Difference between revisions of "दूलह"

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
Jump to navigation Jump to search
[unchecked revision][unchecked revision]
('*दूलह कालिदास त्रिवेदी के पौत्र और [[कवींद्र|उदयनाथ...' के साथ नया पन्ना बनाया)
 
Line 1: Line 1:
*दूलह [[कालिदास त्रिवेदी]] के पौत्र और [[कवींद्र|उदयनाथ 'कवींद्र']] के पुत्र थे।  
+
*[[रीति काल]] के कवि दूलह [[कालिदास त्रिवेदी]] के पौत्र और [[कवींद्र|उदयनाथ 'कवींद्र']] के पुत्र थे।  
 
*दूलह अपने पिता के सामने ही अच्छी कविता करने लगे थे।  
 
*दूलह अपने पिता के सामने ही अच्छी कविता करने लगे थे।  
 
*यह कुछ समय तक अपने पिता के समसामयिक रहे। कवींद्र के रचे ग्रंथ संवत 1804 तक के मिले हैं। अत: इनका कविता काल संवत 1800 से लेकर संवत 1825 के आस पास तक माना जा सकता है।  
 
*यह कुछ समय तक अपने पिता के समसामयिक रहे। कवींद्र के रचे ग्रंथ संवत 1804 तक के मिले हैं। अत: इनका कविता काल संवत 1800 से लेकर संवत 1825 के आस पास तक माना जा सकता है।  
Line 5: Line 5:
 
*'कविकुलकंठाभरण' [[अलंकार]] का एक प्रसिद्ध ग्रंथ है। इसमें लक्षण और उदाहरण एक ही पद में कहे गए हैं, पर कवित्त और सवैया के समान बड़े छंद लेने से अलंकार-स्वरूप और उदाहरण दोनों के सम्यक कथन के लिए पूरा अवकाश मिला है। 'भाषा भूषण' आदि दोहों में रचे हुए इस प्रकार के ग्रंथों से इसमें यही विशेषता है। इसके द्वारा सहज में अलंकारों का बोध हो सकता है। इसी से दूलह ने इसके संबंध में स्वयं कहा है -
 
*'कविकुलकंठाभरण' [[अलंकार]] का एक प्रसिद्ध ग्रंथ है। इसमें लक्षण और उदाहरण एक ही पद में कहे गए हैं, पर कवित्त और सवैया के समान बड़े छंद लेने से अलंकार-स्वरूप और उदाहरण दोनों के सम्यक कथन के लिए पूरा अवकाश मिला है। 'भाषा भूषण' आदि दोहों में रचे हुए इस प्रकार के ग्रंथों से इसमें यही विशेषता है। इसके द्वारा सहज में अलंकारों का बोध हो सकता है। इसी से दूलह ने इसके संबंध में स्वयं कहा है -
 
<poem>जो या कंठाभरण को कंठ करै चित लाय।
 
<poem>जो या कंठाभरण को कंठ करै चित लाय।
सभा मध्य सोभा लहै अलंकृती ठहराय
+
सभा मध्य सोभा लहै अलंकृती ठहराय</poem>
 
*इनके 'कविकुल कंठाभरण' में केवल 85 पद्य हैं। फुटकर जो कवित्त मिलते हैं वे अधिक से अधिक 15 या 20 होंगे। अत: इनकी रचना बहुत थोड़ी है, पर उसी से यह बड़े अच्छे प्रतिभा सम्पन्न कवियों की श्रेणी में प्रतिष्ठित हो गये हैं। [[देव[[, [[भिखारी दास]], [[मतिराम]] आदि के साथ दूलह का भी नाम लिया जाता है।  
 
*इनके 'कविकुल कंठाभरण' में केवल 85 पद्य हैं। फुटकर जो कवित्त मिलते हैं वे अधिक से अधिक 15 या 20 होंगे। अत: इनकी रचना बहुत थोड़ी है, पर उसी से यह बड़े अच्छे प्रतिभा सम्पन्न कवियों की श्रेणी में प्रतिष्ठित हो गये हैं। [[देव[[, [[भिखारी दास]], [[मतिराम]] आदि के साथ दूलह का भी नाम लिया जाता है।  
 
*इनकी सर्वप्रियता का कारण इनकी रचना की मधुर कल्पना, मार्मिकता और प्रौढ़ता है। इनके वचन [[अलंकार|अलंकारों]] के प्रमाण में भी सुनाए जाते हैं और सहृदय श्रोताओं के मनोरंजन के लिए भी। किसी कवि ने प्रसन्न होकर यहाँ तक कहा है - '''और बराती सकल कवि, दूलह दूलहराय'''।
 
*इनकी सर्वप्रियता का कारण इनकी रचना की मधुर कल्पना, मार्मिकता और प्रौढ़ता है। इनके वचन [[अलंकार|अलंकारों]] के प्रमाण में भी सुनाए जाते हैं और सहृदय श्रोताओं के मनोरंजन के लिए भी। किसी कवि ने प्रसन्न होकर यहाँ तक कहा है - '''और बराती सकल कवि, दूलह दूलहराय'''।
  
माने सनमाने तेइ माने सनमाने सन,
+
<blockquote><poem>माने सनमाने तेइ माने सनमाने सन,
 
माने सनमाने सनमान पाइयतु है।
 
माने सनमाने सनमान पाइयतु है।
 
कहैं कवि दूलह अजाने अपमाने,
 
कहैं कवि दूलह अजाने अपमाने,
Line 52: Line 52:
 
'दूसरो अधिक' आयो ऐसो गननन में।
 
'दूसरो अधिक' आयो ऐसो गननन में।
 
तीनों लोक तन में, अमान्यो ना गगन में।
 
तीनों लोक तन में, अमान्यो ना गगन में।
बसैं ते संत मन में कितेक कहौ, मन में</poem>
+
बसैं ते संत मन में कितेक कहौ, मन में</poem></blockquote>
 
 
  
  
Line 63: Line 62:
 
==सम्बंधित लेख==
 
==सम्बंधित लेख==
 
{{भारत के कवि}}
 
{{भारत के कवि}}
[[Category:रीति काल]][[Category:मुग़ल साम्राज्य]]
+
[[Category:रीति काल]]
 
[[Category:कवि]][[Category:साहित्य_कोश]]
 
[[Category:कवि]][[Category:साहित्य_कोश]]
 
__INDEX__
 
__INDEX__

Revision as of 09:55, 15 May 2011

  • riti kal ke kavi doolah kalidas trivedi ke pautr aur udayanath 'kaviandr' ke putr the.
  • doolah apane pita ke samane hi achchhi kavita karane lage the.
  • yah kuchh samay tak apane pita ke samasamayik rahe. kaviandr ke rache granth sanvat 1804 tak ke mile haian. at: inaka kavita kal sanvat 1800 se lekar sanvat 1825 ke as pas tak mana ja sakata hai.
  • inaka likha ek hi granth 'kavikul kanthabharan' mila hai jisamean nirmanakal nahian diya hai. par inake phutakar kavitt aur bhi sune jate haian.
  • 'kavikulakanthabharan' alankar ka ek prasiddh granth hai. isamean lakshan aur udaharan ek hi pad mean kahe ge haian, par kavitt aur savaiya ke saman b de chhand lene se alankar-svaroop aur udaharan donoan ke samyak kathan ke lie poora avakash mila hai. 'bhasha bhooshan' adi dohoan mean rache hue is prakar ke granthoan se isamean yahi visheshata hai. isake dvara sahaj mean alankaroan ka bodh ho sakata hai. isi se doolah ne isake sanbandh mean svayan kaha hai -

jo ya kanthabharan ko kanth karai chit lay.
sabha madhy sobha lahai alankriti thaharay

  • inake 'kavikul kanthabharan' mean keval 85 pady haian. phutakar jo kavitt milate haian ve adhik se adhik 15 ya 20 hoange. at: inaki rachana bahut tho di hai, par usi se yah b de achchhe pratibha sampann kaviyoan ki shreni mean pratishthit ho gaye haian. [[dev[[, bhikhari das, matiram adi ke sath doolah ka bhi nam liya jata hai.
  • inaki sarvapriyata ka karan inaki rachana ki madhur kalpana, marmikata aur praudhata hai. inake vachan alankaroan ke praman mean bhi sunae jate haian aur sahriday shrotaoan ke manoranjan ke lie bhi. kisi kavi ne prasann hokar yahaan tak kaha hai - aur barati sakal kavi, doolah doolaharay.

mane sanamane tei mane sanamane san,
mane sanamane sanaman paiyatu hai.
kahaian kavi doolah ajane apamane,
apaman soan sadan tinahi ko chhaiyatu hai
janat haian jeoo teoo jat haian virane dvar,
jani boojhi bhoole tinako sunaiyatu hai.
kamabas pare kooo gahat garoor tau va,
apani jaroor jajaroor jaiyatu hai

dhari jab baanhian tab kari tum 'nahian',
payan diyau palikahi, 'nahian nahian' kai suhaee hau.
bolat maian nahian, pat kholat maian nahian, kavi
doolah uchhahi lakh bhaantin lahaee hau
chuanban mean nahian pariranbhan mean nahian, sab
asan bilasan mean nahian thik thaee hau.
meli galabahian, keli kinhian chitachahi, yah
'haan' te bhali 'nahian' so kahaan n sikhi aee hau

uraj uraj dhaanse, base ur a de lase,
bin gun mal gare dhare chhavi chhae hau.
nain kavi doolah haian rate, tutarate bain,
dekhe sune sukh ke samooh sarasae hau.
javak soan lal bhal, palakan pikalik,
pyare brajachand suchi sooraj suhae hau.
hot arunod yahi kod mati basi aju,
kaun gharabasi ghar basi kari ae hau?

sari ki saraut sab sari mean milay dinhian,
bhooshan ki jeb jaise jeb jahiyatu hai.
kahai kavi doolah chhipae radachhad mukh,
neh dekhe sautin ki deh dahiyatu hai
bala chitrasala tean nikasi gurujan age,
kinhian chaturaee so lakhaee lahiyatu hai.
sarika pukarai ham nahian, ham nahian
'ejoo! ram ram kahau', 'nahian nahian', kahiyatuhai

phal viparit ko jatan soan, 'vichitr',
hari ooanche hot vaman bhe bali ke sadan mean.
adhar b de tean b do adhoy 'adhik' janau,
charan samayo nahian chaudaho bhuvan mean
adhoy adhik tean adhar ki adhikataee,
'doosaro adhik' ayo aiso gananan mean.
tinoan lok tan mean, amanyo na gagan mean.
basaian te sant man mean kitek kahau, man mean



panne ki pragati avastha
adhar
prarambhik
madhyamik
poornata
shodh

tika tippani aur sandarbh

sambandhit lekh