Difference between revisions of "जैन धर्म"

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
m (Text replace - "महत्वपूर्ण" to "महत्त्वपूर्ण")
Line 153: Line 153:
 
====महावीर====
 
====महावीर====
 
{{main|महावीर}}
 
{{main|महावीर}}
वर्धमान महावीर या महावीर, [[जैन धर्म]] के प्रवर्तक भगवान श्री ऋषभनाथ<ref>श्री आदिनाथ</ref> की परम्परा में 24वें तीर्थंकर थे। इनका जीवन काल 599 ईसवी, ईसा पूर्व से 527 ईस्वी ईसा पूर्व तक माना जाता है। वर्धमान महावीर का जन्म एक [[क्षत्रिय]] राजकुमार के रूप में एक राजपरिवार में हुआ था। इनके पिता का नाम राजा [[सिद्धार्थ]] एवं माता का नाम प्रियकारिणी था। उनका जन्म [[प्राचीन भारत]] के [[वैशाली]] राज्य, जो अब [[बिहार]] प्रान्त में हुआ था। वर्धमान महावीर का जन्म दिन समस्त [[भारत]] में [[महावीर जयन्ती]] के रूप में मनाया जाता है। दिगम्बर जैन आगम ग्रंथों के अनुसार भगवान महावीर [[बिहार]] प्रांत के  कुंडलपुर नगर में आज (सन 2013) से 2612 वर्ष पूर्व महाराजा [[सिद्धार्थ]] की महारानी त्रिशला के गर्भ से [[चैत्र]] [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण]] [[त्रयोदशी]] को जन्मे थे। वह कुंडलपुर वर्तमान में [[नालंदा ज़िला|नालंदा ज़िले]] में अवस्थित है। वहाँ सन् 2002 में जैन समाज की सर्वोच्च साध्वी पूज्य गणिनीप्रमुख श्री ज्ञानमती माताजी अपने संघ के साथ पदविहार करके गईं और उनकी पावन प्रेरणा से कुंडलपुर में 2600 वर्ष प्राचीन नंद्यावर्त महल की प्रतिकृति का (7 मंज़िल ऊँचा) निर्माण हुआ। जिसे बिहार सरकार का पर्यटन विभाग पर्यटकों के लिए ख़ूब प्रचारित कर रहा है। अतः वहाँ प्रतिदिन पर्यटकों एवं तीर्थयात्रियों का ताँता लगा रहता है। कुंडलपुर में प्रतिवर्ष चैत्र शुक्ला त्रयोदशी के दिन बिहार सरकार एवं कुंडलपुर दिगंबर जैन समिति के द्वारा कुण्डलपुर महोत्सव आयोजित किया जाता है। इस वर्ष यह महोत्सव [[23 अप्रैल]] [[2013]] को आयोजित किया जाएगा। प्रोफेसर महावीर सरन जैन ने अपने ग्रंथ भगवान महावीर एवं जैन दर्शन में वैशाली जिले में स्थित ‘‘वासु कुंड’’ (प्राचीन नाम-कुंडपुर) को भगवान महावीर का जन्म स्थान माना है। अनुमोदन के लिए इतिहाससम्मत प्रमाणों, इतिहासज्ञ जैन विद्वानों एवं शोधकों के उद्धरणों तथा प्रमाणिक जैन ग्रन्थों के संदर्भित प्रसंगों का उल्लेख किया गया है। कुण्डलपुर वैशाली जिले में नहीं है। वैशाली जिले में भगवान महावीर का जन्म स्थान था जो कुण्डपुर था।
+
वर्धमान महावीर या महावीर, [[जैन धर्म]] के प्रवर्तक भगवान श्री ऋषभनाथ<ref>श्री आदिनाथ</ref> की परम्परा में 24वें तीर्थंकर थे। इनका जीवन काल 599 ईसवी, ईसा पूर्व से 527 ईस्वी ईसा पूर्व तक माना जाता है। वर्धमान महावीर का जन्म एक [[क्षत्रिय]] राजकुमार के रूप में एक राजपरिवार में हुआ था। इनके पिता का नाम राजा [[सिद्धार्थ]] एवं माता का नाम प्रियकारिणी था। उनका जन्म [[प्राचीन भारत]] के [[वैशाली]] राज्य, जो अब [[बिहार]] प्रान्त में हुआ था। वर्धमान महावीर का जन्म दिन समस्त [[भारत]] में [[महावीर जयन्ती]] के रूप में मनाया जाता है। दिगम्बर जैन आगम ग्रंथों के अनुसार भगवान महावीर [[बिहार]] प्रांत के  कुंडलपुर नगर में आज (सन 2013) से 2612 वर्ष पूर्व महाराजा [[सिद्धार्थ]] की महारानी त्रिशला के गर्भ से [[चैत्र]] [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण]] [[त्रयोदशी]] को जन्मे थे। वह कुंडलपुर वर्तमान में [[नालंदा ज़िला|नालंदा ज़िले]] में अवस्थित है। वहाँ सन् 2002 में जैन समाज की सर्वोच्च साध्वी पूज्य गणिनीप्रमुख श्री ज्ञानमती माताजी अपने संघ के साथ पदविहार करके गईं और उनकी पावन प्रेरणा से कुंडलपुर में 2600 वर्ष प्राचीन नंद्यावर्त महल की प्रतिकृति का (7 मंज़िल ऊँचा) निर्माण हुआ। जिसे बिहार सरकार का पर्यटन विभाग पर्यटकों के लिए ख़ूब प्रचारित कर रहा है। अतः वहाँ प्रतिदिन पर्यटकों एवं तीर्थयात्रियों का ताँता लगा रहता है। कुंडलपुर में प्रतिवर्ष चैत्र शुक्ला त्रयोदशी के दिन बिहार सरकार एवं कुंडलपुर दिगंबर जैन समिति के द्वारा कुण्डलपुर महोत्सव आयोजित किया जाता है। इस वर्ष यह महोत्सव [[23 अप्रैल]] [[2013]] को आयोजित किया जाएगा। प्रोफेसर महावीर सरन जैन ने अपने ग्रंथ भगवान महावीर एवं जैन दर्शन में वैशाली जिले में स्थित ‘‘वासु कुंड’’ (प्राचीन नाम-कुंडपुर) को भगवान महावीर का जन्म स्थान माना है। अनुमोदन के लिए इतिहाससम्मत प्रमाणों, इतिहासज्ञ जैन विद्वानों एवं शोधकों के उद्धरणों तथा प्रमाणिक जैन ग्रन्थों के संदर्भित प्रसंगों का उल्लेख किया गया है। कुण्डलपुर वैशाली जिले में नहीं है। वैशाली जिले में भगवान महावीर का जन्म स्थान था जो कुण्डपुर था।।प्रोफ़ेसर महावीर सरन जैन ने अपने ग्रंथ [[भगवान महावीर एवं जैन दर्शन]] में प्रतिपादित किया है कि भगवान महावीर जैन धर्म के प्रवर्तक नहीं हैं। वे प्रवर्तमान काल के चौबीसवें तीर्थंकर हैं। आपने आत्मजय की साधना को अपने ही पुरुषार्थ एवं चारित्र्य से सिद्ध करने की विचारणा को लोकोन्मुख बनाकर भारतीय साधना परम्परा में कीर्तिमान स्थापित किया। आपने धर्म के क्षेत्र में मंगल क्रांति सम्पन्न की।
 +
आपने उद्घोष किया कि आँख मूँदकर किसी का अनुकरण या अनुसरण मत करो। धर्म दिखावा नहीं है, रूढ़ि नहीं है, प्रदर्शन नहीं है, किसी के भी प्रति घृणा एवं द्वेषभाव नहीं है। आपने धर्मों के आपसी भेदों के विरुद्ध आवाज उठाई। धर्म को कर्म-कांडों, अंधविश्वासों, पुरोहितों के शोषण तथा भाग्यवाद की अकर्मण्यता की जंजीरों के जाल से बाहर निकाला। आपने घोषणा की कि धर्म उत्कृष्ट मंगल है।धर्म एक ऐसा पवित्र अनुष्ठान है जिससे आत्मा का शुद्धिकरण होता है। धर्म न कहीं गाँव में होता है और न कहीं जंगल में, बल्कि वह तो अन्तरात्मा में होता है। साधना की सिद्धि परमशक्ति का अवतार बनकर जन्म लेने में अथवा साधना के बाद परमात्मा में विलीन हो जाने में नहीं है, बहिरात्मा के अन्तरात्मा की प्रक्रिया से गुजरकर स्वयं परमात्मा हो जाने में है। प्रोफेसर जैन ने स्पष्ट किया है कि वर्तमान में जैन भजनों में भगवान महावीर को 'अवतारी' वर्णित किया जा रहा है। यह मिथ्या ज्ञान का प्रतिफल है। वास्तव में भगवान महावीर का जन्म किसी अवतार का पृथ्वी पर शरीर धारण करना नहीं है। उनका जन्म नारायण का नर शरीर धारण करना नहीं है, नर का ही नारायण हो जाना है। परमात्म शक्ति का आकाश से पृथ्वी पर अवतरण नहीं है। कारण-परमात्मास्वरूप का उत्तारण द्वारा कार्य-परमात्मस्वरूप होकर सिद्धालय में जाकर अवस्थित होना है। भगवान महावीर की क्रांतिकारी अवधारणा थी कि जीवात्मा ही ब्रह्म है।
 +
आत्मा ही सर्वकर्मों का नाश कर सिद्ध लोक में सिद्ध पद प्राप्त करती है। इस अवधारणा के आधार पर उन्होंने प्रतिपादित किया कि कल्पित एवं सृजित शक्तियों के पूजन से नहीं अपितु अन्तरात्मा के सम्यग्‌ ज्ञान, सम्यग्‌ दर्शन एवं सम्यग्‌ चारित्र्य से ही आत्म साक्षात्कार सम्भव है, उच्चतम विकास सम्भव है।
 +
भगवान महावीर ने सभी के लिए धर्माचरण के नियम बनाए। आपने पहचाना कि धर्म साधना केवल संन्यासियों एवं मुनियों के लिए ही नहीं अपितु गृहस्थों के लिए भी आवश्यक है। इसी कारण आपने संन्यस्तों के लिए महाव्रतों के आचरण का विधान किया तथा गृहस्थों के लिए अणुव्रतों के पालन का विधान किया। धर्म केवल पुरुषों के लिए ही नहीं, स्त्रियों के लिए भी आवश्यक है।
 +
चन्दनबाला को आर्यिका/साध्वी संघ की प्रथम सदस्या बनाकर आपने स्त्रियों के लिए अलग ही संघ बना दिया। उनके युग में नारी की स्थिति सम्भवतः सम्मानजनक नहीं थी। भगवान महावीर के संध में मुनियों एवं श्रावकों की अपेक्षा आर्यिकाओं/साध्वियों एवं श्राविकाओ की कई गुनी संख्या का होना इस बात का प्रमाण है कि युगीन नारी-जाति महावीर की देशना से कितना अधिक भावित हुई।
 +
भगवान महावीर का संदेश प्राणी मात्र के कल्याण के लिए है। उन्होंने मनुय-मनुष्य के बीच भेदभाव की सभी दीवारों को ध्वस्त किया। उन्होंने जन्मना वर्ण व्यवस्था का विरोध किया। इस विश्व में न कोई प्राणी बड़ा है और न कोई छोटा। उन्होंने गुण-कर्म के आधार पर मनुष्य के महत्व का प्रतिपादन किया। ऊँच-नीच, उन्नत-अवनत, छोटे-बड़े सभी अपने कर्मों से बनते हैं। जातिवाद अतात्विक है।सभी समान हैं न कोई छोटा, न कोई बड़ा। भगवान की दृष्टि समभावी थी- सर्वत्र समता-भाव। वे सम्पूर्ण विश्व को समभाव से देखने वाले साधक थे, समता का आचरण करने वाले साधक थे। उनका प्रतिमान था-जो व्यक्ति अपने संस्कारों का निर्माण करता है, वही साधना का अधिकारी है। उनकी वाणी ने प्राणी मात्र के जीवन में मंगल प्रभात का उदय किया।
 +
जब भगवान से यह जिज्ञासा व्यक्त की गई कि आत्मा आँखों से नहीं दिखाई देती तथा इस आधार पर आत्मा के अस्तित्व के सम्बन्ध में शंका व्यक्त की गई तो भगवान ने उत्तर दिया : 'भवन के सब दरवाजे एवं खिड़कियाँ बन्द करने के बाद भी जब भवन के अन्दर संगीत की मधुर ध्वनि होती है तब आप उसे भवन के बाहर निकलते हुए नहीं देख पाते। आँखों से दिखाई न पड़ने के बावजूद संगीत की मधुर ध्वनि बाहर खड़े श्रोताओं को आच्छादित करती है। संगीत की ध्वनि पौद्गलिक (भौतिक द्रव्य) है।
 +
आत्मा अरूपी एवं अमूर्तिक है। आँखें अरूपी आत्मा को किस प्रकार देख सकती हैं? अमूर्तिक आत्मा का इन्द्रिय दर्शन नहीं होता, अनुभूति होती है। प्रत्येक आत्मा में परम ज्योति समाहित है। प्रत्येक चेतन में परम चेतन समाहित है। प्रत्येक व्यक्ति स्वयं में स्वतंत्र, मुक्त, निर्लेप एवं निर्विकार है। प्रत्येक आत्मा अपने पुरुषार्थ से परमात्मा बन सकती है। शुद्ध तात्विक दृष्टि से जो परमात्मा है वही मैं हूँ और जो मैं हूँ वही परमात्मा हैं। मनुष्य अपने सत्कर्म से उन्नत होता है।
 +
भगवान महावीर ने स्पष्ट रूप में प्रत्येक व्यक्ति को मुक्त होने का अधिकार प्रदान किया। मुक्ति दया का दान नहीं है, यह प्रत्येक व्यक्ति का जन्म सिद्ध अधिकार है। जो आत्मा बंध का कर्ता है, वही आत्मा बंधन से मुक्ति प्रदाता है। मनुष्य अपने भाग्य का निर्माता है। मनुष्य अपने भाग्य का नियंता है। मनुष्य अपने भाग्य का विधाता है। भगवान महावीर का कर्मवाद भाग्यवाद नहीं है, भाग्य का निर्माता है। भगवान महावीर ने अहिंसा की परिधि को विस्तार दिया। आपकी अहिंसा दया एवं करुणा पर आधारित नहीं है, मैत्री भाव पर आधारित है। आपकी अहिंसा का चिन्तन प्राणी मात्र के प्रति आत्म-तुल्यता एवं बंधुभाव की सहज प्रेरणा प्रदान करता है। आपने अहिंसा को परम धर्म के रूप में मान्यता प्रदान कर धर्म की सामाजिक भूमिका को रेखांकित किया। आर्थिक विषमताओं के समाधान का रास्ता परिग्रह-परिमाण-व्रत के विधान द्वारा निकाला। वैचारिक क्षेत्र में अहिंसावाद स्थापित करने के लिए अनेकांतवादी जीवन दृष्टि प्रदान की। व्यक्ति की समस्त जिज्ञासाओं का समाधान स्याद्वाद की अभिव्यक्ति के मार्ग को अपनाकर किया। प्रत्येक वस्तु में अनेक गुण धर्म होते हैं।
 +
इस कारण हमें किसी वस्तु पर 'एकांत' दृष्टि से नहीं अपितु अनेकांत दृष्टि से विचार करना चाहिए। अनेकांत एकांगी एवं आग्रह के विपरीत समग्रबोध एवं अनाग्रह का द्योतक है। इसी प्रकार 'स्याद्वाद' के 'स्यात्‌' निपात का अर्थ है- अपेक्षा से। स्याद्वाद का अर्थ है- अपेक्षा से कथन करने की विधि या पद्धति। अनेक गुण-धर्म वाली वस्तु के प्रत्येक गुण-धर्म को अपेक्षा से कथन करने की पद्धति। प्रतीयमान विरोधी दर्शनों में अनेकांत दृष्टि से समन्वय स्थापित कर सर्वधर्म समभाव की आधारशिला रखी जा सकती है।
 +
मानव की मूलभूत भौतिक आवश्यकताओं एवं मानसिक आकांक्षाओं को पूरा करने वाली न्यायसंगत विश्व व्यवस्था की स्थापना अहिंसा मूलक जीवन दर्शन के आधार पर सम्भव है। भौतिकवादी दृष्टि है- योग्यतम की उत्तरजीविता। इसके विपरीत भगवान महावीर की दृष्टि है- विश्व के सभी पदार्थ परस्पर उपकारक हैं। भौतिकवादी दृष्टि संघर्ष एवं दोहन की वृत्तियों का संचार करती है। अहिंसा की भावना पर आधारित विश्व शान्ति की प्रासंगिकता, सार्थकता एवं प्रयोजनशीलता स्वयंसिद्ध है।
 +
विश्व शान्ति की सार्थकता एक नए विश्व के निर्माण में है जिसके लिए विश्व के सभी देशों में सद्भावना का विकास आवश्यक है। सह-अस्तित्व की परिपुष्टि के लिए आत्म तुल्यता एवं समभाव की विचारणा का पल्लवन आवश्यक है। अंतरराष्ट्रीय सद्भावना के लिए विश्व बंधुत्व की भावना का पल्लवन आवश्यक है। प्रोफेसर महावीर सरन जैन ने अपने ग्रंथ में अपनी कामना व्यक्त की है कि आज के युग ने मशीनी सभ्यता के चरम विकास से सम्भावित विनाश के जिस राक्षस को उत्पन्न कर लिया है वह किसी यंत्र से नहीं, अपितु 'अहिंसा-मंत्र' से ही नष्ट हो सकता है। भगवान महावीर ने प्राणी मात्र के कल्याण के लिए आत्मतुल्यता एवं अनेकांतवाद की लेखनी से अहिंसा, सत्य एवं अपरिग्रह के पृष्ठों पर स्याद्वाद की स्याही से धर्म-आचरण का जो प्रतिमान एवं कीर्तिमान प्रस्थापित किया है वह सर्वोदय का कारक बने- मेरी यही मंगल कामना है।
 +
 
  
 
{{seealso|तीर्थंकर|तीर्थंकर उपदेश|जैन धर्म के सिद्धांत}}
 
{{seealso|तीर्थंकर|तीर्थंकर उपदेश|जैन धर्म के सिद्धांत}}

Revision as of 19:17, 5 August 2013

antim anubaddh (kevali) shri 1008 jamboosvami|thumb|250px jain dharm bharat ki shraman parampara se nikala dharm aur darshan hai. 'jain' unhean kahate haian, jo 'jin' ke anuyayi hoan. 'jin' shabd bana hai 'ji' dhatu se. 'ji' yani jitana. 'jin' arthat jitane vala. jinhoanne apane man ko jit liya, apani vani ko jit liya aur apani kaya ko jit liya, ve haian 'jin'. jain dharm arthat 'jin' bhagavan ka dharm. vastr-hin badan, shuddh shakahari bhojan aur nirmal vani ek jain-anuyayi ki pahali pahachan hai. yahaan tak ki jain dharm ke any log bhi shuddh shakahari bhojan hi grahan karate haian tatha apane dharm ke prati b de sachet rahate haian.

prachinata

jain dharm ke anuyayiyoan ki manyata hai ki unaka dharm 'anadi'[1] aur sanatan hai. samanyat: logoan mean yah manyata hai ki jain sampraday ka mool un prachin panraparaoan mean raha hoga, jo aryoan ke agaman se poorv is desh mean prachalit thian. kiantu yadi aryoan ke agaman ke bad se bhi dekha jaye to rrishabhadev aur arishtanemi ko lekar jain dharm ki paranpara vedoan tak pahuanchati hai. mahabharat ke yuddh ke samay is sanpraday ke pramukh neminath the, jo jain dharm mean many tirthankar haian. ee. poo. athavian sadi mean 23vean tirthankar parshvanath hue, jinaka janm kashi (vartaman banaras) mean hua tha. kashi ke pas hi 11vean tirthankar shreyaansanath ka janm hua tha. inhian ke nam par saranath ka nam prachalit hai. jain dharm mean shraman sanpraday ka pahala sangathan parshvanath ne kiya tha. ye shraman vaidik paranpara ke viruddh the. mahavir tatha buddh ke kal mean ye shraman kuchh bauddh tatha kuchh jain ho ge the. in donoan ne alag-alag apani shakhaean bana lian. bhagavan mahavir jain dharm ke 24vean tirthankar the, jinaka janm lagabhag ee. poo. 599 mean hua aur jinhoanne 72 varsh ki ayu mean dehatyag kiya. mahavir svami ne sharir chhodऩe se poorv jain dharm ki nianv kafi majaboot kar di thi. ahiansa ko unhoanne jain dharm mean achchhi tarah sthapit kar diya tha. saansarikata par vijayi hone ke karan ve 'jin' (jayi) kahalaye. unhian ke samay se is sanpraday ka nam 'jain' ho gaya.[2]

matabhed tatha vibhajan

jain dharm ke 24 tirthankar
kr.san. tirthakar ka nam
1. rrishabhanath tirthankar
2. ajitanath
3. sambhavanath
4. abhinandananath
5. sumatinath
6. padmaprabh
7. suparshvanath
8. chandraprabh
9. pushpadant
10. shitalanath
11. shreyaansanath
12. vasupoojy
13. vimalanath
14. anantanath
15. dharmanath
16. shantinath
17. kunthunath
18. aranath
19. mallinath
20. munisubranath
21. naminath
22. neminath tirthankar
23. parshvanath tirthankar
24. vardhaman mahavir

maury samrat ashok ke abhilekhoan se yah pata chalata hai ki usake samay mean magadh mean jain dharm ka prachar tha. lagabhag isi samay mathoan mean basane vale jain muniyoan mean yah matabhed shuroo hua ki tirthankaroan ki moortiyaan kap de pahanakar rakhi jaean ya nagn avastha mean. is bat par bhi matabhed tha ki jain muniyoan ko vastr pahanana chahie ya nahian. age chalakar yah matabhed aur bhi badh gaya. eesa ki pahali sadi mean akar jain matavalanbi muni do daloan mean bant ge. ek dal 'shvetambar' aur doosara dal 'digambar' kahalaya. 'shvetambar' aur 'digambar' in donoan sanpradayoan mean matabhed darshanik siddhaantoan se adhik charitr ko lekar hai. digambar acharan palan mean adhik kathor mane jate haian, jabaki shvetambar kuchh udar haian. shvetambar sanpraday ke muni shvet vastr dharan karate haian, jabaki digambar muni nirvastr rahakar sadhana karate haian. yah niyam keval muniyoan par lagoo hota hai. digambar sanpraday yah manata hai ki mool agam granth lupt ho chuke haian, 'kaivaly jnan' prapt hone par siddh ko bhojan ki avashyakata nahian rahati aur stri sharir se 'kaivaly jnan' sanbhav nahian hai; kiantu shvetambar sanpraday aisa nahian manate haian.

shakhaean

jain dharm ki digambar shakha mean tin shakhaean haian-

  1. mandiramargi
  2. moortipoojak
  3. terapanthi

shvetambar mean shakhaoan ki sankhya do hai-

  1. mandiramargi
  2. sthanakavasi

digambar sanpraday ke muni vastr nahian pahanate. 'digh‌' arthat disha. disha hi aanbar hai, jisaka vah 'digambar'. vedoan mean bhi inhean 'vatarashana' kaha gaya hai. jabaki shvetambar sanpraday ke muni safed vastr dharan karate haian. lagabhat tin sau varshoan pahale shvetambaroan mean hi ek any shakha aur nikali 'sthanakavasi'. ye log moortiyoan ki pooja nahian karate haian.

  • jainiyoan ki any shakhaoan mean 'terahapanthi', 'bisapanthi', 'taranapanthi' aur 'yapaniy' adi kuchh aur bhi up-shakhaean haian. jain dharm ki sabhi shakhaoan mean tho da-bahut matabhed hone ke bavajood bhagavan mahavir tatha ahiansa, sanyam aur anekaantavad mean sabaka saman vishvas hai.[3]

dharm ka prachar-prasar

eesa ki pahali shatabdian mean kaliang ke raja kharavel ne jain dharm svikar kiya. eesa ki aranbhik sadiyoan mean uttar mean mathura aur dakshin mean maisoor jain dharm ke bahut b de keandr the. paanchavian se barahavian shatabdian tak dakshin ke gang, kadamb, chaluky aur rashtrakoot rajavanshoan ne jain dharm ke prachar-prasar mean bahut sahayog evan sahayata pradan ki. in rajaoan ke yahaan anek jain kaviyoan ko ashray evan sahayata prapt thi. gyaharavian sadi ke as-pas chaluky vansh ke raja siddharaj aur unake putr kumarapal ne jain dharm ko rajadharm bana diya tatha gujarat mean usaka vyapak prachar-prasar kiya. hindi ke prachalan se poorv apabhransh bhasha ka prayog hota tha. apabhransh bhasha ke kavi, lekhak evan vidvan hemachandr rayachaudhari isi samay ke the. hemachandr raja kumarapal ke darabar mean hi the. samanyat: jain matavalanbi shaantipriy svabhav ke hote the. isi karan mugal kal mean in par adhik atyachar nahian hue. us samay ke sahity evan any vivaranoan se prapt janakariyoan ke anusar akabar ne jain anuyaiyoan ki tho di bahut madad bhi ki thi. kiantu dhire-dhire jainiyoan ke math tootane evan bikharane lage. jain dharm moolat: bharatiy dharm hai. bharat ke atirikt poorvi afrika mean bhi jain dharm ke anuyayi milate haian.[2]

jain anushruti

mathura mean vibhinn kaloan mean anek jain moortiyaan mili haian, jo jain sangrahalay mathura mean sangrahit haian. avaidik dharmoan mean jain dharm sabase prachin hai, pratham tirthankar bhagavan rrishabhadev mane jate haian. jain dharm ke anusar bhi rrishabhadev ka mathura se sanbandh tha. jain dharm ki prachalit anushruti ke anusar nabhiray ke putr bhagavan rrishabhadev ke adesh se indr ne 52 deshoan ki rachana ki thi. shoorasen desh aur usaki rajadhani mathura bhi un deshoan mean thi.[4] jain `harivansh puran' mean prachin bharat ke jin 18 maharajyoan ka ullekh hua hai, unamean shoorasen aur usaki rajadhani mathura ka nam bhi hai. jain manyata ke anusar pratham tirthankar rrishabhadev ke sau putr hue the.

dharm granth

jain dharm granth par adharit dharm nahian hai. bhagavan mahavir ne sirf pravachan hi die the. unhoanne kisi granth ki rachana nahian ki thi, lekin bad mean unake ganadharoan ne unake amrit vachan aur pravachanoan ka sangrah kar liya. yah sangrah moolat: prakrit bhasha mean hai, vishesh roop se magadhi mean. bhagavan mahavir se poorv ke jain dharmik sahity ko mahavir ke shishy gautam ne sankalit kiya tha, jise 'poorv' mana jata hai. is tarah chaudah poorvoan ka ullekh milata hai. jain dharm granth ke sabase purane 'agam granth' 46 mane jate haian.

dharmah sarv sukhakaro hitakaro, gharm budhashchinvate .
dharmenaiv samapyate shivasukhan, dharmay tasmai namah .
dharmannastyaparah suhridbhavabhritaan, dharmasy moolan daya .
dharme chittamahan dadhe pratidinan, he dharm ! maan palay ..1 ..

[[chitr:Gomateswara.jpg|thumb|220px|gomateshvar ki pratima, shravanabelagola, maisoor]] samast agam granthoan ko char bhagoan maian baanta gaya hai-

  1. prathamanuyog
  2. karananuyog
  3. chararnanuyog
  4. dravyanuyog.
12 aangagranth

achar, sootrakrit, sthan, samavay, bhagavati, jnata dharmakatha, upasakadasha, antakritadasha, anuttar upapatikadasha, prashn-vyakaran, vipak aur drishtivad. inamean 11 aang to milate haian, kiantu barahavaan drishtivad aang nahian milata.

12 upaangagranth

aupapatik, rajaprashniy, jivabhigam, prajnapana, jamboodvip prajnapti, chandr prajnapti, soory prajnapti, nirayavali ya kalpik, kalpavatasika, pushpika, pushpachoo da aur vrishnidasha.

10 prakirnagranth

chatuahsharan, sanstar, atur pratyakhyan, bhaktaparijna, tandul vaitalik, chandavithyay, devendrastav, ganitavidya, mahapratyakhyan aur virastav.

6 chhedagranth

nishith, mahanishith, vyavahar, dashashataskandh, brihatkalp aur panchakalp.

4 moolasootr

uttaradhyayan, avashyak, dashavaikalik aur pindaniryyukti.

2 svatantr granth

anuyog dvar aur nandi dvar.

jain puran parichay

jain parampara mean 63 shalaka mahapurush mane ge haian. puranoan mean inaki kathaean tatha dharm ka varnan adi hai. prakrit, sanskrit, apabhransh tatha any deshi bhashaoan mean anek puranoan ki rachana huee hai. donoan sampradayoan ka puran sahity vipul pariman mean upalabdh hai. inamean bharatiy itihas ki mahattvapoorn samagri milati hai. mukhy puran haian- jinasen ka 'adipuran' aur jinasen (dvi.) ka 'arishtanemi' (harivanshapuran), ravishen ka 'padmapuran' aur gunabhadr ka 'uttarapuran'. prakrit aur apabhransh bhashaoan mean bhi ye puran upalabdh haian. bharat ki sanskriti, parampara, darshanik vichar, bhasha, shaili adi ki drishti se ye puran bahut mahattvapoorn haian.

any granth

shatkhandagam, dhavala tika, mahadhavala tika, kasayapahud, jayadhavala tika, samayasar, yogasar pravachanasar, panchastikayasar, barasanuvekkha, aptamimaansa, ashtashati tika, ashtasahasri tika, ratnakarand shravakachar, tattvarthasootr, tattvartharajavartik tika, tattvarthashlokavartik tika, samadhitantr, ishtopadesh, bhagavati aradhana, moolachar, gommatasar, dravyasangrah, akalankagranthatrayi, laghiyastrayi, nyayakumudachandr tika, pramanasangrah, nyayavinishchayavivaran, siddhivinishchayavivaran, parikshamukh, prameyakamalamartand tika, purusharthasiddhyupay bhadrabahu sanhita adi.[5]

ek prasang

jivandhar kumar nam ke ek rajakumar ne ek bar marate he kutte ko mahamantr namokar sunaya, jisase usaki atma ko bahut shanti mili aur vah marakar suandar devata yakshendr ho gaya. vahaan janm lete hi use yad a gaya ki mujhe ek rajakumar ne mahamantr sunakar is devayoni ko dilaya hai| tab vah turant apane upakari rajakumar ke pas aya aur unhean namaskar kiya. rajakumar tab tak us kutte ko liye baithe hue the, dev ne unase kahe- "rajanh ! maian apaka bahut ahasan manata hooan ki apane mujhe is yoni mean pahuancha diya." jivandhar kumar yah drishy dekhakar b de prasann hue aur use sadaiv us mahamantr ko padhane ki prerana di. dev ne unase kaha- "svaminh ! jab bhi apako kabhi meri zaroorat lage to mujhe avashy yad karana aur mujhe kuchh seva ka avasar avashy pradan karana. maian apaka upakar hamesha smaran karooanga."

vah mahamantr is prakar hai-

namo arihantanan.
namo siddhanan.
namo airiyanan.
namo uvajjhayanan.
namo loe savvasahoonan॥

arthat- arihanto ko namaskar, siddhoan ko namaskar, acharyoan ko namaskar, upadhyayoan ko namaskar, sarv sadhuoan ko namaskar.

jain shastroan ke anusar hastinapur tirth karo doan varsh prachin mana gaya hai. shri jinasenachary dvara rachit adipuran granth ke anusar pratham tirthankar bhagavan rrishabhadev ne yug ki adi mean yahaan ek varsh ke upavas ke pashchath raja shreyaans ke dvara jain vidhi se navadha bhakti poorvak p dagahan karane ke bad ikshu ras ka ahar grahan kiya tha. unaki smriti mean vahaan jamboodvip tirth parisar mean unaki ahar mudra ki pratima virajaman haian. usake darshan karake bhaktagan prachin itihas se parichit hote haian.

tirthankar

  1. REDIRECTsaancha:mukhy

jain dharm mean 24 tirthankar mane ge haian, jinhean is dharm mean bhagavan ke saman mana jata hai. 'tirthankar' shabd ka jain dharm mean b da hi mahattv hai. 'tirth' ka arth hai- "jisake dvara sansar samudr tara jae, par kiya jae." jain dharm ahiansa pradhan dharm hai. isamean un 'jinoan' evan mahatmaoan ko tirthankar kaha gaya hai, jinhoanne pravartan kiya, upadesh diya aur asankhy jivoan ko is sansar se 'tar' diya. in 24 tirthankaroan ne apane-apane samay mean dharmamarg se chyut ho rahe jan-samuday ko sanbodhit kiya aur use dharmamarg mean lagaya. isi se inhean dharmamarg aur mokshamarg ka neta tirth pravarttak 'tirthankar' kaha gaya hai. jain siddhant ke anusar 'tirthankar' nam ki ek puny karm prakriti hai. usake uday se tirthankar hote aur ve tattvopadesh karate haian. achary vidyanand ne spasht kaha hai- "bina tirthankaratven namna narthopadeshana" arthat bina tirthankar-punyanamakarm ke tattvopadesh sanbhav nahian hai. thumb|200px|tirthankar rrishabhadev

rrishabhadev

  1. REDIRECTsaancha:mukhy

jain tirthankaroan mean pratham tirthankar rrishabhadev haian. jain sahity mean inhean prajapati, adibrahma, adinath, brihaddev, purudev, nabhisoonu aur vrishabh namoan se bhi samullekhit kiya gaya hai. yugaranbh mean inhoanne praja ko ajivika ke lie krishi[6], masi[7], asi[8], shilp, vanijy[9] aur seva- in shatkarmoan (jivanavritiyoan) ke karane ki shiksha di thi, isalie inhean ‘prajapati’[10], mata ke garbh se ane par hirany (suvarn ratnoan) ki varsha hone se ‘hiranyagarbh’[11], vimalasoori-[12], dahine pair ke talue mean bail ka chihn hone se ‘rrishabh’, dharm ka pravartan karane se ‘vrishabh’[13], sharir ki adhik ooanchaee hone se ‘brihaddev’[14]evan purudev, sabase pahale hone se ‘adinath’[15] aur sabase pahale mokshamarg ka upadesh karane se ‘adibrahma’[16]kaha gaya hai. rrishabhadev ke pita ka nam nabhiray hone se inhean ‘nabhisoonu’ bhi kaha gaya hai. inaki mata ka nam marudevi tha. rrishabhadev bhagavan ka janm ko da ko di varsh poorv ayodhya nagari mean chaitr krishna navami ke din mata marudevi ke garbh se hua tha. punah lakhoan varshoan tak rajy satta sanchalan karane ke bad chaitr krishnaa navami ke din hi unhoanne jaineshvari diksha dharan kar li thi, aisa jain shastroan mean kathan milata hai. unaki smriti mean prativarsh diganbar jain samaj ki or se janmadin ka mela ayojit kiya jata hai. ayodhya diganbar jain tirthakshetr kameti ke vartaman adhyaksh svasti shri karmayogi pithadhish ravindrakirti svami ji - jamboodvip, hastinapur vale haian.unake netritv mean poore desh ki jainasamaj ke shraddhalu bhakt mele mean bhag lene hetu ayodhya pahuanchate haian. vahaan bhagavan rrishabhadev ka mastakabhishek - rathayatra - sabha adi ka ayojan hota hai. is varsh yah varshik mela 4 aprail - 2013 chaitr krishnaa navami ko ayojit ho raha hai.[17]

mahavir

  1. REDIRECTsaancha:mukhy

vardhaman mahavir ya mahavir, jain dharm ke pravartak bhagavan shri rrishabhanath[18] ki parampara mean 24vean tirthankar the. inaka jivan kal 599 eesavi, eesa poorv se 527 eesvi eesa poorv tak mana jata hai. vardhaman mahavir ka janm ek kshatriy rajakumar ke roop mean ek rajaparivar mean hua tha. inake pita ka nam raja siddharth evan mata ka nam priyakarini tha. unaka janm prachin bharat ke vaishali rajy, jo ab bihar prant mean hua tha. vardhaman mahavir ka janm din samast bharat mean mahavir jayanti ke roop mean manaya jata hai. digambar jain agam granthoan ke anusar bhagavan mahavir bihar praant ke kuandalapur nagar mean aj (san 2013) se 2612 varsh poorv maharaja siddharth ki maharani trishala ke garbh se chaitr krishna trayodashi ko janme the. vah kuandalapur vartaman mean nalanda zile mean avasthit hai. vahaan sanh 2002 mean jain samaj ki sarvochch sadhvi poojy ganinipramukh shri jnanamati mataji apane sangh ke sath padavihar karake geean aur unaki pavan prerana se kuandalapur mean 2600 varsh prachin nandyavart mahal ki pratikriti ka (7 manzil ooancha) nirman hua. jise bihar sarakar ka paryatan vibhag paryatakoan ke lie khoob pracharit kar raha hai. atah vahaan pratidin paryatakoan evan tirthayatriyoan ka taanta laga rahata hai. kuandalapur mean prativarsh chaitr shukla trayodashi ke din bihar sarakar evan kuandalapur diganbar jain samiti ke dvara kundalapur mahotsav ayojit kiya jata hai. is varsh yah mahotsav 23 aprail 2013 ko ayojit kiya jaega. prophesar mahavir saran jain ne apane granth bhagavan mahavir evan jain darshan mean vaishali jile mean sthit ‘‘vasu kuand’’ (prachin nam-kuandapur) ko bhagavan mahavir ka janm sthan mana hai. anumodan ke lie itihasasammat pramanoan, itihasajn jain vidvanoan evan shodhakoan ke uddharanoan tatha pramanik jain granthoan ke sandarbhit prasangoan ka ullekh kiya gaya hai. kundalapur vaishali jile mean nahian hai. vaishali jile mean bhagavan mahavir ka janm sthan tha jo kundapur tha..profesar mahavir saran jain ne apane granth bhagavan mahavir evan jain darshan mean pratipadit kiya hai ki bhagavan mahavir jain dharm ke pravartak nahian haian. ve pravartaman kal ke chaubisavean tirthankar haian. apane atmajay ki sadhana ko apane hi purusharth evan charitry se siddh karane ki vicharana ko lokonmukh banakar bharatiy sadhana parampara mean kirtiman sthapit kiya. apane dharm ke kshetr mean mangal kraanti sampann ki. apane udghosh kiya ki aankh mooandakar kisi ka anukaran ya anusaran mat karo. dharm dikhava nahian hai, roodhi nahian hai, pradarshan nahian hai, kisi ke bhi prati ghrina evan dveshabhav nahian hai. apane dharmoan ke apasi bhedoan ke viruddh avaj uthaee. dharm ko karm-kaandoan, aandhavishvasoan, purohitoan ke shoshan tatha bhagyavad ki akarmanyata ki janjiroan ke jal se bahar nikala. apane ghoshana ki ki dharm utkrisht mangal hai.dharm ek aisa pavitr anushthan hai jisase atma ka shuddhikaran hota hai. dharm n kahian gaanv mean hota hai aur n kahian jangal mean, balki vah to antaratma mean hota hai. sadhana ki siddhi paramashakti ka avatar banakar janm lene mean athava sadhana ke bad paramatma mean vilin ho jane mean nahian hai, bahiratma ke antaratma ki prakriya se gujarakar svayan paramatma ho jane mean hai. prophesar jain ne spasht kiya hai ki vartaman mean jain bhajanoan mean bhagavan mahavir ko 'avatari' varnit kiya ja raha hai. yah mithya jnan ka pratiphal hai. vastav mean bhagavan mahavir ka janm kisi avatar ka prithvi par sharir dharan karana nahian hai. unaka janm narayan ka nar sharir dharan karana nahian hai, nar ka hi narayan ho jana hai. paramatm shakti ka akash se prithvi par avataran nahian hai. karan-paramatmasvaroop ka uttaran dvara kary-paramatmasvaroop hokar siddhalay mean jakar avasthit hona hai. bhagavan mahavir ki kraantikari avadharana thi ki jivatma hi brahm hai. atma hi sarvakarmoan ka nash kar siddh lok mean siddh pad prapt karati hai. is avadharana ke adhar par unhoanne pratipadit kiya ki kalpit evan srijit shaktiyoan ke poojan se nahian apitu antaratma ke samyagh‌ jnan, samyagh‌ darshan evan samyagh‌ charitry se hi atm sakshatkar sambhav hai, uchchatam vikas sambhav hai. bhagavan mahavir ne sabhi ke lie dharmacharan ke niyam banae. apane pahachana ki dharm sadhana keval sannyasiyoan evan muniyoan ke lie hi nahian apitu grihasthoan ke lie bhi avashyak hai. isi karan apane sannyastoan ke lie mahavratoan ke acharan ka vidhan kiya tatha grihasthoan ke lie anuvratoan ke palan ka vidhan kiya. dharm keval purushoan ke lie hi nahian, striyoan ke lie bhi avashyak hai. chandanabala ko aryika/sadhvi sangh ki pratham sadasya banakar apane striyoan ke lie alag hi sangh bana diya. unake yug mean nari ki sthiti sambhavatah sammanajanak nahian thi. bhagavan mahavir ke sandh mean muniyoan evan shravakoan ki apeksha aryikaoan/sadhviyoan evan shravikao ki kee guni sankhya ka hona is bat ka praman hai ki yugin nari-jati mahavir ki deshana se kitana adhik bhavit huee. bhagavan mahavir ka sandesh prani matr ke kalyan ke lie hai. unhoanne manuy-manushy ke bich bhedabhav ki sabhi divaroan ko dhvast kiya. unhoanne janmana varn vyavastha ka virodh kiya. is vishv mean n koee prani b da hai aur n koee chhota. unhoanne gun-karm ke adhar par manushy ke mahatv ka pratipadan kiya. ooanch-nich, unnat-avanat, chhote-b de sabhi apane karmoan se banate haian. jativad atatvik hai.sabhi saman haian n koee chhota, n koee b da. bhagavan ki drishti samabhavi thi- sarvatr samata-bhav. ve sampoorn vishv ko samabhav se dekhane vale sadhak the, samata ka acharan karane vale sadhak the. unaka pratiman tha-jo vyakti apane sanskaroan ka nirman karata hai, vahi sadhana ka adhikari hai. unaki vani ne prani matr ke jivan mean mangal prabhat ka uday kiya. jab bhagavan se yah jijnasa vyakt ki gee ki atma aankhoan se nahian dikhaee deti tatha is adhar par atma ke astitv ke sambandh mean shanka vyakt ki gee to bhagavan ne uttar diya : 'bhavan ke sab daravaje evan khi dakiyaan band karane ke bad bhi jab bhavan ke andar sangit ki madhur dhvani hoti hai tab ap use bhavan ke bahar nikalate hue nahian dekh pate. aankhoan se dikhaee n p dane ke bavajood sangit ki madhur dhvani bahar kh de shrotaoan ko achchhadit karati hai. sangit ki dhvani paudgalik (bhautik dravy) hai. atma aroopi evan amoortik hai. aankhean aroopi atma ko kis prakar dekh sakati haian? amoortik atma ka indriy darshan nahian hota, anubhooti hoti hai. pratyek atma mean param jyoti samahit hai. pratyek chetan mean param chetan samahit hai. pratyek vyakti svayan mean svatantr, mukt, nirlep evan nirvikar hai. pratyek atma apane purusharth se paramatma ban sakati hai. shuddh tatvik drishti se jo paramatma hai vahi maian hooan aur jo maian hooan vahi paramatma haian. manushy apane satkarm se unnat hota hai. bhagavan mahavir ne spasht roop mean pratyek vyakti ko mukt hone ka adhikar pradan kiya. mukti daya ka dan nahian hai, yah pratyek vyakti ka janm siddh adhikar hai. jo atma bandh ka karta hai, vahi atma bandhan se mukti pradata hai. manushy apane bhagy ka nirmata hai. manushy apane bhagy ka niyanta hai. manushy apane bhagy ka vidhata hai. bhagavan mahavir ka karmavad bhagyavad nahian hai, bhagy ka nirmata hai. bhagavan mahavir ne ahiansa ki paridhi ko vistar diya. apaki ahiansa daya evan karuna par adharit nahian hai, maitri bhav par adharit hai. apaki ahiansa ka chintan prani matr ke prati atm-tulyata evan bandhubhav ki sahaj prerana pradan karata hai. apane ahiansa ko param dharm ke roop mean manyata pradan kar dharm ki samajik bhoomika ko rekhaankit kiya. arthik vishamataoan ke samadhan ka rasta parigrah-pariman-vrat ke vidhan dvara nikala. vaicharik kshetr mean ahiansavad sthapit karane ke lie anekaantavadi jivan drishti pradan ki. vyakti ki samast jijnasaoan ka samadhan syadvad ki abhivyakti ke marg ko apanakar kiya. pratyek vastu mean anek gun dharm hote haian. is karan hamean kisi vastu par 'ekaant' drishti se nahian apitu anekaant drishti se vichar karana chahie. anekaant ekaangi evan agrah ke viparit samagrabodh evan anagrah ka dyotak hai. isi prakar 'syadvad' ke 'syath‌' nipat ka arth hai- apeksha se. syadvad ka arth hai- apeksha se kathan karane ki vidhi ya paddhati. anek gun-dharm vali vastu ke pratyek gun-dharm ko apeksha se kathan karane ki paddhati. pratiyaman virodhi darshanoan mean anekaant drishti se samanvay sthapit kar sarvadharm samabhav ki adharashila rakhi ja sakati hai. manav ki moolabhoot bhautik avashyakataoan evan manasik akaankshaoan ko poora karane vali nyayasangat vishv vyavastha ki sthapana ahiansa moolak jivan darshan ke adhar par sambhav hai. bhautikavadi drishti hai- yogyatam ki uttarajivita. isake viparit bhagavan mahavir ki drishti hai- vishv ke sabhi padarth paraspar upakarak haian. bhautikavadi drishti sangharsh evan dohan ki vrittiyoan ka sanchar karati hai. ahiansa ki bhavana par adharit vishv shanti ki prasangikata, sarthakata evan prayojanashilata svayansiddh hai. vishv shanti ki sarthakata ek ne vishv ke nirman mean hai jisake lie vishv ke sabhi deshoan mean sadbhavana ka vikas avashyak hai. sah-astitv ki paripushti ke lie atm tulyata evan samabhav ki vicharana ka pallavan avashyak hai. aantararashtriy sadbhavana ke lie vishv bandhutv ki bhavana ka pallavan avashyak hai. prophesar mahavir saran jain ne apane granth mean apani kamana vyakt ki hai ki aj ke yug ne mashini sabhyata ke charam vikas se sambhavit vinash ke jis rakshas ko utpann kar liya hai vah kisi yantr se nahian, apitu 'ahiansa-mantr' se hi nasht ho sakata hai. bhagavan mahavir ne prani matr ke kalyan ke lie atmatulyata evan anekaantavad ki lekhani se ahiansa, saty evan aparigrah ke prishthoan par syadvad ki syahi se dharm-acharan ka jo pratiman evan kirtiman prasthapit kiya hai vah sarvoday ka karak bane- meri yahi mangal kamana hai.


  1. REDIRECTsaancha:inhean bhi dekhean

tirthankar upadesh

jain dharm ke 24 tirthankaroan ne apane-apane samay mean dharm marg se chyut ho rahe janasamuday ko sanbodhit kiya aur use dharm marg mean lagaya. isi se inhean 'dharm marg-moksh marg ka neta' aur 'tirth pravarttak' arthat 'tirthankar' kaha gaya hai. jain siddhant ke anusar 'tirthankar' nam ki ek puny, prashast karm prakriti hai. usake uday se tirthankar hote aur ve tattvopadesh karate haian.

  • achary vidyanand ne spasht kaha hai[19] ki 'bina tirthankaratven namna narthopadeshana' arthat bina tirthankar-punyanamakarm ke tattvopadesh sanbhav nahian hai.[20]
  • in tirthankaroan ka vah upadesh jin shasan, jinagam, jinashrut, dvadashaang, jin pravachan adi namoan se ullikhit kiya gaya hai. unake is upadesh ko unake pramukh evan pratibhashali shishy vishayavar bhinn-bhinn prakaranoan mean nibaddh ya grathit karate haian. atev use 'prabandh' evan 'granth' bhi kahate haian. unake upadesh ko nibaddh karane vale ve pramukh shishy jainavanamay mean ganadhar kahe jate haian. ye ganadhar atyant sookshmabuddhi ke dharak evan vishisht kshayopasham vale hote haian. unaki dharanashakti aur smaranashakti asadharan hoti hai.

bharat rrishabhadev putr

[[chitr:23rd-Tirthankara-Parsvanatha-Jain-Museum-Mathura-9.jpg|220px|thumb|tirthankar parshvanath
Tirthankara Parsvanatha
rajakiy jain sangrahalay, mathura]] rrishabhadev ke putr bharat bahut dharmik the. unaka vivah vishvaroop ki kanya panchajani se hua tha. bharat ke samay se hi ajanabhavarsh namak pradesh bharat kahalane laga tha. rajy-kary apane putroan ko sauanpakar ve pulahashram mean rahakar tapasya karane lage. ek din ve nadi mean snan kar rahe the. vahaan ek garbhavati hirani bhi thi. sher ki daha d sunakar mrigi ka nadi mean garbhapat ho gaya aur vah kisi gufa mean chhipakar mar gayi. bharat ne nadi mean bahate asahay mrigashavak ko palakar b da kiya. usake moh se ve itane avritt ho gaye ki agale janm mean mrig hi bane. mrig ke prem ne unake vairagy marg mean vyaghat utpann kiya tha, kintu mrig ke roop mean bhi ve bhagavat-bhakti mean lage rahe tatha apani maan ko chho dakar pulahashram mean pahuanch gaye. bharat ne agala janm ek brahman ke ghar mean liya. unhean apane bhootapoorv janm nirantar yad rahe. brahman unhean padhane ka prayatn karate-karate mar gaya, kintu bharat ki adhyayan mean ruchi nahian thi.

jain dharm ke pramukh siddhaant

jain dharm ke pramukh siddhant nimnalikhit haian:-

  • nivrittimarg
  • eeshvar
  • srishti
  • karm
  • triratn
  • jnan
  • syadavad ya anekaantavad ya saptabhangi ka siddhant
  • anekatmavad
  • nirvan
  • kayaklesh
  • nagnata
  • panchamahavrat
  • panch anuvrat
  • atharah pap
  • jain dharm ki prasangikata
  • profesar mahavir saran jain ne apane granth " bhagavan mahavir evan jain darshan " mean jain dharm evan darshan ki yugin prasangikata ko vyakhyayit karate hue yah mat vyakt kiya hai ki aj ke manushy ko vahi dharm-darshan prerana de sakata hai tatha manovaijnanik, samajik, rajanaitik samasyaoan ke samadhan mean prerak ho sakata hai jo vaijnanik avadharanaoan ka paripoorak ho, lokatantr ke adharabhoot jivan moolyoan ka poshak ho, sarvadharm samabhav ki sthapana mean sahayak ho, anyonyashrit vishv vyavastha evan sarvabhaumikata ki drishti ka pradata ho tatha vishv shanti evan antarrashtriy sadbhavana ka prerak ho. lekhak ne in pratimanoan ke adhar par jain dharm evan darshan ki mimaansa ki hai.

vithika


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

  1. anant samay pahale ka
  2. 2.0 2.1 aise janma jain dharm (hindi). . abhigaman tithi: 26 faravari, 2013.
  3. jain dharm- itihas ki najar mean (hindi). . abhigaman tithi: 26 faravari, 2013.
  4. jinasenachary krit mahapuran- parv 16,shlok 155
  5. jain dharm granth aur puran (hindi). . abhigaman tithi: 26 faravari, 2013.
  6. kheti
  7. likhana-padhana, shikshan
  8. raksha hetu talavar, lathi adi chalana
  9. vibhinn prakar ka vyapar karana
  10. achary samantabhadr, svayambhustotr, shlok 2|
  11. jinasen, mahapuran, 12-95
  12. pumachariyan, 3-68|
  13. a. samantabhadr, svayambhoo stotr, shlok 5|
  14. madanakirti, shasanachatustrianshika, shlok 6, sanpa. d aau. darabari lal kothiya.
  15. manatung, bhaktamar adinath stotr, shlok 1, 25 |
  16. manatung, bhaktamar adinath stotr, shlok 1, 25 |
  17. adyatan- dinaank 20 march 2013
  18. shri adinath
  19. rrishabhadimahavirantebhy: svatmopalabdhaye.
    dharmatirthankarebhyoastu syadvadibhyo namonam:॥ akalank, laghiyastray, 1
  20. aptapariksha, karika 16

sanbandhit lekh