Difference between revisions of "विश्वामित्र"

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
Line 45: Line 45:
 
{{ॠषि-मुनि}}
 
{{ॠषि-मुनि}}
 
[[Category:पौराणिक कोश]]  
 
[[Category:पौराणिक कोश]]  
[[Category:ऋषि मुनि]]
+
[[Category:ऋषि मुनि]][[Category:संस्कृत साहित्यकार]]
 
[[Category:प्रसिद्ध चरित्र और मिथक कोश]]
 
[[Category:प्रसिद्ध चरित्र और मिथक कोश]]
 
[[Category:रामायण]]
 
[[Category:रामायण]]
 
__INDEX__
 
__INDEX__

Revision as of 11:16, 14 October 2011

maharshi vishvamitr

  • vishvamitr raja gadhi ke putr the. hindoo dharmik manyata ke anusar yah mana jata hai ki unhoanne kee hazar varsh rajy kiya aur phir prithvi ki parikrama ke lie nikale.
  • marg mean vasishth ka ashram tha. vasishth ka atithy grahan kar ve log chakit rah gaye. vasishth ke pas shabala namak kamadhenu thi, jisaki sahayata se unhoanne anek prakar ke vyanjanoan ki vyavastha kar samast akshauhini sena ka adbhut satkar kiya tha. vishvamitr ne anek pralobhan dekar vasishth se shabala ko maanga, kiantu vasishth dene ko taiyar n hue. tab vishvamitr ne balapoorvak us shabala ko le jane ka prayas kiya. kamadhenu ne yah janakar ki vasishth ki ichchha ke bina vishvamitr unhean apane sainyabal ke bhay se le ja rahe haian, vasishth ki ajna se shak, yavan aur kaanboj jati ke anek sainikoan ka bar-bar utpadan kiya. vishvamitr ke samast sainik mare gaye aur ve svayan hi yuddh karane ke lie utare. gau ki huankar ke sath usake sharir ke vibhinn aang-pratyangoan se anek prakar ke sainik utpann hue. vishvamitr ke sau putr bhi vasishth se yuddh karane ke lie badhe par vasishth ne unhean bhasm kar dala. atyant lajjit hokar vishvamitr ne apane ek putr ko rajy bhar sauanpa aur svayan shiv ji ki tapasya mean lin ho gaye. shiv ke varadan se unhoanne ved, upanishad adi samast vidya tatha shastr-jnan prapt kiya. unhoanne vasishth ka ashram uja d dala. unake shastr-prayog se rusht ho vasishth ne apana dand uthakar vishvamitr ko chunauti di. unake dand ke sammukh vishvamitr ka kshatrabal parast ho gaya aur ve lajjit hokar brahmanatv ki upalabdhi ke lie tapasya karane chale gaye. unhoanne apani patni ke sath ek hazar varsh tak tapasya ki tatha brahma ne prakat hokar kaha-'he rajarshi, tumane apane tap se sab lok jit liye haian.' brahma ke muanh se 'rajarshi' shabd sunakar unhean bahut bura laga aur vishvamitr ne socha ki unaki tapasya mean abhi bhi kuchh kami hai.[1]

menaka aur vishvamitr

tapasya karate hue sabase pahale menaka apsara ke madhyam se vishvamitr ke jivan mean kam ka vighn aya. ye sab kuchh chho dakar menaka ke prem mean doob gaye. jab inhean hosh aya to inake man mean pashchattap ka uday hua. ye pun: kathor tapasya mean lage aur siddh ho gaye. kam ke bad krodh ne bhi vishvamitr ko parajit kiya.

trishanku aur vishvamitr

raja trishanku sadeh svarg jana chahate the. yah prakriti ke niyamoan ke viruddh hone ke karan vasishth ji ne unaka kamanatmak yajn karana svikar nahian kiya. vishvamitr ke tap ka tez us samay sarvadhik tha. trishanku vishvamitr ke pas gaye. vasishth ne purane bair ko smaran karake vishvamitr ne unaka yajn karana svikar kar liya. sabhi rrishi is yajn mean aye, kintu vasishth ke sau putr nahian aye. is par krodh ke vashibhoot hokar vishvamitr ne unhean mar dala. apani bhayankar bhool ka jnan hone par vishvamitr ne pun: tap kiya aur krodh par vijay karake brahmarshi hue. sachchi lagan aur satat udyog se sab kuchh sambhav hai, vishvamitr ne ise siddh kar diya.

ramachandr aur vishvamitr

shri vishvamitr ji ko bhagavan shriram ka doosara guru hone ka saubhagy prapt hua. ye dandakarany mean yajn kar rahe the. ravan ke dvara vahaan niyukt ta daka subahu aur marich jaise- rakshas inake yajn mean bar-bar vighn upasthit kar dete the. vishvamitr ji ne apane tapobal se jan liya ki trailoky ko bhay se tran dilane vale parabrahm shriram ka avatar ayodhya mean ho gaya hai. phir ye apani yajn raksha ke liye shri ram ko maharaj dasharath se maang le aye. vishvamitr ke yajn ki raksha huee. inhoanne bhagavan shri ram ko apani vidyaean pradan kian aur unaka mithila mean shri sita ji se vivah sampann karaya. maharshi vishvamitr ajivan purusharth aur tapasya ke moortiman pratik rahe. saptrrishi mandal mean ye aj bhi vidyaman haian.

kshatriyatv se brahmatv

purusharth, sachchi lagan, udyam aur tap ki garima ke roop mean maharshi vishvamitr ke saman shayad hi koee ho. inhoanne apane purusharth se, apani tapasya ke bal se kshatriyatv se brahmatv prapt kiya, rajarshi se brahmarshi bane, devataoan aur rrishiyoan ke liye poojy ban gaye aur unhean saptarshiyoan mean anyatam sthan prapt hua. sath hi sabake liye ve vandaniy bhi ban gaye. inaki apar mahima hai. inhean apani samadhija prajna se anek mantrasvaroopoan ka darshan hua, isaliye ye 'mantradrashta rrishi' kahalate haian.

  • rrigved ke das mandaloan mean tritiy mandal, jisamean 62 sookt haian, in sabhi sooktoan (mantroan ka samooh) ke drashta rrishi vishvamitr hi haian. isiliye tritiy mandal 'vaishvamitr-mandal' kahalata hai. is mandal mean indr, aditi, agnidev, usha, ashvini tatha rribhu adi devataoan ki stutiyaan haian aur anek jnan-vijnan, adhyatm adi ki batean vistrit haian, anek mantroan mean gau-mahima ka varnan hai. tritiy mandal ke sath hi pratham, navam tatha dasham mandal ki katipay rrichaoan ke drashta vishvamitr ke madhuchchhanda adi anek putr hue haian.
  • vaise to ved ki mahima anant hai hi, kiantu maharshi vishvamitr ji ke dvara drisht yah tritiy mandal vishesh mahattv ka hai, kyoanki isi tritiy mandal mean brahm-gayatri ka jo mool mantr hai, vah upalabdh hota hai. is brahm-gayatri-mantr ke mukhy drashta tatha upadeshta achary maharshi vishvamitr hi haian. rrigved ke tritiy mandal ke 62vean sookt ka dasavaan mantr 'gayatri-mantr' ke nam se vikhyat hai, jo is prakar hai-

tatsaviturvarenyan bhargo devasy dhimahi. dhiyo yo n: prachodayath॥

  • yadi maharshi vishvamitr n hote to yah mantr hamean upalabdh n hota, unhian ki kripa se, sadhana se yah gayatri-mantr prapt hua hai. yah mantr sabhi vedamantroan ka mool hai- bij hai, isi se sabhi mantroan ka pradurbhav hua. isiliye gayatri ko 'vedamata' kaha jata hai. yah mantr sanatan parampara ke jivan mean kis tarah anusyoot hai tatha isaki kitani mahima hai, yah to svanubhav-siddh hai. upanayan-sanskar mean gurumukh dvara isi mantr ke upadesh se dvijatv prapt hota hai aur nity-sandhyakarm mean mukhy roop se pranayam, sooryopasthan adi dvara gayatri-mantr ke jap ki siddhi mean hi sahayata prapt hoti hai. is prakar yah gayatri-mantr maharshi vishvamitr ki hi den hai aur ve isake adi achary haian. at: gayatri-upasana mean inaki kripa prapt karana bhi avashyak hai. inhoanne gayatri-sadhana tatha dirghakalin sandhyopasana ki tap:shakti se kam-krodhadi vikaroan par vijay prapt ki aur ye tapasya ke adarsh ban gaye.
  • maharshi ne keval vaidik mantroan ke madhyam se hi gayatri-upasana par bal diya, apitu unhoanne any jin granthoan ka pranayan kiya, unamean bhi mukhy roop se gayatri-sadhana ka hi upadesh prapt hota hai.
  1. 'vishvamitrakalp,'
  2. 'vishvamitrasanhita' tatha
  3. 'vishvamitrasmriti' adi unake mukhy granth haian. inamean bhi sarvatr gayatri devi ki aradhana ka varnan diya gaya hai aur yah nirdesh hai ki apane adhikaranusar gayatri-mantr ke jap se sabhi siddhiyaan to prapt ho hi jati haian. isiliye keval is mantr ke jap kar lene se sabhi mantroan ka jap siddh ho jata hai.
  • mahamuni vishvamitr tapasya ke dhani haian. inhean gayatri-mata siddh thian aur inaki poorn kripa inhoanne prapt thi. inhoanne navin srishti tatha trishanku ko sasharir svarg adi bhejane aur brahmarshi pad prapt karane-sambandhi jo bhi asambhav kary kiye, un sabake pichhe gayatri-jap evan sandhyopasana ka hi prabhav tha.
  • bhagavati gayatri kaisi haian, unaka kya svaroop hai, unaki aradhana kaise karani chahiye, yah sarvapratham achary vishvamitr ji ne hi hamean bataya hai. unhoanne bhagavati gayatri ko sarvasvaroopa bataya hai aur kaha hai ki yah charachar jagat sthool-sookshm bhed se bhagavati ka hi vigrah hai, tathapi upasana aur dhyan ki drishti se unaka mool svaroop kaisa hai- is vishay mean unake dvara rachit nimn shlok drashtavy hai, jo aj bhi gayatri ke upasakoan tatha nity sandhya- vandanadi karane valoan ke dvara dhyey hota rahata hai- [2]'jo moti mooanga, suvarn, nilamani tatha ujjval prabha ke saman varnavale paanch mukhoan se sushobhit haian. tin netroan se jinake mukh ki anupam shobha hoti hai. jinake ratnamay mukut mean chandrama j de hue haian, jo chaubis varnoan se yukt haian tatha jo varadayini gayatri apane hathoan mean abhay aur varamudraean, aankush, pash, shubhrakapal, rassi, shankh, chakr aur do kamal dharan karati haian, ham unaka dhyan karate haian'.
  • is prakar maharshi vishvamitr ka is jagat par mahan upakar hi hai. mahima ke vishay mean isase adhik kya kaha ja sakata hai ki sakshat bhagavan jinhean apana guru manakar unaki seva karate the. maharshi ne sabhi shastroan tatha dhanurvidya ke achary shriram ko bala, atibala adi vidyaean pradan kian, sabhi shastroan ka jnan pradan kiya aur bhagavan shriram ki chinmay lilaoan ke ve mool-prerak rahe tatha lila-sahachar bhi bane.
  • kshama ki moorti vasishth ke sath vishvamitr ka jo vivad hua, pratispardha huee, vah bhi lokashiksha ka hi ek roop hai. is akhyan se gau-mahima, tyag ka adarsh, kshama ki shakti, tapasya ki shakti, udyam ki mahima, purusharth evan prayatn ki dridhata, karmayog, sachchi lagan aur nishtha evan dridhatapoorvak karm karane ki prerana milati hai. is akhyan se lok ko yah shiksha leni chahiye ki kam, krodh adi sadhana ke mahan badhak haian, jab tak vyakti inake mohapash mean rahata hai; usaka abhyuday sambhav nahian, kiantu jab vah in asuri sampadaoan ka parityag kar daivi-sampada ka ashray leta hai to vah sarvapoojy, sarvamany tatha bhagavan ka priyapatr ho jata hai. maharshi vasishth se jab ve parast ho gaye, tab unhoanne tapobal ka ashray liya, kam-krodh ke vashibhoot hone ka unhean anubhav hua, ant mean sarvasv tyag kar ve anasakt path ke pathik ban gaye aur jagadvandy ho gaye. brahma ji svayan upasthit hue, unhoanne unhean b de adar se brahmarshipad pradan kiya. maharshi vasishth ne unaki mahima ka sthapan kiya aur unhean hriday se laga liya. do mahan santoan ka adbhut milan hua. devataoan ne pushpavrishti ki.
  • satyadharm ke adarsh rajarshi harishchandr maharshi vishvamitr ki darun pariksha se hi harishchandr ki satyata mean nikhar aya, us vrittant mean maharshi atyant nishthur se pratit hote haian, kiantu maharshi ne harishchandr ko satyadharm ki raksha ka adarsh banane tatha unaki kirti ko sarvashrut evan akhand banane ke liye hi unaki itani kathor pariksha li. ant mean unhoanne unaka rajaishvary unhean lauta diya, rohitashv ko jivit kar diya aur maharshi vishvamitr ki pariksha roopi kripa prasad se hi harishchandr raja se rajarshi ho gaye, sabake liye adarsh ban gaye.
  • aitarey brahman adi mean bhi harishchandr ke akhyan mean maharshi vishvamitr ki mahima ka varnan aya hai.
  • rrigved ke tritiy mandal mean 30vean, 33vean tatha 53vean sookt mean maharshi vishvamitr ka parichayatmak vivaran aya hai. vahaan se jnan hota hai ki ye kushik gotrotpann kaushik the. [3] ye kaushik log mahan jnani the, sare sansar ka rahasy janate the. [4]
  • rrigved 53vean sookt ke 9vean mantr se jnat hota hai ki maharshi vishvamitr atishay samarthyashali, atindriyarthadrashta, dedipyaman tejoan ke janayita aur adhvaryu adi mean upadeshta haian tatha raja sudas ke yajn ke achary rahe haian.

mahabharat aur puranoan mean vishvamitr

maharshi vishvamitr ke avirbhav ka vistrit akhyan puranoan tatha mahabharat adi mean aya hai. bharat vansh ki paranpara raja ajamidh, jahnu, siandhudvip, balashv, ballabh, kushik se hoti huee gadhi tak pahuanchi. gadhi dirghakal tak putrahin rahe tatha anek punyakarm karane ke uparaant unhean satyavati namak kanya ki prapti huee. chyavan ke putr bhriguvanshi rrichik ne satyavati ki yachana ki to gadhi ne use daridr samajhakar shulk roop mean usase ek sahastr shvet varn tatha ek or se kale kanoan vale ek sahastr gho de maange. rrichik ne varundev ki kripa se shulk dekar satyavati se vivah kar liya. kalaantar mean patni se prasann hokar rrichik ne var maangane ko kaha. satyavati ne apani maan ki salah se maan ke tatha apane lie ek-ek putr ki kamana ki. *rrichik ne satyavati ko donoan ke khane ke lie ek-ek mantrapoot charu diya tatha rritusnan ke uparaant maan ko pipal ke vriksh ka aliangan tatha satyavati ko goolar ka aliangan karane ko kaha. maan ne yah sochakar ki apane lie nishchay hi rrichik ne adhik achchhe balak ki yojana ki hogi, beti par adhikar jamakar charoo badal lie tatha svayan goolar ka aur satyavati ko pipal ka aliangan karavaya. garbhavati satyavati ko dekhakar rrichik par yah bhed khul gaya. usane kaha-'satyavati, maianne tumhare lie brahman putr tatha maan ke lie kshatriyaputr ki yojana ki thi.' satyavati yah janakar bahut dukhi huee. usane rrichik se prarthana ki ki usaka pautr bhale hi kshatriy ho jay, par putr brahman ho. yathasamay satyavati ki parampara mean putr roop mean jamadagni paida hue aur unhian ke putr parashuram hue. jamadagni tatha gadhi namak vikhyat raja ko vishvamitr namak putr ki prapti huee. gadhi ne apane putr ka rajyabhishek kar apane sharir ka tyag kar diya. praja ke man mean pahale se hi sanshay tha ki vishvamitr praja ki raksha kar payeange ki nahian. kalaantar mean spasht ho gaya ki ve gadhi jitane samarth raja nahian haian. praja rakshasoan se bhayabhit thi, at: vishvamitr apani sena lekar nikale.

  • ve vasishth ke ashram ke nikat pahuanche. vasishth unake sainikoan ko anyay adi karate dekh unase rusht ho gaye tatha apani gau nandini se unhoanne bhayanak purushoan ki srishti karane ke lie kaha. un bhayanak purushoan ne rajasainikoan ko mar bhagaya. apani parajay dekhakar vishvamitr ne tap ko adhik prabal manakar tapasya mean apana man lagaya. ve brahmaji ke sarovar se utpann huee sarasvati nadi ke tat par chale gaye. vahaan unhoanne arshtishen tirth ka sevan kar brahma se brahmanatv prapt kiya. kalaantar mean tapasya karate hue unako vasishth se spardha tadanantar bair ho gaya. sarasvati ke poorvi tat par vasishth tatha pashchimi tat par vishvamitr tapasya mean lage the. ek din unhoanne sarasvati ko bulakar kaha ki vah vasishth ko bahakar unake pas le aye taki ve vasishth ka vadh kar payean. sarasvati donoan mean se kisi ka bhi ahit karane se shap ki sanbhavana ka anubhav kar rahi thi, at: usane vasishth se jakar sab kah sunaya. unhoanne use vishvamitr ki ajna ka palan karane ke lie kaha. sarasvati ne poorvi tat ko to dakar bahaya tatha us tat ko vasishth sahit vishvamitr ke pas pahuancha diya. vishvamitr jap aur hom kar rahe the. ve vasishth ko marane ke lie koee astr dhooandh hi rahe the ki sarasvati ne pun: bahakar unhean doosare tat par pahuancha diya. vasishth ko phir se poorvi tat par dekh vishvamitr sarasvati se rusht ho gaye. unhoanne shap diya ki vahaan usaka jal raktamishrit ho jaye. us sthal par sarasvati ka jal rakt ki dhara ban gaya tatha usaka pan vibhinn rakshas ityadi karane lage. kalaantar mean kuchh muni tirthatan karate hue vahaan pahuanche. vahaan rakt dekh tatha sarasvati se samast ghatana ke vishay mean janakar un logoan ne shiv ki upasana ki. unaki kripa se shapamukt hokar sarasvati pun: svachchh jal-yukt ho gayi. jo rakshas nirantar pravahit rakt ka pan kar rahe the, ve atript aur bhookhe hone ke karan muniyoan ki sharan mean gaye. unhoanne apane papoan ko mukt kanth se svikar kiya tatha unase chhutakara prapt karane ki ichchha prakat ki. unhean papamukt karane ki muniyoan ki ichchha janakar sarasvati apani hi svaroopabhoota 'aruna' ko le ayi. usake jal mean snan karake rakshas apane sharir ka tyag kar svarg chale gaye. aruna brahmahatya ka nivaran karanevali nadi hai.
  • treta yug aur dvapar yug ki sandhi ke samay barah varsh tak anavrishti rahi. vishvamitr bhookh se pi dit ho apane parivar ko janasamuday mean chho dakar bhakshy-abhakshy dhooandhane nikal p de. unhean ek chaandal ke ghar mean kutte ki jaangh ka maans dikhayi diya. ve use churane ki ichchha se vahian rah gaye. ratri ke samay yah sochakar ki sab so rahe haian, ve ghar mean ghuse. chaandal jaga hua tha. at: usane poochha, kaun hai. parichay pakar tatha prayojan janakar usane unhean is kukarm se virakt hone ke lie kaha. yah bhi kaha ki muni ke lie kutte ki jaangh ka maans abhakshy hai. vishvamitr ne apatdharm manakar vah maans vahaan se le liya tatha apane parivar ke sath bhakshan karane ka vichar kiya. marg mean unhean dhyan aya ki isamean se yajnadi ke dvara devataoan ka bhag bhi nikal dena chahie. unake yajn karate-karate hi varsha praranbh ho gayi tatha durbhiksh door ho gaya. [5]
  • vishvamitr ne apane satoan l dakoan se rusht hokar unhean apane ashram se nikal diya tatha shap diya. ve garg muni ko guru banakar rahane lage. muni ke pas ek gay thi. vah har sal ek bachcha deti thi. ek din use jangal se lane gaye to satoan ne sabase chhote ki salah se pitaroan ka avahan karake shraddh nimitt us gay ko marakar kha liya tatha muni se yah kah diya ki sianh use kha gaya hai. muni ne man liya. gay marate hue pitaroan ka avahan karane ke karan ve jnan se chyut nahian hue. pap karm ke karan ve marakar vyadh ke ghar mean paida hue. isi prakar ve kramash: harin, chakava-chakavi, hans hue, tadanantar unamean se char brahman ghar mean utpann hue aur jo raja banane ke lobhi the, ve raja brahmadatt aur usake do mantriyoan ke roop mean janme. govadh karate hue bhi pitaroan ka avahan karane ke karan ve apane poorvajnan ko bhoole nahian. raja brahmadatt ki patni raja se kam-sanbandh sthapit nahian karati thi. use sab jnat tha aur vah raja ko dharm ke marg ki or agrasar karana chahati thi. sanyog se char brahman bhaee tirthatan ke lie udyat hue to unhoanne apane boodhe pita ke hath raja aur mantriyoan ko poorvajanm ka akhyan likh bheja. raja ne brahman ko dhan dekar vida kiya tatha apane putroan ko rajy sauanpakar vah yog ki or pravritt hua. mantriyoan ne bhi vahi marg apanakar mukti prapt ki. is prakar vishvamitr ke satoan putroan ki ihalok se mukti huee. isaka shrey pitaroan ki bhakti ko diya gaya hai. [6]


tika tippani aur sandarbh

  1. balmiki ramayan, bal kaand,sarg 52 1-23, sarg 53, 1-25, sarg 54,1-23, sarg 55, 1-28, sarg 56, 1-24, sarg 57 shlok 1-9,
  2. muktavidrumahemaniladhavalachchhayairmukhaistrikshanairyuktamindunibaddharatnamukutaan tattvarthavarnatmikamh.
    gayatrian varadabhayaankushakasha: subhran kapalan gunan shankh chakramatharavindayugalan hastairvahantian bhaje॥ (devibhagavat 12.3
  3. rrigved(3.26.2-3).
  4. rrigved(3.29.15).
  5. mahabharat, shalyaparv, 40.13-32.–42, 43. 1-31, shaantiparv, 141.–, danadharmaparv, 4.
  6. shiv puran, 11. 25-26

sanbandhit lekh