Difference between revisions of "रस"
[unchecked revision] | [unchecked revision] |
गोविन्द राम (talk | contribs) |
रिंकू बघेल (talk | contribs) |
||
(4 intermediate revisions by 2 users not shown) | |||
Line 2: | Line 2: | ||
*पाठक या श्रोता के [[हृदय]] में स्थित स्थायीभाव ही विभावादि से संयुक्त होकर रस के रूप में परिणत हो जाता है। | *पाठक या श्रोता के [[हृदय]] में स्थित स्थायीभाव ही विभावादि से संयुक्त होकर रस के रूप में परिणत हो जाता है। | ||
*रस को 'काव्य की आत्मा' या 'प्राण [[तत्व]]' माना जाता है। | *रस को 'काव्य की आत्मा' या 'प्राण [[तत्व]]' माना जाता है। | ||
+ | ===भरतमुनि द्वारा रस की परिभाषा=== | ||
+ | रस उत्पत्ति को सबसे पहले परिभाषित करने का श्रेय [[भरत मुनि]] को जाता है। उन्होंने अपने '[[नाट्यशास्त्र]]' में आठ प्रकार के रसों का वर्णन किया है। रस की व्याख्या करते हुए भरतमुनि कहते हैं कि सब नाट्य उपकरणों द्वारा प्रस्तुत एक भावमूलक कलात्मक अनुभूति है। रस का केंद्र [[रंगमंच]] है। भाव रस नहीं, उसका आधार है किंतु भरत ने स्थायी भाव को ही रस माना है। | ||
+ | |||
+ | भरतमुनि ने लिखा है- '''विभावानुभावव्यभिचारी- संयोगद्रसनिष्पत्ति''' अर्थात विभाव, अनुभाव तथा संचारी भावों के संयोग से रस की निष्पत्ति होती है। अत: भरतमुनि के 'रस तत्त्व' का आधारभूत विषय नाट्य में रस की निष्पत्ति है। | ||
+ | |||
+ | *काव्य शास्त्र के मर्मज्ञ विद्वानों ने [[काव्य]] की आत्मा को ही रस माना है। अन्य विद्वानों के अनुसार रस की परिभाषा इस प्रकार है- | ||
+ | #आचार्य धनंजय के अनुसार, 'विभाव, अनुभाव, सात्त्विक, साहित्य भाव और व्यभिचारी भावों के संयोग से आस्वाद्यमान स्थायी भाव ही रस है। | ||
+ | #साहित्य दर्पणकार [[आचार्य विश्वनाथ]] ने रस की परिभाषा इस प्रकार दी है- '''विभावेनानुभावेन व्यक्त: सच्चारिणा तथा। रसतामेति रत्यादि: स्थायिभाव: सचेतसाम्॥''' | ||
+ | #डॉ. विश्वम्भर नाथ कहते हैं, "भावों के छंदात्मक समन्वय का नाम ही रस है।" | ||
+ | #[[श्यामसुंदर दास|आचार्य श्याम सुंदर दास]] के अनुसार, "स्थायी भाव जब विभाव, अनुभाव एवं संचारी भावों के योग से आस्वादन करने योग्य हो जाता है, तब सहृदय प्रेक्षक के हृदय में रस रूप में उसका आस्वादन होता है।" | ||
+ | #[[आचार्य रामचंद्र शुक्ल]] के अनुसार, जिस प्रकार आत्मा की मुक्तावस्था ज्ञानदशा कहलाती है। उसी प्रकार हृदय की मुक्तावस्था रस दशा कहलाती है। | ||
==रस के अवयव== | ==रस के अवयव== | ||
रस के चार अवयव या अंग हैं:- | रस के चार अवयव या अंग हैं:- | ||
Line 167: | Line 178: | ||
==संबंधित लेख== | ==संबंधित लेख== | ||
{{रस}}{{व्याकरण}} | {{रस}}{{व्याकरण}} | ||
− | [[Category:व्याकरण]] | + | [[Category:व्याकरण]][[Category:रस]] |
[[Category:हिन्दी भाषा]][[Category:भाषा कोश]] | [[Category:हिन्दी भाषा]][[Category:भाषा कोश]] | ||
[[Category:साहित्य कोश]] | [[Category:साहित्य कोश]] | ||
__NOTOC__ | __NOTOC__ | ||
__INDEX__ | __INDEX__ |
Latest revision as of 11:40, 17 January 2018
ras ka shabdik arth hai 'anand'. kavy ko padhane ya sunane se jis anand ki anubhooti hoti hai, use 'ras' kaha jata hai.
- pathak ya shrota ke hriday mean sthit sthayibhav hi vibhavadi se sanyukt hokar ras ke roop mean parinat ho jata hai.
- ras ko 'kavy ki atma' ya 'pran tatv' mana jata hai.
bharatamuni dvara ras ki paribhasha
ras utpatti ko sabase pahale paribhashit karane ka shrey bharat muni ko jata hai. unhoanne apane 'natyashastr' mean ath prakar ke rasoan ka varnan kiya hai. ras ki vyakhya karate hue bharatamuni kahate haian ki sab naty upakaranoan dvara prastut ek bhavamoolak kalatmak anubhooti hai. ras ka keandr rangamanch hai. bhav ras nahian, usaka adhar hai kiantu bharat ne sthayi bhav ko hi ras mana hai.
bharatamuni ne likha hai- vibhavanubhavavyabhichari- sanyogadrasanishpatti arthat vibhav, anubhav tatha sanchari bhavoan ke sanyog se ras ki nishpatti hoti hai. at: bharatamuni ke 'ras tattv' ka adharabhoot vishay naty mean ras ki nishpatti hai.
- kavy shastr ke marmajn vidvanoan ne kavy ki atma ko hi ras mana hai. any vidvanoan ke anusar ras ki paribhasha is prakar hai-
- achary dhananjay ke anusar, 'vibhav, anubhav, sattvik, sahity bhav aur vyabhichari bhavoan ke sanyog se asvadyaman sthayi bhav hi ras hai.
- sahity darpanakar achary vishvanath ne ras ki paribhasha is prakar di hai- vibhavenanubhaven vyakt: sachcharina tatha. rasatameti ratyadi: sthayibhav: sachetasamh॥
- d aau. vishvambhar nath kahate haian, "bhavoan ke chhandatmak samanvay ka nam hi ras hai."
- achary shyam suandar das ke anusar, "sthayi bhav jab vibhav, anubhav evan sanchari bhavoan ke yog se asvadan karane yogy ho jata hai, tab sahriday prekshak ke hriday mean ras roop mean usaka asvadan hota hai."
- achary ramachandr shukl ke anusar, jis prakar atma ki muktavastha jnanadasha kahalati hai. usi prakar hriday ki muktavastha ras dasha kahalati hai.
ras ke avayav
ras ke char avayav ya aang haian:-
sthayi bhav
sthayi bhav ka matalab hai pradhan bhav. pradhan bhav vahi ho sakata hai jo ras ki avastha tak pahuanchata hai. kavy ya natak mean ek sthayi bhav shuroo se akhiri tak hota hai. sthayi bhavoan ki sankhya 9 mani gee hai. sthayi bhav hi ras ka adhar hai. ek ras ke mool mean ek sthayi bhav rahata hai. atev rasoan ki sankhya bhi 9 haian, jinhean navaras kaha jata hai. moolat: navaras hi mane jate haian. bad ke acharyoan ne 2 aur bhavoan vatsaly aur bhagavad vishayak rati ko sthayi bhav ki manyata di hai. is prakar sthayi bhavoan ki sankhya 11 tak pahuanch jati hai aur tadanuroop rasoan ki sankhya bhi 11 tak pahuanch jati hai.
vibhav
sthayi bhavoan ke udbodhak karan ko vibhav kahate haian. vibhav do prakar ke hote haian-
- alanban vibhav
- uddipan vibhav
- alanban vibhav
jisaka alanban ya sahara pakar sthayi bhav jagate haian alanban vibhav kahalata hai. jaise- nayak-nayika. alanban vibhav ke do paksh hote haian:-
- ashrayalanban
- vishayalanban
jisake man mean bhav jage vah ashrayalanban tatha jisake prati ya jisake karan man mean bhav jage vah vishayalanban kahalata hai. udaharan : yadi ram ke man mean sita ke prati rati ka bhav jagata hai to ram ashray hoange aur sita vishay.
- uddipan vibhav
jin vastuoan ya paristhitiyoan ko dekhakar sthayi bhav uddipt hone lagata hai uddipan vibhav kahalata hai. jaise- chaandani, kokil koojan, ekaant sthal, ramanik udyan, nayak ya nayika ki sharirik cheshtaean adi.
anubhav
manogat bhav ko vyakt karane vale sharir-vikar anubhav kahalate haian. anubhavoan ki sankhya 8 mani gee hai-
- stanbh
- sved
- romaanch
- svar-bhang
- kamp
- vivarnata (rangahinata)
- ashru
- pralay (sanjnahinata ya nishcheshtata).
sanchari ya vyabhichari bhav
man mean sancharan karane vale (ane-jane vale) bhavoan ko sanchari ya vyabhichari bhav kahate haian. sanchari bhavoan ki kul sankhya 33 mani gee hai-
harsh | vishad | tras[1] | lajja | glani |
chianta | shanka | asooya[2] | amarsh[3] | moh |
garv | utsukata | ugrata | chapalata | dinata |
j data | aveg | nirved[4] | dhriti[5] | mati |
bibodh[6] | shram | alasy | nidra | svapn |
smriti | mad | unmad | avahittha[7] | apasmar (moorchchha) |
vyadhi (rog) | maran |
ras ke prakar
ras | sthayi bhav | udaharan | chitr |
---|---|---|---|
shrriangar ras | rati/prem | shrriangar ras (sanbhog shrriangar)
bataras lalach lal ki, murali dhari lukay. viyog shrriangar (vipralanbh shrriangar) nisidin barasat nayan hamare, |
80px |
hasy ras | has | tanboora le manch par baithe premapratap, saj mile pandrah minat ghanta bhar alap. | |
karun ras | shok | sok bikal sab rovahian rani. roopu silu balu teju bakhani॥ | |
vir ras | utsah | vir tum badhe chalo, dhir tum badhe chalo. |
80px |
raudr ras | krodh | shrikrishna ke sun vachan arjun kshobh se jalane lage. | |
bhayanak ras | bhay | udhar garajati siandhu lahariyaan kutil kal ke jaloan si. | |
vibhats ras | jugupsa/ghrina | sir par baithyo kag aankh dou khat nikarat. | |
adbhut ras | vismay/ashchary | akhil bhuvan char- achar sab, hari mukh mean lakhi matu. | |
shaant ras | sham\nirved (vairagy\vitarag) | man re tan kagad ka putala. | |
vatsaly ras | vatsaly | kilakat kanh ghutaruvan avat. |
80px |
bhakti ras | bhagavadh vishayak rati\anurag | ram japu, ram japu, ram japu bavare. |
80px |
- vishesh
- shrriangar ras ko rasaraj ya rasapati kaha gaya hai.
- natak mean 8 hi ras mane jate haian kyoanki vahaan shaant ko ras nahian gina jata. bharat muni ne rasoan ki sankhya 8 mani hai.
- shrriangar ras ke vyapak dayare mean vatsal ras v bhakti ras a jate haian, isalie rasoan ki sankhya 9 hi manana zyada upayukt hai.
- REDIRECTsaancha:inhean bhi dekhean
|
|
|
|
|
tika tippani aur sandarbh
sanbandhit lekh