Difference between revisions of "रसखान का कला-पक्ष"
| [unchecked revision] | [unchecked revision] |
| Line 54: | Line 54: | ||
रसखान की रचनाओं के अनुशीलन से यह स्पष्टतया सिद्ध होता है कि वे मुक्तक रचनाओं के कवि हैं। वस्तुत: कृष्ण-भक्त कवियों की यह एक अवेक्षणीय विशेषता रही है कि उन्होंने प्रबंध रचना में रूचि नहीं दिखाई। इसका मूल कारण यह था कि उनकी दृष्टि भगवान [[कृष्ण]] की सौंदर्य मूर्ति पर ही केन्द्रित थी, शक्ति और शील पर नहीं। रसखान स्वभाव से ही सौंदर्योपासक और प्रेमी जीव थे। अत: उनमें भी इस प्रवृत्ति का पाया जाना सर्वथा स्वाभाविक था। अपने प्रेम विह्वल चित्र के भावों की प्रवाहमयी और प्रेमोत्पादक व्यंजना के लिए मुक्तक का माध्यम ही अधिक उपयुक्त था। रसखान में अपनी स्वानुभूति की मार्मिक अभिव्यक्ति के लिए मुक्तक के इस माध्यम का असाधारण सफलता के साथ प्रयोग किया है। मुक्तक के लिए प्रौढ़, प्रांजल तथा समासयुक्त भाषा आवश्यक है। मुक्तक के छोटे से कलेवर में भावों का सागर भरने के लिए इस प्रकार की भाषा को उत्तम कहा गया है। रसखान की भाषा मृदुल, मंजुल, और गति पूर्ण होते हुए भी बोझिल नहीं है। उसमें व्यक्त एक-एक चित्र अमर है। सानुप्रास शब्दों से भाषा की गतिपूर्ण लय में आंतरिक संगीत ध्वनित होता है। आवेग की तीव्रता के द्वारा कोमल प्रभाव की अभिव्यंजना होती है। साधारण मुक्तक काव्य की गीतात्मकता में हृदय को झंकृत कर देने की शक्ति है। रसखान के मुक्तकों की सबसे बड़ी विशेषता है, भाव एवं अभिव्यंजना की एकतानता, जो उन्हें गीति काव्य के निकट ला देती है। | रसखान की रचनाओं के अनुशीलन से यह स्पष्टतया सिद्ध होता है कि वे मुक्तक रचनाओं के कवि हैं। वस्तुत: कृष्ण-भक्त कवियों की यह एक अवेक्षणीय विशेषता रही है कि उन्होंने प्रबंध रचना में रूचि नहीं दिखाई। इसका मूल कारण यह था कि उनकी दृष्टि भगवान [[कृष्ण]] की सौंदर्य मूर्ति पर ही केन्द्रित थी, शक्ति और शील पर नहीं। रसखान स्वभाव से ही सौंदर्योपासक और प्रेमी जीव थे। अत: उनमें भी इस प्रवृत्ति का पाया जाना सर्वथा स्वाभाविक था। अपने प्रेम विह्वल चित्र के भावों की प्रवाहमयी और प्रेमोत्पादक व्यंजना के लिए मुक्तक का माध्यम ही अधिक उपयुक्त था। रसखान में अपनी स्वानुभूति की मार्मिक अभिव्यक्ति के लिए मुक्तक के इस माध्यम का असाधारण सफलता के साथ प्रयोग किया है। मुक्तक के लिए प्रौढ़, प्रांजल तथा समासयुक्त भाषा आवश्यक है। मुक्तक के छोटे से कलेवर में भावों का सागर भरने के लिए इस प्रकार की भाषा को उत्तम कहा गया है। रसखान की भाषा मृदुल, मंजुल, और गति पूर्ण होते हुए भी बोझिल नहीं है। उसमें व्यक्त एक-एक चित्र अमर है। सानुप्रास शब्दों से भाषा की गतिपूर्ण लय में आंतरिक संगीत ध्वनित होता है। आवेग की तीव्रता के द्वारा कोमल प्रभाव की अभिव्यंजना होती है। साधारण मुक्तक काव्य की गीतात्मकता में हृदय को झंकृत कर देने की शक्ति है। रसखान के मुक्तकों की सबसे बड़ी विशेषता है, भाव एवं अभिव्यंजना की एकतानता, जो उन्हें गीति काव्य के निकट ला देती है। | ||
==छंदोयोजना== | ==छंदोयोजना== | ||
| + | {{Main|रसखान की छंद योजना}} | ||
छंद वह बेखरी (मानवोच्चरित ध्वनि) है, जो प्रत्यक्षीकृत निरंतर तरंग भंगिमा से आह्लाद के साथ भाव और अर्थ को अभिव्यंजना कर सके। भाषा के जन्म के साथ-साथ ही कविता और छंदो का संबंध माना गया है। छंदों द्वारा अनियंत्रित वाणी नियंत्रित तथा ताल युक्त हो जाती है। गद्य की अपेक्षा छंद अधिक काल तक सजाज में प्रचलित रहता है। जो भाव छंदोबद्ध होता है उसे अपेक्षाकृत अधिक अमरत्व मिलता है। भाव को प्रेषित करने के साथ-साथ छंद में मुग्ध करने की शक्ति होती है। छंद के द्वारा कल्पना का रूप सजग होकर मन के सामने प्रत्यक्ष हो जाता है। | छंद वह बेखरी (मानवोच्चरित ध्वनि) है, जो प्रत्यक्षीकृत निरंतर तरंग भंगिमा से आह्लाद के साथ भाव और अर्थ को अभिव्यंजना कर सके। भाषा के जन्म के साथ-साथ ही कविता और छंदो का संबंध माना गया है। छंदों द्वारा अनियंत्रित वाणी नियंत्रित तथा ताल युक्त हो जाती है। गद्य की अपेक्षा छंद अधिक काल तक सजाज में प्रचलित रहता है। जो भाव छंदोबद्ध होता है उसे अपेक्षाकृत अधिक अमरत्व मिलता है। भाव को प्रेषित करने के साथ-साथ छंद में मुग्ध करने की शक्ति होती है। छंद के द्वारा कल्पना का रूप सजग होकर मन के सामने प्रत्यक्ष हो जाता है। | ||
| − | + | ||
'''सवैया छंद'''<br /> | '''सवैया छंद'''<br /> | ||
| − | इस छंद की उत्पत्ति के विषय में विद्वानों में मतभेद है। डा. नगेन्द्र का विचार है कि सवैया शब्द सपाद का अपभ्रंश रूप है। इसमें छंद के अंतिम चरण को सबसे पूर्व तथा अंत में पढ़ा जाता था अर्थात एक पंक्ति दो बार और तीन पंक्तियां एक बार पढ़ी जाती थीं। इस प्रकार वस्तुत: चार पंक्तियों का पाठ पांच पंक्तियों का-सा हो जाता था। पाठ में 'सवाया' होने से यह छंद सवैया कहलाया। [[संस्कृत]] के किसी छंद से भी इसका मेल नहीं हे। अत: यह जनपद-साहित्य का ही छंद बाद के कवियों ने अपनाया होगा, ऐसा अनुमान किया जाता है।<ref>रीति काव्य की भूमिका तथा देव और उनकी कविता, पृ0 236</ref> यदि यह अनुमान सत्य हो तो [[प्राकृत]], अपभ्रंश आदि में यह छंद अवश्य मिलना चाहिए जो हिन्दी में रूपांतरित हो गया है। किन्तु ऐसे किसी छंद के दर्शन नहीं होते। यह संभव है कि तेईस वर्णों वाले संस्कृत के उपजाति छंद के 14 भेदों में से किसी एक का परिवर्तित रूप सवैया बन गया हो। सवैया 22 अक्षरों से लेकर 28 अक्षरों तक का होता है। उपजाति भी 22 अक्षरों का छंद है। अक्षरों का लघु-गुरु भाव-सवैया में भी परिवर्तन ग्रहण करता है। वैदिक छंदों का भी लौकिक संस्कृत छंदों तक आते बड़ा रूप परिवर्तन हुआ। हो सकता है कि उपजाति का परिवर्तित रूप सवैया हो जो सवाया बोलने से सवैया कहलाया। 'प्राकृतपेंगलम्' में भी सवैयों का रूप मिलता है किन्तु वहां उसे सवैया संज्ञा नहीं दी गई। 'प्राकृतपेंगलम्' का रचनाकाल संवत 1300 के आस-पास माना जाता है। | + | इस छंद की उत्पत्ति के विषय में विद्वानों में मतभेद है। डा. नगेन्द्र का विचार है कि सवैया शब्द सपाद का अपभ्रंश रूप है। इसमें छंद के अंतिम चरण को सबसे पूर्व तथा अंत में पढ़ा जाता था अर्थात एक पंक्ति दो बार और तीन पंक्तियां एक बार पढ़ी जाती थीं। इस प्रकार वस्तुत: चार पंक्तियों का पाठ पांच पंक्तियों का-सा हो जाता था। पाठ में 'सवाया' होने से यह छंद सवैया कहलाया। [[संस्कृत]] के किसी छंद से भी इसका मेल नहीं हे। अत: यह जनपद-साहित्य का ही छंद बाद के कवियों ने अपनाया होगा, ऐसा अनुमान किया जाता है।<ref>रीति काव्य की भूमिका तथा देव और उनकी कविता, पृ0 236</ref> यदि यह अनुमान सत्य हो तो [[प्राकृत]], अपभ्रंश आदि में यह छंद अवश्य मिलना चाहिए जो हिन्दी में रूपांतरित हो गया है। किन्तु ऐसे किसी छंद के दर्शन नहीं होते। यह संभव है कि तेईस वर्णों वाले संस्कृत के उपजाति छंद के 14 भेदों में से किसी एक का परिवर्तित रूप सवैया बन गया हो। सवैया 22 अक्षरों से लेकर 28 अक्षरों तक का होता है। उपजाति भी 22 अक्षरों का छंद है। अक्षरों का लघु-गुरु भाव-सवैया में भी परिवर्तन ग्रहण करता है। वैदिक छंदों का भी लौकिक संस्कृत छंदों तक आते बड़ा रूप परिवर्तन हुआ। हो सकता है कि उपजाति का परिवर्तित रूप सवैया हो जो सवाया बोलने से सवैया कहलाया। 'प्राकृतपेंगलम्' में भी सवैयों का रूप मिलता है किन्तु वहां उसे सवैया संज्ञा नहीं दी गई। 'प्राकृतपेंगलम्' का रचनाकाल संवत 1300 के आस-पास माना जाता है। |
| − | + | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
'''घनाक्षरी'''<br /> | '''घनाक्षरी'''<br /> | ||
घनाक्षरी या कवित्त के प्रथम दर्शन भक्तिकाल में होते हैं। हिन्दी में घनाक्षरी वृत्तों का प्रचलन कब से हुआ, इस विषय में निश्चित रूप से कहना कठिन है। | घनाक्षरी या कवित्त के प्रथम दर्शन भक्तिकाल में होते हैं। हिन्दी में घनाक्षरी वृत्तों का प्रचलन कब से हुआ, इस विषय में निश्चित रूप से कहना कठिन है। | ||
| − | *[[चंदबरदाई]] के [[पृथ्वीराज रासों]] में दोहा तथा छप्पय छंदों की प्रचुरता है। सवैया और घनाक्षरी का वहां भी प्रयोग नहीं मिलता। प्रामाणिक रूप से घनाक्षरी का प्रयोग [[अकबर]] के काल में मिलता है। | + | *[[चंदबरदाई]] के [[पृथ्वीराज रासों]] में दोहा तथा छप्पय छंदों की प्रचुरता है। सवैया और घनाक्षरी का वहां भी प्रयोग नहीं मिलता। प्रामाणिक रूप से घनाक्षरी का प्रयोग [[अकबर]] के काल में मिलता है। |
| − | + | ||
'''सोरठा'''<br /> | '''सोरठा'''<br /> | ||
यह अर्द्ध सम मात्रिक छंद है। दोहा छंद का उलटा होता है। इसमें 25-23 मात्राएं होती हैं। रसखान के काव्य में चार<ref>सुजान रसखान, 77,98,123,152</ref> सोरठे मिलते हैं। | यह अर्द्ध सम मात्रिक छंद है। दोहा छंद का उलटा होता है। इसमें 25-23 मात्राएं होती हैं। रसखान के काव्य में चार<ref>सुजान रसखान, 77,98,123,152</ref> सोरठे मिलते हैं। | ||
प्रीतम नंदकिशोर, जा दिन ते नैननि लग्यौ।<br /> | प्रीतम नंदकिशोर, जा दिन ते नैननि लग्यौ।<br /> | ||
मनभावन चित चोर, पलक औट नहि सहि सकौं॥<ref>सुजान रसखान, 77</ref> | मनभावन चित चोर, पलक औट नहि सहि सकौं॥<ref>सुजान रसखान, 77</ref> | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==छंद और शब्द स्वरूप विपर्यय== | ==छंद और शब्द स्वरूप विपर्यय== | ||
Revision as of 10:17, 9 June 2011
rasakhan ka kavy-roop
[[chitr:raskhan-1.jpg|rasakhan ki samadhi, mahavan, mathura|thumb|250px]]
kavy ke bhed ke sanbandh mean vidvanoan ke apane-apane drishtikon haian.
- achary vishvanath ne shravy kavy ke padyamay svaroop ko liya hai. unake anusar padyatmak kavy vah hai jisake pad chhandobaddh hua karate haian. yah padyatmak kavy bhi kee prakar ka hua karata hai, jaise-
- muktak- jisake pady (apane arth mean) any kisi pady ki akaanksha se mukt athava svatantr hua karate haian,
- yugmak- jisamean do padyoan ki rachana paryapt mani jaya karati hai tatha jisaki rooparekha pady-chatushk mean poorn ho jati hai,
- kulak- jisamean paanch padyoan ka ek kul dikhaee diya karata hai.
sankshep mean kavy ke do bhed haian- prabandh aur muktak, muktak bhi do prakar ke haian- git aur agit.
prabandh kavy
jis rachana mean koee katha kramabaddh roop se kahi jati hai vah 'prabandh kavy' kahalata hai. prabandh kavy tin prakar ka hota hai-
- ek to aisi rachana jisamean poorn jivan vritt vistar ke sath varnit hota hai. aisi rachana ko 'mahakavy' kahate haian.
- jis rachana mean khand jivan mahakavy ki hi shaili mean varnit hota hai, aisi rachana ko 'khand kavy' kahate haian.
- hindi mean kuchh aisi rachanaean bhi dekhi jati haian, jinamean jivan vritt to poorn liya jata hai, kiantu mahakavy ki bhaanti katha vistar nahian dikhaee deta. aisi rachanaoan mean jivan ka koee ek paksh vistar ke sath pradarshit karane ka prayatn kiya jata hai. ekarth ki hi abhivyakti ke karan aisi rachanaean mahakavy aur khandakavy ke bich ki rachanaean hoti haian. inhean 'ekarth' ya keval 'kavy' kahana chahie. rasakhan ne is prakar ki koee rachana nahian ki.
muktak
muktak kavy taratamy ke bandhan se mukt hone ke karan (mukten muktakamh) muktak kahalata hai aur usaka pratyek pad svat: poorn hota hai. 'muktak' vah svachchhand rachana hai jisake ras ka udrek karane ke lie anubandh ki avashyakata nahian.[1] vastav mean muktak kavy ka mahattvapoorn roop hai, jisamean kavyakar pratyek chhand mean aise svatantr bhavoan ki srishti karata hai, jo apane ap mean poorn hote haian. muktak kavy ke praneta ko apane bhavoan ko vyakt karane ke lie any sahayak chhandoan ki avashyakata adhik nahian hoti. prabandh kavy ki apeksha muktak rachana ke lie katha ki avashyakata adhik hoti hai, kyoanki kavy roop ki drishti se muktak mean n to kisi vastu ka varnan hi hota hai aur n vah gey hai. yah jivan ke kisi ek paksh ka athava kisi ek drishy ka ya prakriti ke kisi paksh vishesh ka chitr matr hota hai. isi se kavyakar ko prabandh kavy ki apeksha saphal muktakoan ki srishti ke lie adhik kaushal ki avashyakata p dati hai. poorva par prasangoan ki paravah kiye bina sookshm evan marmik khand drishy athava anubhooti ko saphalatapoorvak prastut karane vali us rachana ko muktak kavy ke nam se abhihit kiya jata hai- jisamean n to katha ka vyapak pravah rahata hai aur n hi usamean kramanusar kisi katha ko sajakar varnan karane ka agrah hota hai, balki muktak kavy mean sookshmatisookshm marmik bhavoan ki abhivyakti hoti hai jo svayan mean poorn tatha apekshakrit laghu rachana hoti hai.
muktak ke prakar
vishay ke adhar par muktak ko tin vargoan mean baanta gaya hai- shrriangar parak, vir rasatmak tatha niti parak. svaroop ke adhar par muktak ke git, prabandh muktak, vishayapradhan, sanghat muktak, ekarth prabandh tatha muktak prabandh adi bhed kiye ja sakate haian.[2]
rasakhan dvara prayukt muktak
rasakhan ka uddeshy kisi khand kavy ya mahakavy ki rachana n tha. premomang ke is kavi ko to apane marmik udgaroan ki abhivyakti karani thi. usake lie muktak se achchha madhyam aur kya ho sakata tha. rasakhan ne apane komal marmik bhavoan-roopi pushpoan se muktak-roopi guladaste ko saza diya. rasakhan ne shrriangar muktak tatha svatantr muktak ke roop mean hi kavy ki rachana ki.[3]
shrriangar muktak
shrriangar parakamuktakoan ke aantargat aihikataparak rachanaean ati haian jinamean adhikatar nayak-nayika ki shrriangari cheshtaean, bhav bhangima tatha sanket sthaloan ka saral varnan hota hai. milan kal ki madhur kri da tatha viyog ke kshanoan mean baithe aansoo girana athava virah ki ushnata se dharati aur asaman ko jalana adi atyuktipoorn rachanaean shrriangar muktak ke aantargat hi hoti hai. nayak-nayikaoan ki sanyog-viyog avasthaoan tatha vibhinn rrituoan ka varnan shrriangari muktakakaroan ne kiya hai. rasakhan ke kavy mean shrriangar ke darshan hote haian. unhoanne shrriangar-muktak mean sundar padyoan ki rachana ki hai.
mohan ke man bhai gayau ik bhai sau gvalin godhan gayau.
takoan lagyau chat, chauhat so duri auchak gat sauan gat chhuvayau.
rasakhani lahi ini chaturata rahi jab lauan ghar ayau.
nain nachai chitai musakai su ot hvai jai aangootha dikhayau.[4]
[[chitr:raskhan-2.jpg|rasakhan ke dohe, mahavan, mathura|thumb|250px]]
akhiyaan akhiyaan sauan sakai milai hilai rijhai hiyo haribo.
batiyaan chit chauran chetak si ras charoo charitran oocharibau.
rasakhani ke pran sudha bharibo adharan pai tyoan adhara adhibau.
itane sab main ke mohani jantr pai mantr basikar si karibau॥[5]
navarang anang bhari chhabi soan vah moorati aankhi g di hi rahai.
batiyaan man ki man hi mean rahai, ghatiya un bich a di hi rahai.
tabahooan rasakhani sujan ali nalini dal booand p di hi rahai.
jiy ki nahian janat hauan sajani rajani aansuvan l di hi rahai.[6]
svatantr muktak
kosh muktak ki bhaanti hi svatantr muktak vishuddh muktak kavy ka ek aang athava bhed hai. jisake lie n to sankhya ka bandhan hai aur n ek prakar ke chhandoan ka hi. balki kavi ki lekhani se tatkal nikale pratyek phutakar chhand ko svatantr muktak ki sanjna di ja sakati hai. svatantr muktak kavy ke lie prem shrriangar, niti tatha vir ras adi koee bhi vishay chuna ja sakata hai. rasakhan ne adhikaansh rachana svatantr muktak ke roop mean ki. unhoanne bhakti evan shrriangar sanbandhi muktak likhe.
mor-pakha sir oopar rakhihau guanj ki mal gare pahirauangi.
odhi pitanbar lai lakuti ban godhan gvarani sang phirauangi.
bhav to vohi mero rasakhani so tere kahe sab svaang karauangi.
ya murali muralidhar ki adharan dhari adharan dharauangi॥[7]
rasakhan dvara rachit kavitt savaiye muktak rachana ki vibhinn kasautiyoan par poornanroop se khare utarate haian. pratyek chhand apane mean ek ikaee hai. char panktiyoan mean sanpoorn chitr ka nirman b di kushalata se kiya gaya hai. chitratmakata, bhavatirek aur ukti vaidagdh ka yah samanjasy atyant durlabh hai.
dhoori bhare ati sobhit syamajoo taisi bani sir suandar choti.
khelat khat phirai aangana pag paijani bajati piri kachhoti.
va chhabi ko rasakhani bilokat varat kam kala nij koti.
kag ke bhag b de sajani hari hathasoan le gayau makhan roti॥[8]
rasakhan ki rachanaoan ke anushilan se yah spashtataya siddh hota hai ki ve muktak rachanaoan ke kavi haian. vastut: krishna-bhakt kaviyoan ki yah ek avekshaniy visheshata rahi hai ki unhoanne prabandh rachana mean roochi nahian dikhaee. isaka mool karan yah tha ki unaki drishti bhagavan krishna ki sauandary moorti par hi kendrit thi, shakti aur shil par nahian. rasakhan svabhav se hi sauandaryopasak aur premi jiv the. at: unamean bhi is pravritti ka paya jana sarvatha svabhavik tha. apane prem vihval chitr ke bhavoan ki pravahamayi aur premotpadak vyanjana ke lie muktak ka madhyam hi adhik upayukt tha. rasakhan mean apani svanubhooti ki marmik abhivyakti ke lie muktak ke is madhyam ka asadharan saphalata ke sath prayog kiya hai. muktak ke lie praudh, praanjal tatha samasayukt bhasha avashyak hai. muktak ke chhote se kalevar mean bhavoan ka sagar bharane ke lie is prakar ki bhasha ko uttam kaha gaya hai. rasakhan ki bhasha mridul, manjul, aur gati poorn hote hue bhi bojhil nahian hai. usamean vyakt ek-ek chitr amar hai. sanupras shabdoan se bhasha ki gatipoorn lay mean aantarik sangit dhvanit hota hai. aveg ki tivrata ke dvara komal prabhav ki abhivyanjana hoti hai. sadharan muktak kavy ki gitatmakata mean hriday ko jhankrit kar dene ki shakti hai. rasakhan ke muktakoan ki sabase b di visheshata hai, bhav evan abhivyanjana ki ekatanata, jo unhean giti kavy ke nikat la deti hai.
chhandoyojana
- REDIRECTsaancha:mukhy
chhand vah bekhari (manavochcharit dhvani) hai, jo pratyakshikrit nirantar tarang bhangima se ahlad ke sath bhav aur arth ko abhivyanjana kar sake. bhasha ke janm ke sath-sath hi kavita aur chhando ka sanbandh mana gaya hai. chhandoan dvara aniyantrit vani niyantrit tatha tal yukt ho jati hai. gady ki apeksha chhand adhik kal tak sajaj mean prachalit rahata hai. jo bhav chhandobaddh hota hai use apekshakrit adhik amaratv milata hai. bhav ko preshit karane ke sath-sath chhand mean mugdh karane ki shakti hoti hai. chhand ke dvara kalpana ka roop sajag hokar man ke samane pratyaksh ho jata hai.
savaiya chhand
is chhand ki utpatti ke vishay mean vidvanoan mean matabhed hai. da. nagendr ka vichar hai ki savaiya shabd sapad ka apabhransh roop hai. isamean chhand ke aantim charan ko sabase poorv tatha aant mean padha jata tha arthat ek pankti do bar aur tin panktiyaan ek bar padhi jati thian. is prakar vastut: char panktiyoan ka path paanch panktiyoan ka-sa ho jata tha. path mean 'savaya' hone se yah chhand savaiya kahalaya. sanskrit ke kisi chhand se bhi isaka mel nahian he. at: yah janapad-sahity ka hi chhand bad ke kaviyoan ne apanaya hoga, aisa anuman kiya jata hai.[9] yadi yah anuman saty ho to prakrit, apabhransh adi mean yah chhand avashy milana chahie jo hindi mean roopaantarit ho gaya hai. kintu aise kisi chhand ke darshan nahian hote. yah sanbhav hai ki teees varnoan vale sanskrit ke upajati chhand ke 14 bhedoan mean se kisi ek ka parivartit roop savaiya ban gaya ho. savaiya 22 aksharoan se lekar 28 aksharoan tak ka hota hai. upajati bhi 22 aksharoan ka chhand hai. aksharoan ka laghu-guru bhav-savaiya mean bhi parivartan grahan karata hai. vaidik chhandoan ka bhi laukik sanskrit chhandoan tak ate b da roop parivartan hua. ho sakata hai ki upajati ka parivartit roop savaiya ho jo savaya bolane se savaiya kahalaya. 'prakritapeangalamh' mean bhi savaiyoan ka roop milata hai kintu vahaan use savaiya sanjna nahian di gee. 'prakritapeangalamh' ka rachanakal sanvat 1300 ke as-pas mana jata hai.
ghanakshari
ghanakshari ya kavitt ke pratham darshan bhaktikal mean hote haian. hindi mean ghanakshari vrittoan ka prachalan kab se hua, is vishay mean nishchit roop se kahana kathin hai.
- chandabaradaee ke prithviraj rasoan mean doha tatha chhappay chhandoan ki prachurata hai. savaiya aur ghanakshari ka vahaan bhi prayog nahian milata. pramanik roop se ghanakshari ka prayog akabar ke kal mean milata hai.
soratha
yah arddh sam matrik chhand hai. doha chhand ka ulata hota hai. isamean 25-23 matraean hoti haian. rasakhan ke kavy mean char[10] sorathe milate haian.
pritam nandakishor, ja din te nainani lagyau.
manabhavan chit chor, palak aut nahi sahi sakauan॥[11]
chhand aur shabd svaroop viparyay
kavy mean sundar abhivyakti ke lie tatha chhandanurodh par pray: kavi shabdoan ko to da-maro da karate haian rasakhan ne bhi kavy chamatkar evan chhand ki matraoan ke anurodh par shabdoan ke svaroop ko badala hai—
- jhalakaiyat, tulaiyat, lalachaiyat, laiyat[12]- chhandagrah se jhalakana, tulana, lalachana, lana shabdoan se.
- pag paijani bajat piri kachhauti[13]-krishna ki vay ki laghuta ke agrah, svabhavikata evan sauandary lane ke lie kachhauta se kachhauti.
- toote chhara bachharadik gaudhan[14]- chhandanurodh par tatha bachhara se shabd samy ke lie chhalla se chhara.
- mol chhala ke lala ne bikehauan[15]- lala ke agrah se chhala.
- min si aankhi meri aansuvani rahaian[16]- aansuoan se bhari rahane ke arth mean madhury lane ke lie aansoo se aansuvani.
- man ki audhi ghari[17]- chhand ki matra ke agrah se avadhi se audhi.
- paanvariya, bhaanvariya, daanvariya, saanvariya, bavariya[18]- pauri, bhauanri, saanvare, bavari adi se chhandanurodh par paanvariya, bhaanvariya bana liya gaya.
- lakuttani, bhrikuttani, ughuttani, mukuttani[19]- chhandagrah se lakuti, bhrikuti, mukut adi shabdoan se banaya.
- ham haian vrishabhanapura ki lali[20]- lala (putr) ke jo d par putri ke arth mean lali shabd ka prayog hua hai.
- phori hau matooki mat[21]- chhandanurodh par matuki se matooki.
- jnanakarm 'ru'[22] upasana, sab ahamiti ko mool- yahaan chhandanurodh par aru se 'ru' kiya gaya hai.
rasakhan ke kavy mean aise anek udaharan milate haian jahaan unhoanne chhaandik sauandary ke lie shabdoan ke roop mean parivartan kiya hai. kiantu is shabd-viparyay mean kahian bhi asvabhavikata ke darshan nahian hote. n hi shabd nat ki kala ki bhaanti roop badalate haian. kahian-kahian to unhoanne shabdoan ko is prakar sanjoya hai ki svabhavikata ke darshanoan ke sath bhav-sauandary bhi dikhaee deta hai. mor, pankha, murali, banamal lakhean hiy ko hiyara umahyauri, yahaan masrinata lane ke lie hiyara shabd ka prayog kiya gaya hai. sankshep mean kaha ja sakata hai ki rasakhan chhand yojana mean poorn saphal haian. aantyanupras ke suandar svaroop ko bhi unhoanne apane chhandoan mean sthan diya hai. sath hi unamean sangit ki madhur dhvani sunaee p dati hai.
alankar-yojana
- alankar shabd ka arth hai jo doosari vastu ko alankrit kare- alankaroti iti alankar:.
- achary dandi ne kaha hai ki kavy ke sabhi shobhakarak dharm alankar haian.[23] unaki is paribhasha mean chamatkar utpann karane vale sabhi kavy tattvoan ki visheshataoan ko alankar man liya gaya hai.
- alankar se bhamah ka abhipray aisi shabd ukti se hai jo vakr arthat vichitr arth ka vidhan karane vali ho.[24] alankar shabd aur arth mean vidyaman kavi pratibhotthit aise vaichitry ko alankar kah sakate haian, jo vaky-sauandary ko atishayata pradan karata hai. isi se sabhi bharatiy kavyashastriyoan ne kavy mean alankar ke mahattv ko nirvivad roop se svikar kiya hai.
- alankaroan ke vidhivat prayog se hi kavy alankrit hota hai. niras kavy mean alankar-yojana ukti vaichitry matr haian. alankar-prayog mean auchity ka poorn nirvah hona chahie. rasakhan ne isaka dhyan rakha hai. kavivar rasakhan ki ganana bhakt kaviyoan mean ki jati hai. bhakti kavyadhara ke kaviyoan ne alankaroan ka sannivesh bahutayat se kiya hai. parantu unhoanne alankaroan ki apeksha alankary-bhav-ras ko hi adhik gaurav diya hai. rasakhan ki pravritti bhi aisi hi hai. unhoanne bhav par adhik bal diya hai. bahari t dak-bh dak aur alankaroan ke barabas vidhan ka prayas nahian kiya. unaki rachana mean aye hue alankar svabhavik aur abhivyakti ko praanjal banane mean sahayak haian. anupras, upama, roopak, utpreksha, pratip adi alankaroan ka saphal prayog hua hai.
shabdalankar
anupras keval bharatiy kaviyoan ne hi nahian balki pashchaty kaviyoan ne bhi anupras alankar ka bahut adhik ruchi ke sath prayog kiya hai. anupras ki paribhasha evan svaroop ke vishay mean bhi achary moolat: ekamat haian. sthool roop se, varnasamy ko 'anupras' kaha gaya hai. achary bhamah ke anusar svaroan ki vishamata hone par bhi vyanjanoan ki aisi avritti jisamean bahut vyavadhan n ho aur jo ras evan bhav ke anukool ho, use 'anupras' kahate haian.[25] anupras ke pradhanat: do bhed haian-
chhekanupras jahaan ek ya anek varnoan ki kramanusar avritti keval ek bar ho arthat ek ya anek varnoan ka prayog keval do bar ho, vahaan chhekanupras hota hai. chhekanupras ka ek udaharan drashtavy hai—
- dekhau durau vah kuanj kutir mean baitho palotat radhika payan.[26]
- main manohar bain bajai susajai tan sohat pit pata hai.[27]
uparyukt pahali pankti mean 'd' aur 'k' ka tatha doosari pankti mean 'm' aur 'b' ka prayog do bar hua hai. in varnoan ki avritti ek bar hone se yahaan chhekanupras hai.
vrityanupras
jahaan vrittiyoan (upanagarika, parusha aur komala) ke anusar ek ya anek varnoan ki avritti kramapoorvak anek bar ho. rasakhan ke kavy mean anupras ki b di chittakarshak yojana huee hai. anupras ki niyojana se kavita sunane mean bhali lagati hai. usase kavita ka prabhav parivardhit ho jata hai. rasakhan ke kavitt aur savaiyoan ki varnayojana bhavak ke man ko tarangit karati rahati hai. bhavanukool anupras ka prayog saphal kavi hi kar sakate haian. rasakhan ne apane ko is kala mean parangat siddh kiya hai. rasakhan ki kavita mean vrityanuprasayukt anekanek suandar savaiye aur kavitt haian. aisa lagata hai ki kavi shabdoan ko nachata hua chal raha hai.
sesh ganes mahes suresahu jahi nirantar gavaian.
jahi anadi anant akhand achhed abhed su bed batavaian.[28]
athava
chhaki chhail chhabili chhata chhaharai ke kautuk koti dikhai rahi.[29]
yamak
jahaan bhinnarthak varnoan (nirarthak ya sarthak) ki kramash: punaravritti ho, vahaan 'yamak' alankar hota hai.[30] 'yamak' ka shabdik arth hai jo da. is alankar ka nam 'yamak' isalie rakha gaya hai kyoanki isamean ek jaise do shabd prayukt hote haian. sarthak varn samooh ki apeksha nirarthak varnasamooh ki avritti yamak ke chamatkar mean vishesh vriddhi karati hai. yamak mean kahian donoan varn samooh sarthak hote haian, kahian donoan nirarthak evan kahian ek sarthak hota hai aur ek nirarthak.
shlesh
- jahaan shlisht padoan dvara anek arthoan ka kathan kiya jay vahaan shlesh alankar hota hai.[31] shlesh pray: any alankaroan ka sahayogi hokar hi kavy mean yojit hota hai. bhavuk kaviyoan ke kavy mean is alankar ka prayog bahut simit roop mean hua hai. isaka karan yah hai ki shlesh mean aise shabdoan ka vidhan hota hai jo anek arthoan ko prakat karate haian. anekarthak shabdoan ki yojana mean prayas karana p data hai. shlesh ke dvara kavy ka bahy avaran hi adhik alankrit hota hai.
- rasakhan ke kavy mean is alankar ka prayog bahut hi kam hua hai. rasakhan nishchhal bhavanaoan ko vyakt karane vale kavi haian. aur shlesh bhavotkarsh mean bahut adhik sahayogi nahian hota. phir bhi kahian-kahian usaki yojana suandar roop mean huee hai—
man lino pyare pai chhataank nahian det.
yahai kaha pati padhi dal ko pichho let॥[32]
- is dohe mean 'man' aur 'chhataank' shabd mean spasht roop se shlesh hai. 'man' ka arth hai chitt aur doosara arth hai 'chalis ser'. isi tarah 'chhataank' ka ek arth hai jhalak ya kataanchh (kataksh) aur doosara arth hai ser ka solahavaan bhag.
vakrokti
kisi ek abhipray vale kahe hue vaky ka, kisi any dvara shlesh athava kaku se, any arth lie jane ko 'vakrokti' alankar kahate haian.[33] vakrokti alankar do prakar ka hota hai- shlesh vakrokti aur kaku bakrokti. shlesh vakrokti mean kisi shabd ke anek arth hone ke karan vakta ke abhipret arth se any arth grahan kiya jata hai aur kaku vakrokti mean kanth dhvani arthath bolane vale ke lahaje mean bhed hone ke karan doosara arth kalpit kiya jata hai. vakrokti alankar ka niyojan ek kashtasadhy karm hai, jisake lie prayas karana anivary hai. bhavuk kaviyoan ne isaka prayog kam hi kiya hai. rasakhan ki rachanaoan mean vakrokti ki yojana namamatr ko hai, parantu jo hai, vah sahriday ke chitt ko prasann karane vali hai. danalila ke prasang mean kavi ki kala ka chamatkar drashtavy hai—
chhir jau chahat chir gahaian ajoo leu n ketik chhir achaihau.
chakhan ke mis makhan maangat khau n makhan ketik khai dau.
janati hauan jiy ki rasakhani su kahekauan etik bat badhaihau.
gauras ke mis jo ras chahat sau ras kanhajoo neku n paihau॥[34]
- 'kanhajoo' ne gopi ke prati jo cheshta ki usaka uttar vah b de vakratapoorn dhang se deti hai. yadi 'chir' gahane se 'chhir' chahate ho, to lo kitana pioge, chakhane ke bahane makkhan maangate ho to lo khaoan, kitana khaoge. parantu gopi krishna ki in cheshtaoan ka doosara arth leti huee kahati hai ki maian tumhare man ki bat janati hooan, tum gauras (doodh, dahi, ghi) ke bahane 'gauras' (indriyoan ka ras) chahate ho, to lo sun lo ki vah ras tum jara-sa bhi nahian paoge. savaiya ki aantim pankti mean vakrokti ki saras evan natyamay vyanjana huee hai.
roopak [[chitr:raskhan-3.jpg|rasakhan ki samadhi, mahavan, mathura|thumb|250px]] upamey par upaman ke nishedh-rahit abhed arop ko roopak kahate haian.[35] 'arop' ka arth hai- roop dena arthath doosare ke roop mean rang dena. yah 'arop' kalpit hota hai. roopak mean upamey ko upaman samajh liya jata hai. upama mean upamey aur upaman mean sadrishy hote hue bhi bhinnata hoti hai jabaki roopak mean donoan ek se jan p date haian. unamean ekaroopata hoti hai. roopak ke tin mukhy bhed haian-
- saangaroopak- jahaan upamey mean upaman ka aangoan ke sahit arop ho vahaan saangaroopak hota hai.
- nirangaroopak- aangoan se rahit upaman ka jahaan upamey mean arop hota hai vahaan nirangaroopak hota hai.
- paranparitaroopak- jahaan ek arop doosare arop ka karan ho vahaan paranparitaroopak hota hai.
roopak alankar ki nibandhana mean bharatiy mahakaviyoan ki vishesh pravritti rahi hai. yah rasakhan ka bhi priy alankar hai. unake kavy mean sthal-sthal par roopakoan ki sundar niyojana ki gee hai. ve svabhavik roop se ae haian tatha unake dvara bhavoan ki marmik vyanjana huee hai. roopak chittavidhayak alankar hai. rasakhan ne isaka saphal prayog kiya hai. prem kiya nahian jata, ho jata hai. nayika ne nayak ko dekha aur usaka man usake hath se nikal gaya. vah priyatam ke prati bebas ho gee—
nain dalalani chauhataian, man-manik piy hath.
rasakhaan dhol bajai kai, baichyau hiy jiy sath॥[36]
- uparilikhit dohe mean saangaroopak ki yojana darshaniy hai. nain roopi dalaloan ne man roopi manik ko dhol bajakar bich bazar mean hriday aur pran ke sahit priyatam ke hath bech diya. isi se milati-julati bat bihari ne bhi kahi hai-
lobh lage hari-roop ke, kari saanti juri jai.
hauan in bechi bich hi, lauin b di balai॥[37]
- sharir ka roopak bag ke roop mean baandhati huee nayika ke kathan mean shuddh shrriangaraparak saangaroopak ki yojana chittakarshak hai-
bagan kahe ko jao piya ghar baithe hi bag lagay dikhaooan.
e di anar si mauri rahi, bahiyaan dou chanpe ki dar navaooan.
chhatin mean ras ke nibua aru ghooanghat kholi kai dakh chakhaooan.
dhaangan ke ras ke chasakai rati phoolan ki rasakhani lutaooan॥[38]
- is savaiye mean bahoan par chanpa ki jhuki huee dal ka, stanoan par saras niboo ka aur othoan par aangoor ka arop aang-roop se karake bag-roopi sharir ke mukhy roopak ko poorn kiya hai. is prakar yahaan par saangaroopak ki niyojana ki gee hai. nirangaroopak ke aankan mean bhi rasakhan khoob saphal rahe haian. nayak par mohit huee nayika kahati hai—
khanjan nain phande pianjara chhabi, nahi rahai thir kaise hooan maee.[39]
- yahaan par nayika ke khanjan roopi netroan ka nayak ke chhavi roopi pianj de mean phans jane ka varnan hai. 'nain' upamey par 'khanjan' upaman ka arop hua hai. isamean 'nain' upamey ke aangoan mean khanjan upaman ke aangoan ka arop nahian hua hai. yahi sthiti 'pianjara' aur 'chhavi' ki bhi hai. nirang roopak ka ek udaharan aur lijie. nandakumar ko dekhane ke lie nand ke ghar gee huee gopi lautakar apani sakhi se apane anubhav ka varnan karati hai—
johan nandakumar kauan gee nand ke geh.
mauhian dekhi musakai kai barasyau meh saneh॥[40]
- yahaan 'meh saneh' mean roopak he, arthat meh-roopi sneh ki varsha ho gee. sneh ki atishayata soochit karane ke lie use meh ke roop mean chitrit kiya gaya hai. uparyukt uddharanoan ke sandarbh mean kaha ja sakata hai ki roopak alankar ki yojana mean rasakhan ko ativ saphalata mili hai.
utpreksha
jahaan prastut mean aprastut ki sanbhavana ki jay, vahaan utpreksha alankar hota hai.[41] 'utpreksha' (uth+pr+eeksha) ka shabdik arth hai, ooancha dekhana arthath u dan lena. upamey aur upaman ko paraspar bhinn janate hue bhi is alankar mean kalpana ki ooanchi u dan ke sahare upamey ko upaman samajhane ka prayatn kiya jata hai. 'sanbhavana' ka tatpary 'ek koti ka prabal' jnan hai. isamean jnan poora nishchayatmak nahian hota, balki tho da kam hota hai. utpreksha rasakhan ke sabase priy alankaroan mean se ek hai. isake anek prayog unake kavy ki shrivriddhi karate haian. isaka karan yah he ki utpreksha ka prayog karate hue kavi-kalpana ko u dan bharane ki adhik guanjaish rahati hai. rasakhan ne apani kavi-kalpana ka sadupayog karate hue utpreksha alankar ka vividh prasangoan mean ramaniy vidhan kiya hai.
- gopi gokul mean dahian bechane ke lie nikali. raste mean krishna se usaki bheant ho gee. aankhean char hueean. vah kamabhibhoot ho gee. dan maangate hue krishna apani a d par dat ge. satvik bhav 'kanp' aur sanchari bhav bhay se yukt gopi ke us roop ki kitani hridayasparshi utpreksha rasakhan ne nimnalikhit savaiye mean ki hai—
pahale dadhi lai gi gokul mean chakh chari bhe natanagar pai.
rasakhani kari uni mainamee kahean dan dai dan kharai ar pai.
nakh taian sikh nil nichol lapete sakhi sam bhaanti kanpai darapai.
manau damini savan ke ghan maian nikasaian nahian bhitar hi tarapai.[42]
- nakh se shikh tak nila vastr lapete hue bhay se kaanpati huee gopi is prakar shobhit ho rahi hai mano savan ke badal ke bich mean bijali ghir gee ho aur bahar n nikal pane ke karan vah bhitar hi bhitar chamak rahi ho. nil vastr se achchhadit gaur varn yuvati ke bijali ke saman aangoan ki aisi hi sundar kalpana 'kamayani' mean jayashankar prasad ne bhi ki hai—
nil paridhan bich sukumar
khul raha mridul adhakhula aang,
khila ho jyauan bijali ka phool
megh-van-bich gulabi rang.[43]
apahnuti
jahaan prakrit ka nishedh kar aprakrit ka sthapan kiya jay vahaan 'apahnuti' alankar hota hai. apahnuti keval sadrishy-sambandh mean hi hoti hai. 'apahnuti' ka shabdik arth hai- chhipana ya nishedh karana. isamean kisi saty bat ko chhipakar ya nishedh karake usake sthan par koee jhoothi bat sthapit ki jati hai. apahnuti ki yojana mean pray: kritrimata ane ki ashanka rahati haian rasakhan ke kavy mean yah alankar bahut hi viral roop mean aya hai. ekadh sthaloan par isaki chittakarshak vyanjana huee hai. baansuri bajate hue, gaucharan ka git gate hue, gvaloan ke sath shrikrishna gopika ki gali mean a ge. gopika unaki baansuri ki ter ko sunakar kahati hai—
baansuri mean uni meroee naanv sugvalini ke mis teri sunayau.
uparyukt pankti mean apahnuti alankar ki sundar chhata hai. yahaan par krishna vanshi se gopi-nam-dhvani nahian karate. ve 'sugvalini' ki dhvani terate haian. yahaan gopi ke nam ka nishedh kiya gaya hai aur aprakrit 'sugvalini' nam ki sthapana ki gee hai. lekin gopi is saty ko samajhati hai ki unhoanne baansuri mean 'sugvalini' ke mis se mere nam ko hi sunaya hai.
atishayokti
jahaan upaman dvara upamey ka nigaran, asambandh mean maian sambandh ki kalpana, upamey ka anyatv athava karan aur kary ka pauvapiry- viparyay varnit ho, vahaan 'atishayokti' alankar hota hai.[44] atishayokti ka arth hai atikant athava ullanghan arthat kisi vastu ke vishay mean lokasima se badha-chadhakar kathan karana. kavy mean atishayokti ke adhar par hi kavi kalpana ki madhur u danean bharate haian. samany jivan ke vyavahar mean bhi atishayokti ka prayog bahulata se kiya jata hai. at: use manav ki svabhav-jany visheshata kaha ja sakata hai.
atishayokti kaviyoan ki paranpara se prapt alankar hai. rasakhan ne bhi kavy paranparagat roop mean hi usako grahan kiya hai, jisase usamean navinata aur kathan mean suandar chamatkar a gaya hai. unaki atishayokti-yojana keval vaichitry-pradarshan banakar hi nahian rah gee hai, balki abhipret varny vishay mean utkarsh lane ko poornat: samarth hai. kavi saundary-niketan radha ki aniandy roop-chhata ka chitran karata hua atishayokti karata hai—
basar tooan ju kahooan nikarai rabi ko rath maanjh akas arairi.
rain yahai gati hai rasakhani chhapakar aangan tean n tare ri.
dyaus nisvas chalyauee karai nisi dyauans ki asan pay dharai ri.
tero n jat kachhoo din rati bichare batohi ki bat parai ri॥[45]
- nayika gore rang ki hai. usake saundary mean apratim abha hi darshaniy hai. sakhi use barajati huee kahati hai ki too din mean ghar se bahar n nikal anyatha tere roop ko dekhane ke lie soory ka rath akash mean hi ruk jaega. yahi sthiti rat mean bhi hogi- chandrama aangan mean akar tujhe takataki baandhakar dekhata rahega, vahaan se 'tarega' nahian (shayad yah sochakar ki mera pratidvandvi kahaan se a gaya). (too padmagandha hai at:) din mean vayu teri sugandh lene ati hai. rat mean bhi vah din ki si asha se pichhe laga hai. (tumhare bahar nikalane se) tumhara to kuchh nahian jaega, haan pathik bechare ka rasta ruk jaega. (kyoanki samay soochak ye grah ruk jaeange, apana kary karana band kar deange
is prakar ham dekhate haian ki is savaiye mean kavi ne radha ki saundary garima ka lokasima se badha chadhakar kathan kiya hai. at: yahaan atishayokti alankar hai. rasakhan ne atishayokti ka paranparagat roopoan mean prayog kiya hai.
vyatirek
jahaan upaman ki apeksha adhik gun hone ke karan upamey ka utkarsh ho vahaan 'vyatirek' alankar hota hai. vyatirek ka shabdik arth hai adhiky. vyatirek mean karan ka hona anivary hai. rasakhan ke kavy mean vyatirek ki yojana kahian kahian hi huee hai. kintu jo hai, vah akarshak hai. nayika apani sakhi se kah rahi hai ki aisi koee stri nahian hai jo krishna ke sundar roop ko dekhakar apane ko sanbhal sake. he sakhi, maianne 'brajachandr' ke salaune roop ko dekhate hi lokalaj ko 'taj' diya hai kyoanki—
khanjan mil sarojani ki chhabi ganjan nain lala din hono.
bhauanh kaman so johan ko sar bedhan pranani nand ko chhono.[46]
- yahaan nandalal ke din din honahar nayan khanjan, min aur saroj (kamal) se bhi adhik chhavi vale batalae ge haian. kintu unamean ek vishishtata aur bhi he. vah yah ki krishna 'bhauanh kaman' se kataksh ka ban chho dakar pranoan ko bedhate haian. yahaan upamey mean upaman ki apeksha adhik gun hone ke karan vyatirek alankar hai. ek any udaharan lijie- nayika mean yauvanagam ho gaya hai. usaki bhauanho mean baankapan tatha chitavan mean tirachhapan a gaya hai. sath hi 'taank si laank bhee rasakhani sudamini te duti dooni hiya ki.'[47]
- yahaan 'sudamini tean duti dooni hiya ki' mean vyatirek alankar hai. kyoanki, upaney nayika ke ubhare hue vakshasthal ki duti bijali se bhi dooni hai- aisa kaha gaya hai.
paryay
jahaan ek vastu ki anek vastuoan mean athava anek vastuoan ki ek vastu mean kram se (kal-bhed se) sthiti ka varnan ho vahaan paryay alankar hota hai.[48]
- nimnaankit panktiyoan mean krishna ki anek cheshtaoan ka varnan hai—
kahoo ko makhan chakhi gayau aru kahoo ko doodh dahi dharakayau.
kahooan ko chir le rookh chadhayau aru kahoo ko guanjachhara chhaharayau.[49]
- 'jasomati' ke 'chhohara' (krishna) kisi ka makkhan kha ge to kisi ka dahi dharaka diya, kisi ka 'chir' lekar vriksh par chadh ge to kisi ki guanjaphal ki mala ko bikher diya. yahaan krishna ke dvara ki jane vali anek kriyaoan ka varnan hai. at yahaan paryay alankar hai.
virodhamoolak alankar, virodhabhas
vastut: virodh n hone par jahaan virodh ka abhas ho vahaan 'virodhabhas' alankar hota hai.[50] virodh ke karan samany ukti mean bhi anokha chamatkar a jata hai. is alankar mean virodh keval abhasit hota hai. lekin vichar karane par usaka parihar ho jata hai. aisi uktiyoan ke karan kavy-saundary mean utkarsh ata hai. rasakhan ke kavy mean virodhabhas alankar ki yojana namamatr ko huee hai. isaka karan yah hai ki ve bhakt the, kavy unaki tivr bhavabhivyakti ka sadhan tha. vah bat ko belag kahate the- bahut adhik ghuma phira kar nahian. vachan-vidagdhata ke pradarshan ki cheshta unhoanne kahian nahian ki hai. prem-panth b da vichitr hai- kamal nal se bhi kshin aur khadg ki dhar se bhi tikshn. anivar prem ke marg ke vishay mean kavi ka 'virodhabhas' chamatkar dekhie—
kamalatantu se hin aru, kathin kh dag ki dhar.
atisoodhau tedhau bahuri, prem panth anivar॥[51]
jo sidha hai vah tedha kaise ho sakata hai? yahian to virodhabhas hai. pratyakshat: donoan (soodhau, tedhau) mean virodh drishtigat hota hai, parantu tattvat virodh hai nahian. prem ho jata hai, usamean chhal-chhand ranchamatr bhi nahian he. vah nishchhal hriday ka pravah hai- is drishti se 'soodhau' (sidha) hai. lekin prem marg par chalana tedhi khir hai, duniya ka vyangy aur upahas sath rahata hai, kathinaiyaan jivan ko asthir kar deti haian. is drishti se 'tedhau' (tedha) hai. ek any udaharan bhi avalokaniy hai. gopi krishna ke apratim saundary par mugdh hai. unake netr kataksh ko dekhate hi usaki laj ki gaanth khul jati hai—
suni ri sajani alabelo lala vah kuanjani kuanjani dolat hai.
rasakhani lakhean man boo di gayau madhi roop ke siandhu kalolat hai.[52]
visangati
jahaan apatat: virodh drishtigat hote hue, kary aur karan ka vaiyadhikarany varnit ho, vahaan asangati alankar hota hai.[53] isamean do vastuoan ka varnan hota hai- jinamean karan karyasambandh hota hai. in vastuoan ki ekadeshiy sthiti avashyak hai, lekin varnan bhinnadeshatv ka kiya jata hai. rasakhan ke sahity mean asangati ki yojana atyant simit roop mean huee hai. ek prabhav-vyanjak udaharan avalokaniy hai. gokul ke gval (krishna) ki manohar cheshtaoan par mugdh huee gopi kahati hai—
pichaka chalai aur juvati bhijai neh,
lochan nachai mere aangahi nachai gau.[54]
yahaan kriya krishna ke netroan mean hoti hai parantu prabhav gopi ke aang par hota hai. usaka aang aang usake lol lochanoan ke kataksh mean nach uthata hai.
ekavali
jahaan shrriankhalaroop mean varnit padarthoan mean visheshy visheshan bhav sambandh ho vahaan ekavali alankar hota hai.[55] is alankar ki yojana kavi log keval chamatkar utpann karane ke lie karate haian. isamean kalpana ki u dan ka vinodatmak roop hota hai. nimnaankit pankti mean kavi ne ekavali alankar ka niyojan kiya hai—
va ras mean rasakhan pagi rati rain jagi aankhiyaan anumanai.
chand pai bimb au bianb pai kairav kairav pai mukatan pramanai.[56]
yahaan par nayika ke mukh, adhar aur netroan ke aangoan ka ek ke bad ek karake shrriankhala roop mean varnan hua hai. rat bhar jagaran ke karan nayika ki aankh lal ho gee haian. usake mukh par chandr par bianb (kundaroo- lal aankhoan ki lalaee) hai, bianb par kairav (aankhoan mean safed kaue) haian aur 'kairav' par muktaean (rat bhar jagane se janbhaee lene par svat: nikal p dane vali aansoo ki booandean) haian. rasakhan ne 'ekavali' ka prayog ekadh sthaloan par hi kiya hai.
any sansarg moolak alankar, udaharan
samany roop se hi huee bat ko spasht karane ke lie jahaan usi samany mean ek aansh ko udaharan ke roop mean rakha jata hai, vahaan udaharan alankar hota hai.[57] udaharan alankar ki yojana rasakhan ne alp matra mean ki hai. unake udaharan samany jivan se grahan kie ge haian aur sundar ban p de haian 'udaharan' ke kuchh udaharan nimnaankit haian— rasakhani gubiandahi yauan bhajiyai jimi nagari ko chit gagari maian.[58] kavi kahata hai ki govind ka bhajan ekagr chitt se karana chahie. apani bat ko spasht karane ke lie vah ek udaharan deta hai ki man ko bhagavan mean usi prakar kendrit rakhana chahie jis prakar sir par kee gh de rakhakar chalane vali nagari santulan banaye rakhane ke lie apane man ko gh de par kendrit rakhati hai. yahaan kavi ne samany jivan se ramaniy udaharan prastut kiya hai.
prem hari kau roop hai, tyoan hari prem saroop.
ek hoy dvai yauan lasaian, jyoan sooraj au' dhoop.[59]
is dohe mean kavi ko isht hai 'prem' aur 'hari' (eeshvar) ki ekaroopata pratipadit karana. ek hote hue ye donoan kaise shobhit hote haian- isako spasht karane ke lie usane sooraj aur dhoop ka udaharan prastut kiya hai.
any alankar, anuman
sadhan ke dvara sadhy ke chamatkarapoorn jnan ke varnan ko anuman alankar kahate haian.[60] anuman alankar mean hetu ke dvara sadhy ka anuman karaya jata hai aur yah jnan kavi ke dvara kalpit chamatkar se poorn hota hai. rasakhan ke kavy mean is alankar ka prayog bahut kam hua hai. ek udaharan drashtavy hai-
mohanalal kau hal bilaukiyai naiku kachhoo kini chhavai kar sauan kar.
na karibe par barean haian pran kaha kari haian ab haan karibe par.[61]
nayika man kar rahi hai aur nayak use prasann karane ki cheshta kar raha hai. sakhi nayika ko samajhati hai ki man karane ki avadhi to gh di bhar ki hoti hai aur tum itani der se tikshn netroan se dekh dekhakar nayak ke hriday ko bedh rahi ho. mohan lala tumase prem karane ke lie behal ho rahe haian. jara anuman to karo ki tumhare 'na' karane par jab unaki yah halat hai to 'haan' karane par kya sthiti hogi.
lokokti
jahaan varnit prasang mean lok-prasiddh pravad (kahavat lokokti muhavare adi) ka kathan kiya jay, vahaan 'lokokti' alankar hota hai. rasakhan ke kavy mean lokoktiyoan ka prayog sundar roop mean hua hai. kavi ne unhean bhavoan ke bhooshan mean chamakate hue naginoan ki tarah sthan sthan par j d diya hai. isake anek saras udaharan drashtavy haian. nayak aur nayika donoan kalindi ke tir par milate haian, mu d-mu dakar muskarate haian, ek doosare ki balaiyaan lete haian. ise lakshy karake koee sakhi kahati he ki donoan ne ajakal lok-laj ko tyag diya hai, keval sneh ko 'sarasa' rahe haian, unhean nahian maloom ki age kya hoga-
yah rasakhani dina dvai mean bat phaili jaihai,
kahaan lauan sayani chanda hathan chhipaibau.[62]
do din mean bat phail jati hai. chandrama ko hath se nahian chhipaya ja sakata. yah lok-prasiddhi hai. lokokti alankar ki sahayata se lakshana dvara sakhi yah kahana chahati hai ki gopi aur krishna ki is prem-lila ko gupt rakhana asambhav hai. braj mean isaki charcha phailate der nahian lagegi. isi tarah nimnaankit uddharan mean bhi kavi ne 'n rahega baans n bajegi baansuri' lokokti ka b da hi ramaniy prayog kiya hai—
kariyai upay baans dariyai katay,
nahian upajaigau baans nahian bajai pheri baansuri.[63]
krishna ki vanshi ki dhvani sunakar gopiyaan tanmay hokar vyakul ho jati haian. unhean n to pani ka gh da bharane ki sudhi rahati hai aur n pag dharane ki. ve ghar ka dhyan ki bhoolakar lambi-lambi usaansean bharane lagati haian. koir behal hokar bhoomi par gir jati hai to koee-koee aansuoan se poorit aankhoan vali ho jati hai. kavi kahata hai ki braj-banitaoan ke man ka vadh karane vali banshi kulinata ka dhvans karane vali hai. isaka to ek hi upay hai ki baans ki kata die jaean, isase yah hoga ki n to baans upajeange aur n hi phir banshi bajegi. kavi ne alankar ka kitana prabhavashali prayog kiya hai.
manavikaran
pashchaty kavyashastr ke prabhav se hindi mean kuchh adhunik alankaroan ki charcha bhi hone lagi hai. unhian mean se ek alankar 'manavikaran' hai. yah shabd aangrezi ke 'parasoniphikeshan' ka hindi anuvad hai. 'amanav' mean 'manav' gunoan ke arop karane ki sadharan pravritti ya prakriya ko 'manavikaran' kaha jata hai.[64] manavikaran ke dvara varnaniy vishay mean martikata aur preshaniyata laee jati hai. hindi ki chhayavadi kavita mean manavikaran ka b da hi manohar evan sashakt prayog hua hai. prachin kaviyoan ke kavy mean bhi manavikaran ki visheshataean upalabdh haian. sahaj bhavuk kavi rasakhan ne bhi 'manavikaran' alankar ki sundar yojana ki hai. kuchh udaharan dekhane yogy haian-
- premi ki muskan par mugdh nayika kahati hai— bairini vahi bhee musakani ju va rasakhani ke pran basi hai.[65] yahaan 'musakani' chetan prani nahian hai. (n manav hi hai) phir bhi use 'bairini' kaha gaya hai. bairini vahi ho sakati hai jo chetan ho. 'musakani' ka yahaan manavikaran karake ukti mean chamatkar laya gaya hai. atev yah 'manavikaran' alankar ka udaharan hai.
- vahi baansuri ki dhuni kan parean kulakani hiyau taji bhajati hai.[66] 'kulakani' prani nahian hai jo bhage. kulakani ki chinta manav ko hi ho sakati hai. janavaroan mean is prakar ki bhavana nahian hoti. at: yahaan 'kulakani' mean manav ki visheshata ko chitrit karake usaka manavikaran kiya gaya hai. *mohan mean nayika ka man ataka hua hai tatha man ko chain nahian p data aur sthiti yah hai ki— vyakulata nirakhe bin moorati bhagati bhookh n bhooshan bhavai.[67] yahaan bhagati bhookh mean manavikaran alankar hai, kyoanki amoort aur achetan 'bhookh' ka manavikaran kiya gaya hai tatha usamean bhagane ki visheshata dikhaee gee hai. is prakar ham dekhate haian ki rasakhan ki kavita mean vibhinn prakar ke shabdagat aur arthagat alankaroan ka prayog hua hai.
kavi ne kahian chamatkar lane ke lie alankaroan ko barabas thooansane ki cheshta nahian ki hai. bhav aur ras ke pravah par bhi usaki drishti kendrit rahi hai. bhavoan aur rasoan ki abhivyakti ko utkrisht banane ke lie hi alankaroan ki yojana ki gee hai. uchit sthan par alankaroan ka grahan kiya gaya hai. unhean door tak khianchane ka vyarth prayas nahian kiya gaya hai. auchity ke anusar thik sthan par unaka tyag kar diya gaya hai. rasakhan dvara prayukt alankar apane 'alankar' nam ko sarthak karate haian. shabdalankaroan mean anupras aur arthalankaroan mean upama, utpreksha evan roopak ki nibandhana mean kavi ne vishesh roochi dikhaee hai. b di kushalata ke sath unaka sannivesh kiya hai, unhean is vidhan mean poorn saphalata mili hai. alankaroan ki sundar yojana se unaki kavita ka kala-paksh nissandeh nikhar aya hai.
tika tippani aur sandarbh
- REDIRECT saancha:tippanisoochi
- ↑ adhunik hindi kavy mean chhand yojana, pri0 21
- ↑ darabari sanskriti aur hindi muktak, pri0 42
- ↑ hindi sahity ka itihas, pri0 275
- ↑ sujan rasakhan 101
- ↑ sujan rasakhan 120
- ↑ sujan rasakhan 127
- ↑ sujan rasakhan 86
- ↑ sujan rasakhan, 21
- ↑ riti kavy ki bhoomika tatha dev aur unaki kavita, pri0 236
- ↑ sujan rasakhan, 77,98,123,152
- ↑ sujan rasakhan, 77
- ↑ sujan rasakhan, 61
- ↑ sujan rasakhan, 21
- ↑ sujan rasakhan, 44
- ↑ sujan rasakhan, 44
- ↑ sujan rasakhan, 74
- ↑ sujan rasakhan, 115
- ↑ sujan rasakhan, 141
- ↑ sujan rasakhan, 165
- ↑ danalila, 3
- ↑ danalila, 6
- ↑ prem vatika, 12
- ↑ kavyashobhakaranh dharmanalankaranh pravakshate. te chadyapi vikalpyante kastanh katsyain vakshyati॥ -kavyadarsh, 2.1
- ↑ vakrabhidhey shabdoktirishtavachamalankriti:. -kavyalankar, 1. 36
- ↑ svaravaisadrishye pi vyanjanasadrishatvan varnasamyamh. rasadyanugat: prakrishto nyasonupras: -kavyaprakash, 9.2 paravriti
- ↑ sujan rasakhan, 17
- ↑ sujan rasakhan, 172
- ↑ sujan rasakhan, 13
- ↑ sujan rasakhan, 154
- ↑ sujan rasakhan, 1,2,5,6,7,8,9,10,11,12, 14,37,78
- ↑ shlishtai, paderanekarthabhidhane shlesh eeshyate॥ - sahityadarpan, 10 . 11
- ↑ sujan rasakhan, 150
- ↑ yaduktamanyathavakyamanyatha nyen yojyate. shleshen kakva va jnaiya sa vakroktiratatha dvidha॥ - kavyaprakash 9.78
- ↑ sujan rasakhan, 42
- ↑ abhedapradhanye arope aropavishayanapahnave roopakamh. -alankarasarvasv, pri0 34
- ↑ sujan rasakhan, 71
- ↑ bihari ratnakar, doha 195
- ↑ sujan rasakhan, 122
- ↑ sujan rasakhan, 81
- ↑ sujan rasakhan, 93,roopak alankar ke aur udaharan ke lie dekhie- sujan rasakhan, 1,16,72,74 adi
- ↑ sansabhavanamarthotpreksh prakritasy samen yath. -kavyaprakash, 10 . 9
- ↑ sujan rasakhan, 39
- ↑ kamayani, pri0 46
- ↑ nigiryadhyavasanantu prakritaroo paren yath. prastutasy yadanyatvan padyarthokau ch kalpanamh॥ karyakaranayoryashch paurvaparyaviparyay: vijneya tishayokti: sa....॥ -kavyaprakash, 10 . 100-101
- ↑ sujan rasakhan, 48
- ↑ sujan rasakhan, 72
- ↑ sujan rasakhan
- ↑ ekamanekasminnanekamekasminkamen paryay:. -alankarasarvasv, pri0 189
- ↑ sujan rasakhan, 104
- ↑ viruddhabhasatvan virodh:. -kavyalankarasootr, 4.3.12
- ↑ premavatika, doha 6
- ↑ sujan rasakhan, 157
- ↑ viruddhatvenapatato bhasamanan hetukaryaporveyadhikaranyamasangati:॥ -rasagangadhar, pri0 589
- ↑ sujan rasakhan, 194
- ↑ saiv shrriankhala sansargasy visheshyavisheshanabhavaroopatve ekavali. -rasagangadhar, pri0 623
- ↑ sujan rasakhan, 119
- ↑ alankar pradip, pri0 189
- ↑ sujan rasakhan, 8
- ↑ premavatika, 124
- ↑ anumanan tu vichchhitya jnanan sadhyasy sadhanat. --sahityadarpan, pri0 10. 63
- ↑ sujan rasakhan, 115
- ↑ sujan rasakhan, 100
- ↑ sujan rasakhan, 54
- ↑ sahity kosh (san0- da. dhirendr varma) pri0 589
- ↑ sujan rasakhan, 38
- ↑ sujan rasakhan, 67
- ↑ sujan rasakhan, 136
sanbandhit lekh