- atharvavediy yah upanishad devagan evan prajapati ke bich prashnottar ke roop 'sakar' aur 'nirakar' brahm ka niroopan karata hai.
- yah upanishad paanch khandoan mean vibhakt hai.
- ye paanchoan khand 'upanishad' nam se hi jane jate haian.
- inamean paramatma ko paramapurusharthi nrisianh-roop mean vyakt kiya gaya hai.
- is paramapurusharthi paramapurush ke tap se hi srishti vikasit huee hai.
- srishti-vikas ke kram ko spasht karane vale upanishad ko 'poorvatapini' kaha jata hai.
pratham upanishad
pahala khand
isamean srishti-rachana ke uddeshy se brahma ji tap karate haian us tap ke prabhav se anushtap chhand dvara abaddh narasianh mantraraj ka janm hota hai. us mantraraj ke dvara brahma ji srishti ki rachana karate haian. sampoorn bhootoan ki utpatti is anushtap mantr dvara hi hoti hai. srishti ke adi mean 'ap:' (mool kriyashil tattv, jo jal ke roop mean tha) se hi srishti ka srijan mana jata hai.
anushtup chhand
is chhand mean char charan hote haian. isaka arth kavyatmak vishesh gathan se mana jata hai. isaka doosara arth, jo achchhadit kiye hue hai. anushtap chhand ke char charanoan ki bhaanti, srishti ki vividh vikas dharaean char-char charanoan mean hi vyakt huee haian, yatha- char ved, char prakar ke prani- svedaj, andaj, jarayuj aur udbhij, ant:karan ke char kendr, char varn, char ashram. is 'anushtup' ke dvara hi samast bhootoan ko jivan dharan karane ki shakti milati haian.
srishti ke char charan
- pratham charan mean, prithvi aur samudr, dvitiy charan mean, yaksh, gandharv aur apsaraoan se sevit antariksh, tisare charan mean, vasu, rudr, adity, agni adi devataoan se sevit dyulok aur chauthe charan mean, nirmal, pavitr, param vyom-roop paramatma bana, aisa mana jata hai.
- mantraraj anushtup mean, ugramh pratham charan ka adi aansh hai. jvalam doosare charan ka adi aansh hai. nrisianh tisare charan ka adi aansh haian aur mrityu chauthe charan ka adi aansh hai.
- ye charoan par 'sam' ke hi svaroop haian. vedamantroan mean sabase pahale 'Om' kar (pranav) ka uchcharan kiya jata hai. is prakar pranav ko 'sam' ka aang svikar karane vala tinoan lokoan par vijay prapt kar leta hai.
brahma ji ne kaha-'kshirasagar mean shayan karane vale bhagavan nrisianh-roop haian, ve sabhi jivatmaoan mean tej sichiant karane vale haian. un nrisianh-roop brahm ka dhyan karake jiv moksh ko prapt kar sakata hai. bhagavan nrisianh hi sarvantaryati aur sarvavyapi paramatma haian.'
dvitiyopanishad
doosara khand
yahaan nrisianh mantraraj dvara sansar se par utarane ka ullekh hai. mantr ke ugr, vir adi padoan ki sarthakata batayi gayi hai. prajapati brahma ji devataoan ko bhagavan nrisianh ke mantraraj anushtup dvara mrityu ko jitakar tatha samast papoan se mukt hokar sansar-sagar se par utarane ki vidhi batate haian. 'Om' kar sampoorn vishv hai. isalie anushtup mantr ke har akshar se pahale aur pichhe 'Omkar' ka samput lagakar nyas karana chahie. nrisianh ka ugr roop hi samast dushpravrittiyoan se mukti dilane vala hai. bhagavan vishnu hi nrisianh ka roop dharan kar apane bhaktoan ka uddhar karate haian.
tritiyopanishad
tisara khand
yahaan mantraraj ki shakti ka 'bij' roop mean varnan kiya gaya hai. brahma ji devataoan ko batate haian ki nrisianh bhagavan ki sanatani shakti, maya dvara hi yah sansar racha gaya hai. vahi isaka sanrakshan karati hai aur vahi isaka vinash karati hai. yah 'maya' hi mantraraj ki shakti hai aur akash-jisase sabhi prani janm lete haian tatha isi mean vilin ho jate haian- 'bij' roop mean hai.
chaturthopanishad
chautha khand
yahaan aang mantr ka upadesh diya gaya hai. isamean pranav ki brahmatmakata, pranav ke charoan padoan ka niroopan, savitri-gayatri mantr ka svaroop, yajurlakshmi mantr, nrisianh gayatri mantr adi ki vyakhya ki gayi hai. 'Omkar' (pranav), savitri (gayatri, yajurlakshmi tatha nrisianh gayatri ko mantraraj ka aangabhoot svikar kiya gaya hai. nrisianh bhagavan ko prasann karane ke lie battis mantroan ka ullekh bhi kiya gaya hai.
panchamopanishad
paanchavaan khand
isamean devoan dvara 'mahachakr' ke vishay mean jijnasa prakat ki gayi hai. battis aksharoan vale chakroan ka ullekh kiya gaya hai. mahachakr darshan, use bhedane ki mahima, mantraraj ke adhyayan ka phal aur usaka jap karane vale sadhak ko brahmattv-prapti ka niroopan kiya gaya hai. bhagavan nrisianh ke mantraraj ka sadhak paramadham ko prapt karane vala hota hai.
sanbandhit lekh
shrutiyaan
upaved aur vedaang |
---|
| upaved |
|
kamandak sootr · kautily arthashastr · chanaky sootr · nitivakyamritasootr · brihaspatey arthadhikarakamh · shukraniti | | |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar · adhvaryu | | | | | |
agnigrahasootraraj · ashvinikumar sanhita · ashtaangahriday · indrasootr · charak sanhita · jabalisootr · dalbhy sootr · deval sootr · dhanvantari sootr · dhatuved · brahman sanhita · bhel sanhita · manasootr · shabd kautoohal · sushrut sanhita · soop sootr · sauvari sootr |
| | vedaang |
kalp | | | shiksha |
gautami shiksha (samaved) · naradiy shiksha· paniniy shiksha (rrigved) · bahy shiksha (krishna yajurved) · mandki shiksha (atharvaved) · yajnavalky shiksha (shukl yajurved) · lomashiy shiksha | | vyakaran |
kalp vyakaran · kamadhenu vyakaran · panini vyakaran · prakriti prakash · prakriti vyakaran · mugdhabodh vyakaran · shaktayan vyakaran · sarasvat vyakaran · hemachandr vyakaran | | niruktt |
mukti kalpataroo · vriddh sharangadhar · vaishampayan niti-prakashika · samaraangan sootradhar | | chhand |
gargyaprokt upanidan sootr · chhand manjari · chhandasootr · chhandovichit chhand sootr · chhandoanukramani · chhalapudh vritti · jayadev chhand · janashramaan chhandovichit · vrittaratnakar · veankatamadhav chhandoanukramani · shrutavek | | jyotish |
aryabhatiy jyotish · naradiy jyotish · parashar jyotish · brahmagupt jyotish · bhaskarachary jyotish · varahamihir jyotish · vasishth jyotish · vedaang jyotish |
|
|
upanishad | | rrigvediy upanishad | | | yajurvediy upanishad |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy upanishad | | | atharvavediy upanishad | | | | | rrigvediy brahman granth | | | yajurvediy brahman granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy brahman granth | | | atharvavediy brahman granth | | |
sootr-granth | | rrigvediy sootr-granth | | | yajurvediy sootr-granth |
shukl yajurvediy | | | krishna yajurvediy | |
| | samavediy sootr-granth |
masakasootr · latyayan sootr · khadir shrautasootr · jaiminiy grihyasootr · gobhil grihyasootr · khadir grihyasootr · gautam dharmasootr · drahyayan grihyasootr · drahyayan dharmasootr | | atharvavediy sootr-granth | |
|
shakha | | shakha |
shakal rrigvediy shakha · kanv shukl yajurvediy · madhyandin shukl yajurvediy · taittiriy krishna yajurvediy · maitrayani krishna yajurvediy · kath krishna yajurvediy · kapishthal krishna yajurvediy · shvetashvatar krishna yajurvediy · kauthumi samavediy shakha · jaiminiy samavediy shakha · ranayaniy samavediy shakha · paippalad atharvavediy shakha · shaunakiy atharvavediy shakha | | mantr-sanhita |
rrigved mantr-sanhita · shukl yajurved mantr- sanhita · samaved mantr-sanhita · atharvaved mantr-sanhita | | aranyak | | |
pratisakhy evan anukramanika | | rrigvediy pratisakhy |
shaankhayan pratishakhy · brihad pratishakhy · arshanukramanika · ashvalayan pratishakhy · chhandonukramanika · rrigpratishakhy · devatanukramanika · sarvanukramanika · anuvakanukramanika · brihadvatanukramanika · rrigh vijnan | | yajurvediy pratisakhy |
shukl yajurvediy |
katyayan shulvasootr · katyayanukramanika · vajasaneyi pratishakhy | | krishna yajurvediy |
taittiriy pratishakhy |
| | samavediy pratisakhy |
shaunakiya chaturdhyapika |
|
|
smriti sahity |
---|
| smritigranth | | | puran | | | mahakavy | | | darshan | | | nibandh |
jimootavahan krit : dayabhag · kalavivek · vyavahar matrika · aniruddh krit : pitridayita · haralata · ballalasen krit :acharasagar · pratishthasagar · adbhutasagar · shridhar upadhyay krit : kalamadhav · dattakamimaansa · parasharamadhav · gotr-pravar nirnay · muhoortamadhav · smritisangrah · vratyastom-paddhati · nandapandit krit : shraddh-kalpalata · shuddhi-chandrika · tattvamuktavali · dattak mimaansa · · narayanabhatat krit : tristhali-setu · antyeshti-paddhati · prayog ratnakar · kamalakar bhatt krit: nirnayasindhu · shoodrakamalakar · danakamalakar · poortakamalakar · vedaratn · prayashchittaratn · vivad tandav · kashinath upadhyay krit : dharmasindhu · nirnayamrit · purusharth-chintamani · shoolapani krit : smriti-vivek (apoorn) · raghunandan krit : smriti-tattv · chandeshvar krit : smriti-ratnakar · vachaspati mishr : vivad-chintamani · devan bhatat krit : smriti-chandrika · hemadri krit : chaturvarg-chintamani · nilakandabhatat krit : bhagavant bhaskar · mitramishr krit: vir-mitroday · lakshmidhar krit : krity-kalpataru · jagannath tarkapanchanan krit : vivadarnav | | agam |
vaishnavagam |
ahirbudhny-sanhita · eeshvar-sanhita · kapilajanli-sanhita · jayakhy-sanhita · padmatantr-sanhita · parashar-sanhita · brihadbrahm-sanhita · bharadvaj-sanhita · lakshmi-sanhita · vishnutilak-sanhita · vishnu-sanhita · shriprashn-sanhita · sattvat-sanhita | | shaivagam |
tattvatray · tattvaprakashika · tattvasangrah · tatpary sangrah · nareshvar pariksha · nadakarika · paramoksh-nirashakarika · pashupat sootr · bhogakarika · mokshakarika · ratnatray · shrutisooktimala · soot-sanhita | | shaktagam |
vamagam |
advaitabhavopanishad · arunopanishad · kalikopanishad · kaulopanishad · taropanishad · tripuropanishad · brahichopanishad · bhavanopanishad | | mishramarg |
kalanidhi · kularnav · kuleshvari · chandrak · jyotsravati · durvasas · barhaspaty · bhuvaneshvari | | samayachar |
vasishthasanhita · shukrasanhita · sanakasanhita · sanatkumarasanhita · sanandanasanhita | | tantrik sadhana |
kalivilas · kularnav · kool-choo damani · jnanarnav · tantraraj · tripura-rahasy · dakshinamoorti-sanhita · namakeshvar · prapanchasar · mantr-maharnav · mahanirvan · rudrayamal · shaktisangam-tantr · sharada-tilak |
|
|
|
varnamala kramanusar lekh khoj