrakaroan, vidvanoan, vicharakoan, samikshakoan, prashasakoan adi ka vishal jamaghat laga hua tha. utsah, sphoorti, ullas aur umang ke bhav sakshath svaroop dharan karane ka udyat se pratit ho rahe the. dvitiy vishv hindi sammelan ke udghatan ke kshan nikat a rahe the. vishv ke lagabhag 20 deshoan ke vidvanh apani apani veshabhoosha mean vahaan upasthit the, phir bhi vahaan bharatiy veshabhoosha aur bharatiyata ka aisa pradhany dikhaee p d raha tha, mano ham bharat se 3000 mil door n hokar bharat ke hi kisi nagar mean baithe hoan. is sammelan mean bharat, ianglaiand, amarika, fraans, fedaral ripablik aauf jarmani, halaiand, japan, jarman janavadi ganatantr, chekoslovakiya, itali, svidan, hangari, kiniya, jaanbiya, malavi, tanjaniya, medagaskar adi lagabhag 20 deshoan ke pratinidhi upasthit the. inake atirikt marishas ke kone-kone se ae sahityakar, lekhak, vidvanh tatha samany janata apar sankhya mean upasthit thi.

bharat sarakar ki or se 30 vidvanoan ka ek sarakari pratinidhi mandal bheja gaya tha, jisamean hindi ke moordhany vidvanoan ke atirikt any bharatiy bhashaoan ke vareny vidvan, sahityakar, prashasak adi bhi sammilit the. isake atirikt vibhinn rajy sarakaroan, vishvavidyalayoan, kalejoan, svaichchhik hindi sansthaoan tatha niji sansthanoan ke lagabhag 150 vidvan, kalakar adi bhi is sammelan mean upasthit the. us samay vishal pandal mean upasthit apar jan samooh ke sammukh marishas, bharat aur any deshoan ke vidvanh manch par virajaman the. sammelan praranbh hone ki udghoshana aur mangalacharan ke pashchath marishas ki kuchh balikaoan ne nimnalikhit prarthana git prastut kiya :
he jagatrata vishv vidhata, he sukh shaanti niketan he.
prem ke siandhu, din ke bandhu, du:kh daridr vinashak he.
nity akhand anant anadi, pooranabrahm sanatan he.
jagashray jagapati jagavandan, anupam alakh niranjan he.
pranasakha tribhuvan pratipalak, jivan ke avalanban he.
he jagatrata vishv vidhata, he sukh shaanti niketan he.
 
is prarthana git ke udatt aur madhur svaroan ne us vatavaran ko kisi punit mantr ki bhaanti is prakar abhibhoot kar diya, jo keval anubhav ka vishay hai, vani ka nahian. aisa pratit ho raha tha, manoan ham dharatal se oopar uthate ja rahe hoan aur kisi anirvachaniy viratata ka anubhav kar rahe hoan. aise hi ahladakari vatavaran mean dvitiy vishv hindi sammelan ka karyakram praranbh hua.

is sammelan ki saphalata ke lie apani shubhakamanaean bhejate hue pradhanamantri shrimati iandira gaandhi ne kaha tha ki 'hindi vishv ki mahanh tatha sashakt bhashaoan mean se ek hai. hamare svatantrata sangram ke dauran aur azadi ke bad bharat mean, aur doosare deshoan mean bhi hindi bhasha ki abhivriddhi huee hai tatha isake sahity ka bahut vikas hua hai. aj kee mahadeshoan ke vishvavidyalayoan mean hindi padhaee jati hai, yah bahut achchhi bat hai ki vishv ke hindi premi aise sammelanoan mean milate haian, jisase 'vasudhaiv kutuanbakamh' ki bhivana badhati hai. lekin hindi ko kisi any bhasha ka ahit karake age nahian badhana hai, balki unhean sath lekar chalana hai, jaise ki ek parivar chhote-b de sabhi sadasyoan ke sahayog se chalata hai.'

sarvapratham upasthit pratinidhiyoan aur jan samuday ka svagat karate hue is sammelan ki svagat samiti ke adhyaksh shri dayanand lal vasant ray ne kaha, 'aj marishas ke itihas mean yah ek sunahara din hai, jab is desh mean dvitiy vishv hindi sammelan ka ayojan ho raha hai. aj hamara hriday atyant harsh aur ullas se bhara hua hai aur ham is sammelan mean padhare hue apane sabhi sammanit atithiyoan, pratinidhiyoan, paryavekshakoan tatha any amantrit bhaiyoan aur bahanoan ka hardik svagat karate haian. hamara dhyan khasataur par un udaramana atithiyoan ki or jata hai, jo bharat sahit anek door door ke deshoan se yatra ke kasht aur asuvidhaoan ko sahan kar hamare desh mean padhare haian. unake agaman se hamare is virat ayojan ki shobha badhi hai. ap sab ke svagat mean keval yahaan ki hindi bhashi janata hi nahian, apitu samooche marishas ke telugu, marathi, tamil, urdoo, gujarati, chini, freanch, aangrezi adi bhashaean bolane vale bhi sammilit haian.

isake bad marishas ke tatkalin pradhanamantri evan hindi ke anany premi d aau. shivasagar ramagulam ne is sammelan ka udghatan karate hue b de hi marmasparshi shabdoan mean kaha, 'marishas mean hindi ka vikas hamare samaj ke vikas ka dastavez hai. hamare jo poorvaj yahaan ae the, ve khali hath the, unake pas l dane ka koee hathiyar nahian tha. unhoanne bahut du:kh saha. janavar ki tarah khetoan mean rat aur din kam kiya. apane dhairy ko jatan se bachae rakha, kyoanki unake pas apani bhasha thi. ve hindi, urdoo, tamil, telugu, marathi adi bolate the. in bhashaoan mean bahut ooancha jnan aur sahity hai. apani bhasha ki dori se unhoanne apane dharm aur apani sanskriti ko baandh rakha tha.' marishas mean bharatiy bhashaoan ke vikas ka kram batate hue unhoanne age kaha, 'hamara vishvas hai ki in bhashaoan ki raksha se hamare desh ki sanskriti ki raksha honi hai aur in sanskritiyoan ke mel se ham marishas mean nee sanskriti ka nirman kareange, jisamean sabaka yogadan hoga.' 'mera vishvas hai ki hindi pyar aur ekata ki bhasha hai. yah hamesha se janata ki bhasha rahi hai. bharat aur marishas, donoan ko svatantr karane mean hindi ka hath raha hai.

apane saragarbhit adhyakshiy bhashan mean bharatiy pratinidhi mandal ke neta d aau. karn sianh ne hindi ki saanskritik aur aitihasik mahatta ka ullekh karate hue kaha, 'aj hindi sabhi prakar ke vicharoan ki ek samarth vahini ban chuki hai aur bolane valoan ki sankhya ko dekhate hue yah vishv ki char pramukh bhashaoan mean se ek hai. isamean any bhashaoan ke shabdoan ko grahan karane ki kshamata hai. devavani sanskrit ke sath to hindi ka adhik samipy hai, kyoanki vah hindi ki hi nahian, kee bhashaoan ki janani hai. is avasar par ekatr sadasyagan ke samane maian yah prarthana karana chahooanga ki jahaan ve hindi ke prachar-prasar mean agrasar haian, vahaan unaka sanskrit ki or bhi dhyan dena avashyak ho jata hai. is sashakt, sajiv bhasha ke sikhane ke prabandh har us desh mean hone chahie, jahaan par hindi bhasha-bhashi rahate hoan. isase hindi sahityakaroan tatha darshanikoan ko hi labh nahian hoga, balki hindi bhasha ko samriddh banane mean sahayata hogi. isake atirikt hindi tatha any bhashaoan mean paraspar anuvad zaroori hai. bharat mean likhe jane vale hindi sahity ko any deshoan tak, aur any deshoan ke sahityakaroan ki hindi rachanaoan ko bharat pahuanchana ek b da mahattvapoorn kary hai. isi se hindi jagath ki aantarik shakti badhegi aur hindi ka aantarrashtriy roop adhik nikharega. isake lie aantarrashtriy hindi patrikaoan ki avashyakata hai, jo hindi ka sandesh vishv ke har us kshetr tak pahuanchae, jahaan hindi bhashi tatha hindi premi rahate hoan.
yah sammelan tin din tak chalata raha. sammelan mean jin 4 pramukh vishayoan par vichar-vimarsh hua, ve is prakar hai :

  1. hindi ki aantarrashtriy sthiti, shaili aur svaroop,
  2. janasanchar ke sadhan aur hindi,
  3. svaichchhik sansthaoan ki bhoomika,
  4. vishv mean hindi ke pathan-pathan ki samasyaean.

 
pratyek vishay par vichar vimarsh karane ke lie tin tin vidvanoan ka ek ek adhyaksh mandal banaya gaya tha. is adhyaksh mandal ka ek sadasy marishas ka, doosara bharat ka aur tisara inase bhinn any kisi desh ka vidvanh hota tha. inake atirikt ek vidvanh vishay ke sanyojan ka kary karata tha. pahale vishay par banaye ge adhyaksh mandal mean shri kher jagath sianh (marishas), pro. di.pi. yadav (bharat), pro. ke. doee (japan) tatha d aau. lothar lutse (jarman sanghiy ganarajy) shamil the. d aau. dharmavir bharati ne isaka sanyojan kiya tha. is vishay par bhag lene valoan mean jayanarayan ray, shrimati dhanavanti rikvay, shri ramadev dhurandhar, shri devavanshalal ramanath, shri somadatt bakhauri, shri lenart piyarsan, shrimati nikol balavir, shrimati iva aradi, shri odolen smekal, shrimati kohen tatha pro. ke. doee pramukh the. is sabhi vidvanoan ne hindi ki mahanata batalate hue use rashtrasangh ki adhikarik bhasha banane par jor diya.

'jan sanchar ke sadhan aur hindi' namak vishay par vichar karane ke lie shri vasudevasianh (bharat), pro. ke. doee (japan) aur shri mohan lal mohit (marishas) ka adhyaksh mandal banaya gaya tha. isake sanyojak shri chandoolal chandrakar the. vaktaoan mean sarvashri shankaradayal sianh, mahavir adhikari, dipachandr bihari, manoharashyam joshi, raviandr varma, shrikaant varma, e. ramesh chaudhari arigapoodi, kamaleshvar, rajeandr avasthi, dharmavir ji dhura, araviand kumar adi pramukh the. hindi ke aitihasik yogadan ki charcha karate hue vaktaoan ne batalaya ki isake madhyam se kaviyoan, sahityakaroan, santoan, vicharakoan ne apani anubhootiyoan se desh-videsh ko jagrat kiya hai aur ve ise sarvadeshik tatha aantarrashtriy bhasha banane mean nirantar prayatnashil rahe haian.

'hindi ke prachar-prasar mean svaichchhik sansthaoan ki bhoomika' namak vishay par hue vichar-vimarsh ke adhyaksh mandal mean shri soorajaprasad sianh mangar (marishas), shri em. vi. krishnarav (bharat) aur shrimati nikal balavir (fraans) shamil thian. isaka sanyojan bharat ke shri aanjaney sharma ne kiya. vaktaoan mean sarvashri madhukararav chaudhari, mohanalal mohit, d aau. jayaraman, yogeandr sharma, iandradev bhola, d aau. ratnakar paandey, hridayagrivachari, radhakrishna moorti, mangalaprasad tilakadhari, d aau. rajeshvaraiya ityadi pramukh the. in vaktaoan ne kaha ki agar hindi ke vikas, prachar aur prasar ka itihas dekha jae to saph ho jata hai ki isamean prarambh se agar kisi ka yogadan mila hai, to svaichchhik sansthaoan ka, jinhoanne apane athak prayatnoan se hindi ka prachar, prasar aur vikas ahindi bhasha bhashi prantoan mean aur videshoan mean bhi kiya hai. shasan ke dvara to karravaee hoti rahi, lekin jahaan par shasanoan ki dikkatean rahian vahaan svaichchhik sansthaoan ne kary kiya hai.

chauthe satr mean 'vishv mean hindi ke pathan-pathan ki samasya' vishay par vichar-vimarsh hua, jisake adhyaksh mandal mean d aau. hajariprasad dvivedi ke atirikt shri satakam balail (marishas) aur pro. odolen (chekoslovakiya) shamil the. isaka sanyojan pro. raviandranath shrivastav ne kiya. jin-jin vidvanoan ne isamean bhag liya. unamean pro. haravanshalal sharma, shri ke.ke. mandal, d aau. gopal sharma, d aau. namavar sianh, pro.ji. suandar reddi, d aau. kamil bulke, shri thakuradatt, shri poojanand nema, shri mohan gautam, shrimat kamalaratnam, pro. shyamanandan kishor tatha shri sudhakar paandey ke nam ullekhaniy haian. in vaktaoan ka vichar tha ki hindi ke adhyayan evan adhyapan ki pranali ko aur sashakt banaya jae, isake lie ne avishkaroan ka bhi prayog kiya jae aur shodh ke kshetroan ko vyapak banaya jae. bhasha aur sahity ki raksha ke lie matribhasha ko hi adhyayan-adhyapan ka madhyam banaya jana chahie.

sabhi satroan mean vichar-vimarsh ka star bahut hi uchch koti ka raha. inamean hindi ke prachar, prasar, prayog, prashikshan ityadi sabhi pahaluoan par ganbhirata aur vistar se vichar kiya gaya. is vichar-manthan ke parinamasvaroop sammelan ke aant mean ek mantavy pracharit kiya gaya, jisaki pramukh batean is prakar haian.

  • is adhiveshan ne pratham hindi vishv sammelan ke bodhavaky- 'vasudhaiv kutuanbakamh' ko svikar kiya hai, jisake anusar vishv ki ek parivar ke roop mean kalpana ki gee hai. is sammelan ka vishvas hai ki aj jab manavata ek chaurahe par ja kh di hai, hindi ka prem, seva aur shaanti ki bhasha ke roop mean un sari shaktiyoan ko bal dena chahie, jo 'ek vishv ek parivar' ke adarsh ko aur bhi sudridh karean aur jahaan manav ke lie jati, dharm, varn aur rashtriyata ki simaean n hoan. yah sammelan usi drishtikon ko duharana chahata hai, jise pratham vishv hindi sammelan ne bhi svikar kiya tha ki vah hindi ke mamale mean kisi bhi prakar ki zor-jabaradasti ya ladane ki drishti nahian rakhata hai aur isi prakar yah manata hai ki jo bhasha svechchha se svikar ki jaegi, vahi sare vishv mean lokapriyata aur manyata prapt karegi.
  • sammelan ne pratham vishv hindi sammelan mean parit is prastav ka phir samarthan kiya ki hindi ko sanyukt rashtr sangh mean ek adhikarik bhasha ke roop mean sthan mile aur yah sipharish ki ki is uddeshy ki prapti ke lie ek kramabaddh karyakram banaya jae. sammelan ko yah janakar santosh hua ki pratham vishv hindi sammelan ke any nirnayoan ke bare mean bhi thos kadam uthae ge haian, jinamean vishv hindi vidyapith ki sthapana ka nirnay bhi shamil hai.
  • sammelan mean bharat mean samachar patroan ke sankalan ke bare mean nirgut deshoan ke us sammelan ka bhi svagat kiya gaya, jisamean sabhi sanvad-samagri ka ek 'pool' banane ka nirnay liya gaya. sammelan ki dharana hai ki jan-sanchar ke any sabhi sadhanoan, jaise- rediyo, telivijan, philm tatha any prakar ke vaijnanik upakaranoan ka hindi ke prachar-prasar mean upayog kiya jae, taki vah 'ek vishv ek parivar' ki udatt bhavana ka prachar kar sake.
  • sammelan ki dharana hai ki marishas, bharat, fiji, trinidad, guyana jaise any deshoan mean vahaan ki svaichchhik sansthaoan ne hindi ke prachar-prasar ke lie atyant mahattvapoorn yogadan diya hai aur yah mana gaya hai ki in sabhi sansthaoan ko un deshoan ki sarakaroan tatha janata se sahayata milani chahie. marishas aur bharat jaise deshoan mean to hindi ka abhiyan rashtriy evan saanskritik chetana ke aandolan se hi ju da raha hai, lekin in deshoan ki sansthaoan ne svatantrata prapti ke bad bhi apana hindi prachar-kary jari rakha hai.
  • sammelan ne vishv ke anek deshoan mean hindi ke pathan-pathan sanbandhi samasyaoan par bhi vichar kiya aur isamean pathy pustakoan, vaijnanik upakaranoan tatha any batoan ke abhav mean kin prakar ki kathinaiyoan ka samana karana p data hai, is par bhi vichar kiya. in kathinaiyoan ko door karane ka avashy hi prayatn hona chahie. sath hi sath yah bhi vichar prakat kiya gaya ki kshetr ke visheshajnoan ko vishisht goshthiyoan ka ayojan kar in samasyaoan ke bare mean vyavaharik sujhav aur samadhan prastut karane chahie. vishv hindi sammelan jaise vishal manch par to in samasyaoan ka nirdesh matr diya ja sakata hai.
  • dvitiy vishv hindi sammelan marishas mean hua hai, is bat par sabhi pratinidhiyoan ne apani hardik prasannata prakat ki aur usaka mukt kanth se abhinandan kiya. sammelan jis kushalata ke sath sanchalit hua, usaki bhoori-bhoori prashansa ki gee. anek pratinidhiyoan ne yah ichchha vyakt ki ki aantarrashtriy kshetr mean sammelan ki gatividhiyoan ko age badhane ki drishti se kisi sangathan ka vichar kiya jae. ek vishesh sujhav diya gaya ki marishas mean hi ek vishv hindi keandr ki sthapana ki jae, jo sare vishv ki hindi gatividhiyoan ka samanvay kar sake aur ek aantarrashtriy hindi patrika ka prakashan ho, jo bhasha ke madhyam se aise samuchit vatavaran ka nirman kar sake, jisamean manav vishv ka nagarik banakar rahe aur vijnan aur adhyatm ki mahanh shakti ek ne samanvit samanjasy ka roop le sake. sammelan ke vichar mean yah uchit hoga ki is kary ke netritv ke lie marishas ke pradhanamantri d aau. shivasagar ramagulam ji se hi nivedan kiya jae, jo dvitiy vishv hindi sammelan ki rashtriy samiti ke adhyaksh haian aur jinaka suyogy, anubhavi evan prajnayukt marg darshan isake lie param upayogi hoga.
  • dvitiy vishv hindi sammelan mean bhag lene vale sabhi pratinidhi aur paryavekshakoan ka yah abhimat raha hai ki yah sammelan matr hindi ke itihas mean hi nahian, varanh manavata ki nirantar yatra mean bhi ek yugaantakari ghatana hai. isalie yah sammelan vishv ke un samast stri-purushoan ki or sneh aur maitri ka hath badhata hai, jo aise hi mahanh adarshoan ke lie kam kar rahe haian. sammelan mean yah sudridh dharana prakat ki gee ki tritiy vishv hindi sammelan ke ayojan hone tak ki avadhi tak hindi rashtriy tatha aantarrashtriy donoan kshetroan mean adarsh pragati kar legi.


in nirnayoan ke kriyanvayan ke lie jahaan tak bharat sarakar ka sanbandh hai, pichhale 7 varshoan se nirantar prayas chalata raha hai. isake lie rajabhasha vibhag mean sanbandhit mantralayoan tatha sansthaoan ke varishth adhikariyoan ki 9 baithakean bulaee geean tatha unase vichar-vimarsh karake karravaee karaee gee. isake nirnayoan ke kriyanvayan par vichar karane ke lie sabase pahali baithak rajabhasha vibhag ke sachiv evan bharat sarakar ke tatkalin hindi salahakar shri rama prasann nayak ki adhyakshata mean 9-12-1976 ko bulaee gee thi. is baithak mean nimnalikhit adhikari evan vidvanh upasthit the-

  1. shri sudhakar dvivedi, sanyukt sachiv, rajabhasha vibhag.
  2. shri sanat kumar chaturvedi, nideshak (bhasha), shiksha mantralay.
  3. d aau. haravanshalal sharma, nideshak, keandriy hindi nideshalay.
  4. d aau. gopal sharma, nideshak, keandriy hindi sansthan.
  5. shri ve. aanjaney sharma, sachiv, akhil bharatiy hindi sanstha sangh, nee dilli.
  6. d aau. ar.en. shrivastav, adhyaksh, bhasha vijnan vibhag, dilli vishvavidyalay, dilli.
  7. shri kevalkrishna sethi, upasachiv (bhasha), shiksha mantralay.
  8. shri rameshachandr tripathi upasachiv, soochana aur prasaran mantralay.
  9. shri bi.pi. sinha, visheshadhikari, hindi, videsh mantralay.
  10. shri haribaboo kansal, upasachiv, rajabhasha vibhag.
  11. shri ar.pi.em. tripathi, upasachiv, rajabhasha vibhag tatha
  12. shri rajamani tivari, varishth anusandhan adhikari, rajabhasha vibhag. in adhikariyoan mean se adhikaansh dvitiy vishv hindi sammelan ke karyakramoan mean upasthit the.
  • is baithak mean mukhy roop se nimnalikhit vishayoan par charcha huee-
hindi ko sanyukt rashtrasangh ki adhikarik bhasha ke roop mean sthan dilane ke lie kramabaddh karyakram banana-

baithak mean yah vichar vyakt kiya gaya ki hindi ko sanyukt rashtrasangh ki adhikarik bhasha banane ke lie yah zaroori hai ki pahale hamare sabhi b de-b de dootavasoan mean hindi ka achchha prachar ho aur vahaan hindi mean kary bhi kiya jae. isake lie avashyak hai ki b de-b de dootavasoan mean tatha un deshoan mean, jahaan bharatiy mool ke log adhik sankhya mean nivas karate haian, hindi adhikari, hind anuvadak, hindi taiparaitar, hindi pustakalay tatha hindi mean kary karane se sanbandhit sabhi upakaran aur suvidhaean sulabh karaee jaean. is sanbandh mean videsh mantralay dvara tatparatapoorvak karravaee ki jae aur hindi ke prayog ke lie thos adhar bhoomi taiyar ki jae. isake atirikt yadi dootavasoan mean kam karane vale sarakari karmachariyoan ke lie ab tak hindi padhane ki vyavastha nahian huee to unhean shighr hindi padhane ki vyavastha ki jae. baithak mean yah vichar bhi vyakt kiya gaya ki videsh mantri ji dvara keandriy hindi samiti ki 26 mee, 1976 ki baithak mean die ge us ashvasan ke sandarbh mean ki jo sadasy rashtrasangh ki mahasabha ki baithakoan mean hindi mean bhashan kareange, unake lie sanyukt rashtrasangh mean sthit hamare karyalay dvara anuvad dene ki vyavastha ki jaegi, anuvarti karravaee ki jae.

hindi ke prachar-prasar ke lie rediyo, telivijan, philm tatha any vaijnanik sadhanoan ka prayog karana-

is vishay ke sanbandh mean vichar vyakt karate hue soochana aur prasaran mantralay ke pratinidhi shri rameshachandr tripathi ne bataya ki hindi ke prachar-prasar ke lie rediyo aur telivijan dvara avashyak karravaee ki ja rahi hai aur bhavishy mean is kary ko aur adhik tej kiya jaega. baithak mean sujhav diya gaya ki hindi ke prachar-prasar ka digdarshan karate hue ek philm taiyar ki jae aur usaka upayog dekhane ke bad is vishay par bhavishy mean aur philmean banane ki vyavastha ki jae.

hindi ki svaichchhik sansthaoan ko paryapt sarakari sahayata pradan karana-

shiksha mantralay ke rajabhasha nideshak shri sanat kumar chaturvedi ne bataya ki hindi ke prachar-prasar ke lie svaichchhik sansthaoan ko paryapt sarakari sahayata di ja rahi hai aur zaroorat p dane par isamean aur vriddhi ki jaegi.

hindi ki pathan-pathan sanbandhi samasyaoan ke samadhan ke lie pathy pustakoan aur vaijnanik upakaranoan adi ka prayog-

shri chaturvedi ne soochit kiya ki hindi ki pathan-pathan sanbandhi samasyaoan par shiksha mantralay ki taraf se karravaee ki ja rahi hai aur shighr ek baithak bulaee jayegi, jisamean is samasya ke sabhi pahaluoan par vichar kiya jayega.

marishas mean vishv hindi keandr ki sthapana-

is vishay par vistar se vichar kiya gaya aur yah sujhav diya gaya ki marishas mean to vishv hindi keandr ki sthapana ki hi jae, sath hi vishv ke any bhagoan mean bhi, jahaan hindi bhashi log rahate haian athava jahaan bharatiy mool ke log adhik sankhya mean nivas karate haian, vahaan par char-paanch vishv hindi keandr aur khole jaean.

marishas se vishv hindi patrika ke prakashan par vichar-

videsh mantralay ke pratinidhi shri bi.pi. sinha ne bataya ki marishas sarakar ne vishv hindi patrika ke prakashan ka bharat mahatma gaandhi sansthan ke adhyaksh d aau. ke. hajarisianh ko sauanp diya hai, jo is sanbandh mean karravaee kar rahe haian aur ve shighr hi bharat akar usaki rooparekha ko aantim roop deange. rajabhasha vibhag ke sachiv ne vichar prakat kiya ki patrika ke vishayoan, stanbhoan tatha any pramukh madoan ke sanbandh mean jo rooparekha banaee jae, usake sanbandh mean yadi rajabhasha vibhag se bhi paramarsh kar liya jae to achchha ho.

hindi ki svaichchhik sansthaoan ke pathyakramoan mean marishas ke hindi sahity ka samavesh karana-

baithak mean soochana di gee ki hindi nideshalay mean is kary ke lie samiti banaee gee hai, jo is vishay par vichar kar rahi hai. upasthit adhikariyoan ne vichar prakat kiya ki hindi nideshalay ko is sanbandh mean shighr karravaee karani chahie aur svaichchhik sansthaoan ki parikshaoan ke pathyakramoan mean vikalp ke roop mean marishas, fiji adi deshoan ke hindi sahityakaroan ki rachanaean tatha pustakean bhi shamil karani chahie.
uparyukt vishayoan tatha inase utpann hone vale any sanbandhit vishayoan par karravaee karane tatha ki ja rahi karravaee ki samiksha karane ke lie rajabhasha vibhag mean samay-samay par sanbandhit mantralayoan/vibhagoan/karyalayoan ke varishth adhikariyoan evan pratinidhiyoan ki kee baithakean bulaee geean, jinamean sanbandhit sansthaoan ke pratinidhiyoan ko bhi amantrit kiya gaya. is prakar ki aantim 2 baithakean rajabhasha vibhag ke sachiv shri jayanarayan tivari ki adhyakshata mean kramash: 15-08-81 ko bulaee gee. in baithakoan mean bhag lene vale adhikariyoan evan sansthaoan ke pratinidhiyoan mean nimnalikhit ke nam ullekhaniy haian-

  1. shri ech.vi. gosvami, sanyukt sachiv, rajabhasha vibhag,
  2. shri rajkrishna bansal, upasachiv evan
  3. shri deveandracharan mishr, nideshak (rajabhasha vibhag),
  4. shri bi.pi. sinha, visheshadhikari hindi, videsh mantralay,
  5. shri ke.ke. khullar, upasachiv shiksha mantralay,
  6. shrimati kaanti dev, avar sachiv, soochana tatha prasaran mantralay,
  7. d aau. ranavir raangra, nideshak, keandriy hindi nideshalay,
  8. shri ar.pi. malaviy, nideshak, keandriy anuvad byooro,
  9. shri rajanarayan bisariya, upanideshak, karyakram, dooradarshan keandr, nee dilli,
  10. d aau. raviandranath shrivastav, bhasha vijnan vibhag, dilli vishvavidyalay, dilli,
  11. shri shankaradev loandhe, pratinidhi vishv hindi vidyapith,
  12. d aau. kailash vajapeyi, vishv hindi pratishthan,
  13. shri jagadish prasad sharma, akhil bharatiy hindi sanstha sangh, nee dilli tatha
  14. rajamani tivari, varishth anusandhan adhikari, rajabhasha vibhag.


hindi ko sanyukt rashtrasangh ki ek adhikarik bhasha ke roop mean sthan dilane ke lie videsh mantralay ne kee upay kie haian. usane is vishay mean any deshoan ke pratinidhi mandaloan ke sath aupacharik paramarsh kiya hai aur sanyukt rashtrasangh mean mahattvapoorn dastavejoan ka anuvad sulabh karane ke lie sabhi sanbhavanaoan ka pata lagaya hai. sath hi sanyukt rashtrasangh ki sahayata se kuchh mahattvapoorn dastavejoan ka hindi mean anuvad bhi karava liya hai. any aise mahattvapoorn dastavejoan aur prakashanoan ki soochi bhi taiyar ki gee hai, jo anuvad aur prakashan ki drishti se upayogi samajhi gee hai. in dastavejoan ke anuvad aur prakashan ki drishti se upayogi samajhi gee hai. in dastavejoan ke anuvad, prakashan tatha vitaran ki lagat aur any sanbandhit vishayoan ke bare mean sanyukt rashtrasangh se vichar-vimarsh kiya ja raha hai.

videsh sthit 142 bharatiy mishanoan mean hindi ke kary ki gati tej ki ja rahi hai. pichhale kuchh varshoan mean in mishanoan ko 108 hindi taiparaitar bheje gaye haian. asha hai, nikat bhavishy mean any mishanoan mean bhi ek-ek hindi taiparaitar bhej diya jayega. isake atirikt uparyukt mishanoan mean ek-ek hindi taipist aur hindi ashulipik upalabdh karane ki bhi vyavastha ki ja rahi hai. aise deshoan mean, jahaan hindi janane vale logoan ki sankhya adhik hai, jaise marishas, fiji, guyana adi mean hindi adhikari bhi niyukt kiye ge haian. any kuchh pramukh deshoan mean bhi hindi adhikariyoan ki niyukti par vichar kiya ja raha hai.

shiksha mantralay dvara videshoan mean hindi ke prachar ke lie sakriy roop se karravaee ki ja rahi hai. in deshoan mean dakshin-poorvi eshiya, ianglaiand, amarika, roos, fraans, pashchimi jarmani aur japan adi desh shamil haian. in deshoan mean hindi lekhan, hindi prashikshan, hindi pustakalayoan ki sthapana ityadi mean sahayata dene ke lie vishesh prabandh kiye ge haian. isake atirikt keandriy hindi sansthan, dilli mean videshiyoan ko hindi ka shikshan dene ke lie lagabhag 50 chhatravrittiyaan di jati haian. isake lie videsh sthit bharatiy dootavasoan, mishanoan se prarthanapatr mangaye jate haian. chune ge vidvanoan ko 500 rupaye pratimas chhatravritti di jati hai aur unhean apane desh se bharat (dilli) ane tatha yahaan se vapas jane ke lie havaee jahaz ka kiraya bhi diya jata hai.

shiksha mantralay ne soorinam, trinidad tatha guyana mean ek ek hindi pradhyapak ki vyavastha ki hai. isi prakar shrilanka ke lie do aanshakalik adhyapakoan ka prabandh kiya gaya hai. in adhyapakoan ka chunav aur niyukti bharatiy sanskriti sanbandh parishad dvara ki jati hai aur unake vetan tatha bhattoan par hone vala vyay shiksha mantralay vahan karata hai. saanskritik vinimay karyakram ke aantargat hindi bhasha aur sahity ke vibhinn pakshoan par vyakhyan dene ke lie vishv ke bhinn-bhinn deshoan mean hindi ke vidvanoan ko bhi bheja jata hai.

videshoan mean rahane vale hindi pathakoan tatha bharatiy mool ke logoan ko pustakalay ki suvidhaean upalabdh karane ke lie videsh sthit bharatiy dootavasoan evan mishanoan ko hindi ki paryapt pustakean bheji gee haian. kathamaandoo sthit bharatiy dootavas ke hindi pustakalay ke lie ek pustakalayadhyaksh ka bhi prabandh kiya gaya hai. videshoan mean hindi kakshaean praranbh karane ke lie pathy pustakean bhi bheji gee haian.
pichhale 7 varshoan mean akele marishas ko do lakh rupaye se adhik mooly ki hindi pustakean bheji gee haian. isi prakar any deshoan ke lie prativarsh 2 lakh se adhik mooly ki pustakean bheji jati haian. marishas, fiji aur shrilanka mean hindi ke prachar ka kary karane vali svaichchhik sansthaoan ke upayog ke lie hindi taiparaitar bhi bheje ge haian. fiji ke hindi bhashi logoan ke bachchoan ko hindi prashikshan ki suvidha upalabdh karane ki drishti se rashtriy shaikshik anusandhan tatha prashikshan parishad ki sahayata se hindi pathy pustakoan ki chhapaee ki ek yojana banaee ja rahi hai, jis par dhaee lakh rupaye ka anuman hai.

dvitiy vishv hindi sammelan ke bad soochana aur prasaran mantralay ke vibhinn madhyamoan ne hindi ke prachar-prasar ki disha mean kee mahattvapoorn kary kie haian, jinaka vivaran is prakar se haian-

  1. git aur natak prabhag ne hindi git tatha natak aur hindi mean prastut kie jane vale any karyakram pahale se lagabhag dedh guna adhik kar die haian.
  2. patr soochana karyalay ne pres rilijoan mean hindi ke prayog ko badhava dene ki drishti se gramin patr seva, yoonesko fichar seva, krishi patrika seva aur vishesh seva prarambh ki hai.
  3. vijnapan aur drishy prasar nideshalay ne dvitiy vishv hindi sammelan ke pahale vibhinn hindi samachar patroan ko lagabhag 6,500 vijnapan die the. kiantu varsh 1976-77, 77-78, 78-79, 79-80, 80-81 evan 81-82 mean hindi samachar patroan ko kramash: 10,668, 9,454, 13,127, 12,351 aur 12,333 vijnapan die ge haian.
  4. akashavani ke ahindi bhashi kshetroan mean sthit keandroan dvara hindi padhane ke karyakram par vishesh jor diya gaya hai aur ab lagabhag 20 ahindi bhashi keandroan mean path prasarit kie jate haian.
  5. dooradarshan ke prasaranoan mean hindi ko uchch sthan diya jata hai. hindi bhashi pradeshoan mean sthit dooradarshan keandroan dvara adhikaansh karyakram hindi mean hi die ja rahe haian. isake atirikt ahindi bhashi kshetroan mean sthit keandroan se bhi prachur matra mean hindi ke karyakram prasarit kie ja rahe haian.
  6. philm vibhag ne dvitiy vishv hindi sammelan ke bad mool roop se hindi mean pahale ki apeksha adhik dakoomeantri philmean banaee haian. jo philmean mool roop se hindi mean nahian banaee jatian, unaka bhi hindi mean roopaantar taiyar kiya jata hai. inaki sankhya mean bhi pahale ki apeksha vriddhi huee hai.
  7. philmoan ke madhyam se hindi prachar-prasar karane ke lie bhi soochana tatha prasaran mantralay ko samay-samay par prastav prapt hue haian, kiantu abhi ise vyavaharik nahian paya gaya hai.


hindi ki svaichchhik sansthaoan ko bahut pahale se sarakari sahayata di ja rahi hai. dvitiy vishv hindi sammelan ke pashchath inhean sahayata dene par adhik dhyan diya gaya hai aur aisi pray: sabhi sansthaoan ko, jo ahindi bhashi kshetroan mean hindi ke prachar-prasar, prashikshan tatha pustakalayoan ke sanchalan ka kary kar rahi haian, shiksha mantralay ki taraf se arthik sahayata di ja rahi hai. hindi bhashi kshetroan mean sthit aise vishisht vyaktiyoan aur svaichchhik hindi sansthaoan ko bhi, jo hindi aur nagari lipi ke vibhinn pakshoan ke vikas mean lagi huee haian, unhean bhi arthik sahayata di jati hai.
in svaichchhik hindi sansthaoan dvara padhae jane vale hindi pathyakramoan mean videshoan mean likhe ge hindi sahity ko shamil karane ka prayas kiya gaya hai. prapt soochana ke anusar hindi vidyapith, devadhar, bihar ne apane pathyakram mean aisi 14 pustakoan ko niyojit karane ka nishchay kiya hai. rashtrabhasha prachar samiti, vardha ne marishas ke 3 lekhakoan ki 4 pustakoan ko apane pathyakram ka aang banane ka nirnay kiya hai. rashtrabhasha parishad, u disa ne ek pustak ko apane pathyakram mean sthan diya hai. hindustani prachar sabha, banbee, march, 1981 se ek pustak ko apane pathyakram mean sammilit kar chuki hai. maisoor hindi prachar parishad, bangalaur ki shiksha samiti ne bhi apane pathyakram mean tin pustakoan ko sthan dene ka nishchay kiya hai. hindi prachar sabha, haidarabad tatha karnatak hindi mahila seva samiti, bangalaur 1982 se apane pathyakramoan mean videsh lekhakoan ki rachanaoan ko shamil kar rahe haian. isi prakar maharashtr rashtrabhasha sabha, pune tatha banbee hindi vidyapith, banbee ne bhi aisi pustakoan ko apane pathyakramoan mean shamil karane ka nishchay kiya hai.

is prakar ab videshoan mean likhe ja rahe hindi sahity ko bhi hindi ke pathyakramoan mean shamil karane ki prakriya praranbh ho gee hai. rajabhasha vibhag ke sujhav par vishvavidyalay anudan ayog dvara prayojanamoolak hindi ka snatakottar pathyakram taiyar kiya ja raha hai. is sanbandh mean ek baithak ayojit ki gee thi, jisamean 47 vishvavidyalayoan ke bhasha vibhagoan ke adhyakshoan tatha kulapatiyoan ne bhag liya tha. ayog dvara is kary ke lie ek upasamiti bhi banaee gee hai, jo is vishay mean age ki karravaee ke sanbandh mean apane sujhav degi.

chikitsa, krishi, ianjiniyari adi vishayoan aur vyavasayik kshetroan mean shiksha ke madhyam ke roop mean hindi ko apanae jane ke lie prayas kie ja rahe haian. is vishay mean shiksha mantralay ke adhinasth karyalay keandriy hindi nideshalay dvara karravaee ki ja rahi hai. in vishayoan mean bahut-si maulik aur anoodit pustakean prakashit ho gee haian aur unake prachar ke lie vishvavidyalayoan mean shiksha ke madhyam ke roop mean apanae jane ke lie prayas kie ja rahe haian. in vishayoan se sanbandhit mantralay bhi inake bare mean pustakean likhavane ke sanbandh mean karravaee kar rahe haian. isi prakar vidhi, nyay aur kanpani kary mantralay ki taraf se vidhi kshetr ki shreshth pustakoan ka anuvad karaya ja raha hai tatha maulik granth bhi likhavae ja rahe haian. is mantralay ne maulik granthoan par puraskar dene ki bhi yojana banaee hai, taki aise lekhakoan ko prerana aur protsahan prapt ho sake.

rajabhasha vibhag tatha any mantralayoan ki taraf se yaantrik upakaranoan ki sahayata se hindi ka prayog badhane ke upae kie ja rahe haian. is drishti se devanagari lipi ke taiparaitaroan ki vyavastha ke atirikt any yaantrik sadhanoan, jaise telipriantar, kampyootar, pata lekhi mashinoan, bijali se chalane vale taiparaitar, ilektranik telipriantar, pinapvaiant taiparaitar adi ke nirman ke lie sanbandhit mantralayoan aur nirmata kanpaniyoan ke sahayog se karravaee karaee ja rahi hai.

is vitaran se jnat hoga ki dvitiy vishv hindi sammelan ke ayojan ke pashchath bharat sarakar ke vibhinn mantralayoan/vibhagoan evan svaichchhik hindi sansthaoan ki taraf se usamean lie ge nirnayoan ko kriyanvit karane ke lie bharapoor prayas kiye kie haian. is sanbandh mean ayojit ki gee baithakoan mean tritiy vishv hindi sammelan ke ayojan ke sanbandh mean bhi nirantar vichar-vimarsh hota raha hai, jisake parinamasvaroop ab tritiy vishv hindi sammelan ka ayojan bhi kiya ja raha hai.



tika tippani aur sandarbh

bahari k diyaan

sanbandhit lekh

tritiy vishv hindi sammelan 1983
kramaank lekh ka nam lekhak
hindi aur samasik sanskriti
1. hindi sahity aur samasik sanskriti d aau. karn rajasheshagiri rav
2. hindi sahity mean samasik sanskriti ki sarjanatmak abhivyakti pro. kesarikumar
3. hindi sahity aur samasik sanskriti d aau. chandrakaant baandivadekar
4. hindi ki samasik evan saanskritik ekata d aau. jagadish gupt
5. rajabhasha: karyacharan aur samasik sanskriti d aau. en.es. dakshinamoorti
6. hindi ki akhil bharatiyata ka itihas pro. dineshvar prasad
7. hindi sahity mean samasik sanskriti d aau. muanshiram sharma
8. bharatiy vyaktitv ke sanshlesh ki bhasha d aau. raghuvansh
9. desh ki samasik sanskriti ki abhivyakti mean hindi ka yogadan d aau. rajakishor paandey
10. saanskritik samanvay ki prakriya aur hindi sahity shri rajeshvar gangavar
11. hindi sahity mean samasik sanskriti ke tattv d aau. shivanandan prasad
12. hindi:samasik sanskriti ki sanvahika shri shivasagar mishr
13. bharat ki samasik sanskririti aur hindi ka vikas d aau. haradev bahari
hindi ka vikasashil svaroop
14. hindi ka vikasashil svaroop d aau. anandaprakash dikshit
15. hindi ke vikas mean bhojapuri ka yogadan d aau. udayanarayan tivari
16. hindi ka vikasashil svaroop (shabdavali ke sandarbh mean) d aau. kailashachandr bhatiya
17. manak bhasha ki sankalpana aur hindi d aau. krishnakumar gosvami
18. rajabhasha ke roop mean hindi ka vikas, mahattv tatha prakash ki dishaean shri jayanarayan tivari
19. saanskritik bhasha ke roop mean hindi ka vikas d aau. trilochan paandey
20. hindi ka saralikaran achary deveandranath sharma
21. prashasanik hindi ka vikas d aau. narayanadatt palival
22. jan ki vikasashil bhasha hindi shri bhagavat jha azad
23. bharat ki bhashik ekata: paranpara aur hindi pro. manik goviand chaturvedi
24. hindi bhasha aur rashtriy ekikaran pro. ravindranath shrivastav
25. hindi ki sanvaidhanik sthiti aur usaka vikasashil svaroop pro. vijayendr snatak
devanagari lipi ki bhoomika
26. rashtriy aur aantarrashtriy sandarbh mean devanagari shri jivan nayak
27. devanagari pro. devishankar dvivedi
28. hindi mean lekhan sanbandhi ekaroopata ki samasya pro. p. ba. jain
29. devanagari lipi ki bhoomika d aau. babooram saksena
30. devanagari lipi (kashmiri bhasha ke sandarbh mean) d aau. mohanalal sar
31. rashtriy aur aantarrashtriy sandarbh mean devanagari lipi pan. rameshvaradayal dube
videshoan mean hindi
32. vishv ki hindi patr-patrikaean d aau. kamata kamalesh
33. videshoan mean hindi:prachar-prasar aur sthiti ke kuchh pahaloo pro. premasvaroop gupt
34. hindi ka ek apanaya-sa kshetr: sanyukt rajy d aau. ar. es. megregar
35. hindi bhasha ki bhoomika : vishv ke sandarbh mean shri rajendr avasthi
36. marishas ka hindi sahity d aau. lata
37. hindi ki bhavi aantarrashtriy bhoomika d aau. brajeshvar varma
38. aantarrashtriy sandarbh mean hindi pro. siddheshvar prasad
39. nepal mean hindi aur hindi sahity shri sooryanath gop
vividha
40. tulanatmak bharatiy sahity evan paddhati vijnan ka prashn d aau. iandranath chaudhuri
41. bharat ki bhasha samasya aur hindi d aau. kumar vimal
42. bharat ki rajabhasha niti shri krishnakumar shrivastav
43. videsh doorasanchar seva shri ke.si. katiyar
44. kashmir mean hindi : sthiti aur sanbhavanaean pro. chamanalal saproo
45. bharat ki rajabhasha niti aur usaka karyanvayan shri deveandracharan mishr
46. bhashayi samasya : ek rashtriy samadhan shri narmadeshvar chaturvedi
47. sanskrit-hindi kavyashastr mean upama ki sarvalankarabijata ka vichar d aau. mahendr madhukar
48. dvitiy vishv hindi sammelan : nirnay aur kriyanvayan shri rajamani tivari
49. vishv ki pramukh bhashaoan mean hindi ka sthan d aau. ramajilal jaangid
50. bharatiy adivasiyoan ki matribhasha tatha hindi se inaka samipy d aau. lakshmanaprasad sinha
51. maian lekhak nahian hooan shri vimal mitr
52. lokajnata sarvajnata (lokavartta vijnan ke sandarbh mean) d aau. haradvarilal sharma
53. desh ki ekata ka mool: hamari rashtrabhasha shri kshemachand ‘suman’
videshi sandarbh
54. marishas: sagar ke par laghu bharat shri es. bhuvaneshvar
55. amarika mean hindi -d aau. kerin shomar
56. lipaziang vishvavidyalay mean hindi d aau. (shrimati) marget gatslaf
57. jarmani sanghiy ganarajy mean hindi d aau. lothar lutse
58. soorinam desh aur hindi shri sooryaprasad bire
59. hindi ka aantarrashtriy pariprekshy shri bachchooprasad sianh
svaichchhik sanstha sandarbh
60. hindi ki svaichchhik sansthaean shri shankararav loandhe
61. rashtriy prachar samiti, vardha shri shankararav loandhe
sammelan sandarbh
62. pratham aur dvitiy vishv hindi sammelan: uddeshy evan upalabdhiyaan shri madhukararav chaudhari
smriti-shraddhaanjali
63. svargiy bharatiy sahityakaroan ko smriti-shraddhaanjali d aau. prabhakar machave


varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah