अभिसार

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search

'abhisar' bharatiy sahityashastr ka ek many paribhashik shabd hai, jisaka arth hai- "nayika ka nayak ke pas svayan jana" athava "dooti ya sakhi ke dvara nayak ko apane pas bulana". abhisar mean pravritt hone vali nayika ko 'abhisarika' kahate haian. dasharoopak ke anusar jo nayika ya to svayan nayak ke pas abhisaran kare[1] athava nayak ko apane pas bulave[2] vah 'abhisarika' kahalati hai- 'kamartabhisareth‌ kaantan sarayedvabhisarika'.[3] kuchh achary abhisaran ka kary vakasajja ka hi niji vishisht vyapar manakar ise abhisarika ka vyapak lakshan nahian manate, parantu prachin acharyoan ke mat ke yah sarvatha viruddh hai. bharat muni ne to kaant ke abhisararan ko hi abhisarika ka pradhan lakshan aangikar kiya hai.[4] 'bhavaprakash' ka bhi yahi mat hai.[5] kaviyoan ki drishti mean abhisarika hi samast nayikaoan mean atyant madhur, akarshak tatha premabhivyanjika hoti hai.[6][7]

bhav vishleshan

abhisarika ke bhavoan ka vishleshan acharyoan ne b di sookshmata se kiya hai. mad athava madan, sauandary ka abhiman athava rag ka utkarsh hi abhisarika ke vyapar ki mukhy prerak shakti hai. priyatam se milane ke lie bechaini tatha utavalepan ki moorti bani huee yah nayika sianh se dari harini ke saman apani chanchal drishti idhar udhar pheankati huee marg mean agasar hoti hai. vah apane aangoan ko sametakar is dhang se pair rakhati hai ki tanik bhi ahat nahian hoti.[8] har dag par shankit hokar apane pairoan ko pichhe lautati hai. joroan se kaanpati huee pasine se bhig uthati hai. yah usaki manasik dasha ka jita jagata chitr hai. vah akele sajhate mean pair rakhate kabhi nahian darati. ni:shabd sancharan bhi ek abhyast kala ke saman abhyas ki apeksha rakhata hai. koee bhi pravin nayika ise anayas nahian kar sakati. ghar mean hi bhavishyath‌ abhisarika ko isaki shiksha leni p dati hai. vah apane noopuroan ko janubhag tak oopar utha leti hai.[9] tatha aankhoan ko apane karatal se band kar leti hai, jisase 'rajani timiravaguanthit' marg mean vah band aankhoan se bhi bhali bhaanti asani se ja sake.

abhisar kali rat ke samay hi adhikatar mana jata hai, isalie yah nayika apane aangoan ko nile dukool se dhak leti hai.[10] tatha pratyek aang mean kastoori se patravali bana dalati hai. usaki bhujaoan mean nile ratn ke bane kankan rahate haian. kanth mean 'aanbusar'[11] ki pankti rahati hai aur lalat par kesh ki manjari si latakati rahati hai. abhisarika ka yahi subhag vesh kaviyoan ki saras lekhani dvara bahush: chitrit kiya hai. abhisarika ke anek prakar sahity mean varnit haian.[7]

bhed

'bhavaprakash'[12] mean svabhavanusar tin bhed batalae ge haian-

  1. paraangan
  2. veshya
  3. preshya[13]
vibhajan

abhisarika ka lokapriy vibhajan paanch shreni mean bahush: kiya gaya hai-

  1. jyotsanabhisarika, jo chhitaki chaandani mean apane priyatam se nirdisht sthan par milane jati hai. isase vastr, abhooshan, aangarag adi samast prayukt vastuean ujale rang ki hoti haian aur isilie yah 'shuklabhisarika' bhi kahi jati hai.
  2. tamobhisarika ya krishnaabhisarika-aandheri rat mean abhisaran karane vali nayika.
  3. divabhisarika-din ke dhaval prakash mean abhisaran ke nimitt isake abhooshan suvarn ke bane hoto haian tatha pili sa di isake sharir ko sooraj ke dhoop mean adrishy si banati hai.
  4. garvabhisarika tatha kamabhisarika mean samay ka nirdesh n hokar nayika ke svabhav ki or spasht sanket hai.

lekhani tatha chitran

abhisar ke manjul varnan kaviyoan ki lekhani se tatha rochak chitran chitrakaroan ki toolika ke dvara atyant suandarata se prastut kie ge haian. radhika ka lilabhisar vaishnav kaviyoan ka lokapriy vishay raha hai, jisaka varnan 'gitagoviand' jaise sanskrit kavy mean tatha sooradas, vidyapati aur jnanadas ke padoan mean atyant akarshak shaili mean hua hai. rajapoot tatha kaang da shaili ke chitrakaroan ne bhi abhisar ka aankan apane chitroan mean kiya hai.[7]


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

  1. abhisareth‌
  2. abhisarayeth‌
  3. dasharoopak 2127
  4. abhisarayate kaantan sa bhavedabhisarika.-natyashastr 24|212
  5. chaturth adhikar, prishth 100-101
  6. sarvatashchabhisarika
  7. 7.0 7.1 7.2 abhisar (hindi) bharatakhoj. abhigaman tithi: 12 sitambar, 2015.
  8. ni:shabdapadasanchara
  9. ajanooddhritanoopura
  10. moortirniladukulini
  11. prachin abhooshanavishesh
  12. prishth 101
  13. dasi

sanbandhit lekh

  1. REDIRECT saancha:sahityik shabdavali

varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah