Difference between revisions of "वराहमिहिर"

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
m (Text replacement - " महान " to " महान् ")
Line 22: Line 22:
  
 
==मृत्यु==  
 
==मृत्यु==  
इस महान वैज्ञानिक की मृत्यु ईस्वी सन् 587 में हुई। वराह मिहिर की मृत्यु के बाद ज्योतिष गणितज्ञ ब्रह्म गुप्त ( ग्रंथ- ब्रह्मस्फुट सिद्धांत, खण्ड खाद्य), लल्ल(लल्ल सिद्धांत), वराह मिहिर के पुत्र पृथुयशा (होराष्ट पंचाशिका) और चतुर्वेद पृथदक स्वामी, भट्टोत्पन्न, श्रीपति, ब्रह्मदेव आदि ने ज्योतिष शास्त्र के ग्रंथों पर टीका ग्रंथ लिखे।   
+
इस महान् वैज्ञानिक की मृत्यु ईस्वी सन् 587 में हुई। वराह मिहिर की मृत्यु के बाद ज्योतिष गणितज्ञ ब्रह्म गुप्त ( ग्रंथ- ब्रह्मस्फुट सिद्धांत, खण्ड खाद्य), लल्ल(लल्ल सिद्धांत), वराह मिहिर के पुत्र पृथुयशा (होराष्ट पंचाशिका) और चतुर्वेद पृथदक स्वामी, भट्टोत्पन्न, श्रीपति, ब्रह्मदेव आदि ने ज्योतिष शास्त्र के ग्रंथों पर टीका ग्रंथ लिखे।   
 
==तथ्य==  
 
==तथ्य==  
 
*[[गुप्त साम्राज्य|गुप्त काल]] के प्रसिद्ध खगोलशास्त्री वराहमिहिर है।  
 
*[[गुप्त साम्राज्य|गुप्त काल]] के प्रसिद्ध खगोलशास्त्री वराहमिहिर है।  

Revision as of 11:11, 1 August 2017

(janm-ee.s. 499, - mrityu ee.s. 587)

varah mihir ka janm ujjain ke samip 'kapitha gaanv' mean ek brahman parivar mean hua tha. pita adityadas soory ke upasak the. unhoanne mihir ko (mihir ka arth soory) bhavishy shastr padhaya tha. mihir ne raja vikramadity ke putr ki mrityu 18 varsh ki ayu mean hogi, yah bhavishyavani ki thi. har prakar ki savadhani rakhane ke bad bhi mihir dvara bataye gaye din ko hi rajakumar ki mrityu ho gayi. raja ne mihir ko bula kar kaha, 'maian hara, ap jite'. mihir ne namrata se uttar diya, 'maharaj, vastav mean to maian nahian 'khagol shastr' ke 'bhavishy shastr' ka vijnan jita hai'. maharaj ne mihir ko magadh desh ka sarvochch samman varah pradan kiya aur usi din se mihir varah mihir ke nam se jane jane lage. bhavishy shastr aur khagol vidya mean unake dvara kie gaye yogadan ke karan raja vikramadity dvitiy ne varah mihir ko apane darabar ke nau ratnoan mean sthan diya.

varah mihir ki mulaqat 'aryabhatt' ke sath huee. is mulaqat ka yah prabhav p da ki ve ajivan khagolashastri bane rahe. aryabhatt varah mihir ke guru the, aisa bhi ullekh milata hai. aryabhatt ki tarah varah mihir ka bhi kahana tha ki prithvi gol hai. vijnan ke itihas mean vah pahale vyakti the jinhoanne bataya ki sabhi vastuoan ka prithvi ki or akarshit hona kisi ajnat bal ka abhari hai. sadiyoan bad 'nyootan' ne is ajnat bal ko 'gurutvakarshan bal' nam diya.

rachanaean

ved ke ek aang ke roop mean jyotish ki ganana hone ke karan hamare desh mean prachin kal se hi jyotish ka adhyayan hua tha. ved, vriddh garg sanhita, suriyapannati, ashvalayan sootr, paraskar grihy sootr, mahabharat, manav dharmashastr jaise granthoan mean jyotish ki anek batoan ka samavesh hai. varah mihir ka pratham poorn granth 'soory siddhaant' tha jo is samay upalabdh nahian hai. varah mihir ne 'panchasiddhaantik' granth mean prachalit paanch siddhaantoan - pulish, rochak, vashishth, saur(soory) aur pitamah ka hetu roop se varnan kiya hai. unhoanne char prakar ke mah ginaye haian -

  1. saur,
  2. chandr,
  3. varshiy aur
  4. pakshik.

bhavishy vijnan is granth ka doosara bhag hai. is granth mean latachary, sianhachary, aryabhatt, pradyunn, vijayanandi ke vichar uddhrit kiye gaye haian. khed ki bat hai ki aryabhatt ke atirikt inamean se kisi ke granth upalabdh nahian haian.

varah mihir ke kathananusar jyotish shastr 'mantr', 'hora' aur 'shakha' in tin bhagoan mean vibhakt tha. hora aur shakha ka sanbandh phalit jyotish ke sath hai. hora aur janm kuandali se vyakti ke jivan sanbandhi phalaphal ka vichar kiya jata hai.[[ shakha mean dhoomaketu, ulkapat, shakun aur muhoort ka varnan aur vivechan hai. varah mihir ki 'vrihat sanhita ' (400 shlok) phalit jyotish ka pramukh granth hai. isamean makan banavane, kuaan, talab khudavane, bag lagane, moorti sthapana adi ke shagun die gaye haian. vivah tatha digvijay ke prasthan ke samay ke lie bhi granth likhe haian. phalit jyotish par 'brihajjatak' namak ek b da granth likha. grah aur nakshatroan ki sthiti dekhakar manushy ka bhavishy batana is granth ka vishay hai. khagoliy ganit aur phalit jyotish ke mihir(soory) saman varah mihir ka jnan tin bhagoan mean banta hua tha -

  1. khagol
  2. bhavishy vijnan
  3. vrikshayurved

vrikshayurved ke vishay mean sahi gananaoan se samriddh shastr unhoanne likha hai. bobaee, khad banane ki vidhiyaan, zamin ka chunav, bij, jalavayu, vriksh, samay nirikshan se varsha ki agahi adi vriksh, krishi sanbandhi anek vishayoan ka vivechan kiya hai. varah mihir ka sanskrit vyakaran par achchha prabhutv tha. hora shastr, laghu jatak, brahmasphut siddhaant, karan, soory siddhaant, adi granth varah mihir ne likhe the, aisa ullekh dekhane ko milata hai.

mrityu

is mahanh vaijnanik ki mrityu eesvi sanh 587 mean huee. varah mihir ki mrityu ke bad jyotish ganitajn brahm gupt ( granth- brahmasphut siddhaant, khand khady), lall(lall siddhaant), varah mihir ke putr prithuyasha (horasht panchashika) aur chaturved prithadak svami, bhattotpann, shripati, brahmadev adi ne jyotish shastr ke granthoan par tika granth likhe.

tathy

  • gupt kal ke prasiddh khagolashastri varahamihir hai.
  • inake prasiddh granth 'vrihatsanhita' tatha 'panchasiddhantika' hai.
  • vrihatsanhita mean nakshatr-vidya, vanaspatishastramh, prakritik itihas, bhautik bhoogol jaise vishayoan par varnan hai.
  • ray-chaudhari[1] ke anusar eriake vrihatsanhit mean ullikhit aryak bhi ho sakata hai.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh


tika tippani aur sandarbh

bharatiy sanskriti ke sarjak, pej n. (67)

  1. politakil histri aph eansheant iandiya- pri. 406

sanbandhit lekh