|
|
Line 1: |
Line 1: |
| {{पुनरीक्षण}} | | '''विशिष्टाद्वैत दर्शन''' रूढ़िवादी [[दर्शन|भारतीय दर्शन]] के प्रधान मतों में से एक है। इसके प्रतिष्ठापक [[रामानुजाचार्य]] थे। यह मत सातवीं [[शताब्दी]] के बाद [[दक्षिण भारत]] में मुख्य रूप से सक्रिय '[[भक्ति आंदोलन]]<ref>विष्णु आधारित वैष्णव आंदोलन</ref> से विकसित हुआ था। |
| *विशिष्टाद्वैत दर्शन के प्रतिष्ठापक [[रामानुजाचार्य]] थे। उनका जन्म संवत 1084 के आस-पास हुआ था। उनकी विचारधारा [[शंकराचार्य]] के अद्वैतवादी निर्गुण ब्रह्म के विरुद्ध एक प्रतिक्रिया थी।
| | {{tocright}} |
| *विशिष्टाद्वैत दर्शन में रामानुजाचार्य ने सगुण ब्रह्म के साथ-साथ जगत और जीव की सत्ता की प्रतिष्ठा की। उन्होंने शरीर को विशेषण तथा आत्मतत्त्व को विशेष्य माना। *विशिष्टाद्वैत दर्शन के अनुसार शरीर विशिष्ट है, जीवात्मा अंश तथा अंतर्यामी परमात्मा अंशी है। संसार प्रारंभ होने से पूर्व '''सूक्ष्म चिद् चिद् विशिष्ट ब्रह्म''' की स्थिति होती है संसार एवं जगत की उत्पत्ति के उपरांत '''स्थूल चिद् चिद् विशिष्ट ब्रह्म''' की स्थिति रहती है। '''तयो एकं इति ब्रह्म''' अपनी सीमाओं की परिधि से छूट जाना ही मोक्ष है। मुक्तात्माएं ईश्वर की भांति हो जाती हैं- किंतु ईश्वर नहीं होतीं।
| | ==प्रतिष्ठापक== |
| {{प्रचार}}
| | विशिष्टाद्वैत दर्शन के प्रतिष्ठापक [[रामानुजाचार्य]] थे। उनका जन्म [[संवत]] 1084 के आस-पास हुआ था। उनकी विचारधारा [[शंकराचार्य]] के अद्वैतवादी निर्गुण ब्रह्म के विरुद्ध एक प्रतिक्रिया थी। विशिष्टाद्वैत दर्शन में रामानुजाचार्य ने सगुण ब्रह्म के साथ-साथ जगत और जीव की सत्ता की प्रतिष्ठा की। उन्होंने शरीर को विशेषण तथा आत्मतत्त्व को विशेष्य माना। |
| | |
| | वैष्णव भक्ति आंदोलन का मार्गदर्शन करने वाले आरंभिक [[ब्राह्मण|ब्राह्मणों]]<ref>पुरोहितों</ref> में से एक नाथमुनि<ref>10वीं शताब्दी</ref> थे, जो [[श्रीरंगम|श्रीरंगम्]] (आधुनिक तमिलनाडु राज्य) के मंदिर के मुख्य [[पुरोहित]] थे। उनके बाद यमुना<ref>1 वीं शताब्दी</ref> ने यह कार्य संभाला, जिन्होंने कुछ दार्शनिक प्रबंध लिखे, लेकिन [[टीका|टीकाएं]] नहीं लिखीं। उनके उत्तराधिकारी [[रामानुज]] या 'रामानुजाचार्य'<ref>गुरु रामानुज, लगभग 1050-1137</ref> सबसे प्रख्यात हस्ती थे, जिन्होंने [[ब्रह्मसूत्र|ब्रह्मसूत्रों]]<ref>श्रीभाष्य</ref> और [[श्रीमद्भगवद गीता]] पर टीकाएं; [[उपनिषद|उपनिषदों]] पर एक [[ग्रंथ]] 'वेदार्थसंग्रेह' की रचना की। रामानुज वेदांत चिंतकों में से पहले व्यक्ति थे, जिन्होंने व्यक्तिगत ईश्वर की उपनिषदों तथा वेदांत सूत्रों के ब्रह्म से एकात्मता को अपनी पद्धति का आधार बनाया। |
| | |
| | विशिष्टाद्वैत दर्शन के अनुसार- "शरीर विशिष्ट है, जीवात्मा अंश तथा अंतर्यामी परमात्मा अंशी है। संसार प्रारंभ होने से पूर्व 'सूक्ष्म चिद् चिद् विशिष्ट ब्रह्म' की स्थिति होती है संसार एवं जगत की उत्पत्ति के उपरांत 'स्थूल चिद् चिद् विशिष्ट ब्रह्म' की स्थिति रहती है। 'तयो एकं इति ब्रह्म' अपनी सीमाओं की परिधि से छूट जाना ही मोक्ष है। मुक्तात्माएं ईश्वर की भांति हो जाती हैं- किंतु ईश्वर नहीं होतीं।" |
| | |
| | |
| {{लेख प्रगति|आधार=|प्रारम्भिक= प्रारम्भिक1|माध्यमिक= |पूर्णता= |शोध= }} | | {{लेख प्रगति|आधार=|प्रारम्भिक= प्रारम्भिक1|माध्यमिक= |पूर्णता= |शोध= }} |
| {{संदर्भ ग्रंथ}}
| |
| ==टीका टिप्पणी और संदर्भ== | | ==टीका टिप्पणी और संदर्भ== |
| <references/> | | <references/> |
| ==बाहरी कड़ियाँ== | | ==बाहरी कड़ियाँ== |
|
| |
| ==संबंधित लेख== | | ==संबंधित लेख== |
| {{हिन्दू धर्म}} | | {{हिन्दू धर्म}}{{दर्शन शास्त्र}}{{संस्कृत साहित्य}} |
| {{दर्शन शास्त्र}} | | [[Category:दर्शन कोश]][[Category:विशिष्टाद्वैत दर्शन]][[Category:हिन्दू धर्म कोश]][[Category:धर्म कोश]][[Category:हिन्दू धर्म ]] |
| {{संस्कृत साहित्य}} | |
| [[Category:नया पन्ना]]
| |
| [[Category:दर्शन कोश]] | |
| [[Category:विशिष्टाद्वैत दर्शन]] | |
| [[Category:हिन्दू धर्म कोश]][[Category:धर्म कोश]] | |
| [[Category:हिन्दू धर्म ]] | |
| __INDEX__ | | __INDEX__ |
विशिष्टाद्वैत दर्शन रूढ़िवादी भारतीय दर्शन के प्रधान मतों में से एक है। इसके प्रतिष्ठापक रामानुजाचार्य थे। यह मत सातवीं शताब्दी के बाद दक्षिण भारत में मुख्य रूप से सक्रिय 'भक्ति आंदोलन[1] से विकसित हुआ था।
प्रतिष्ठापक
विशिष्टाद्वैत दर्शन के प्रतिष्ठापक रामानुजाचार्य थे। उनका जन्म संवत 1084 के आस-पास हुआ था। उनकी विचारधारा शंकराचार्य के अद्वैतवादी निर्गुण ब्रह्म के विरुद्ध एक प्रतिक्रिया थी। विशिष्टाद्वैत दर्शन में रामानुजाचार्य ने सगुण ब्रह्म के साथ-साथ जगत और जीव की सत्ता की प्रतिष्ठा की। उन्होंने शरीर को विशेषण तथा आत्मतत्त्व को विशेष्य माना।
वैष्णव भक्ति आंदोलन का मार्गदर्शन करने वाले आरंभिक ब्राह्मणों[2] में से एक नाथमुनि[3] थे, जो श्रीरंगम् (आधुनिक तमिलनाडु राज्य) के मंदिर के मुख्य पुरोहित थे। उनके बाद यमुना[4] ने यह कार्य संभाला, जिन्होंने कुछ दार्शनिक प्रबंध लिखे, लेकिन टीकाएं नहीं लिखीं। उनके उत्तराधिकारी रामानुज या 'रामानुजाचार्य'[5] सबसे प्रख्यात हस्ती थे, जिन्होंने ब्रह्मसूत्रों[6] और श्रीमद्भगवद गीता पर टीकाएं; उपनिषदों पर एक ग्रंथ 'वेदार्थसंग्रेह' की रचना की। रामानुज वेदांत चिंतकों में से पहले व्यक्ति थे, जिन्होंने व्यक्तिगत ईश्वर की उपनिषदों तथा वेदांत सूत्रों के ब्रह्म से एकात्मता को अपनी पद्धति का आधार बनाया।
विशिष्टाद्वैत दर्शन के अनुसार- "शरीर विशिष्ट है, जीवात्मा अंश तथा अंतर्यामी परमात्मा अंशी है। संसार प्रारंभ होने से पूर्व 'सूक्ष्म चिद् चिद् विशिष्ट ब्रह्म' की स्थिति होती है संसार एवं जगत की उत्पत्ति के उपरांत 'स्थूल चिद् चिद् विशिष्ट ब्रह्म' की स्थिति रहती है। 'तयो एकं इति ब्रह्म' अपनी सीमाओं की परिधि से छूट जाना ही मोक्ष है। मुक्तात्माएं ईश्वर की भांति हो जाती हैं- किंतु ईश्वर नहीं होतीं।"
टीका टिप्पणी और संदर्भ
- ↑ विष्णु आधारित वैष्णव आंदोलन
- ↑ पुरोहितों
- ↑ 10वीं शताब्दी
- ↑ 1 वीं शताब्दी
- ↑ गुरु रामानुज, लगभग 1050-1137
- ↑ श्रीभाष्य
बाहरी कड़ियाँ
संबंधित लेख
श्रुतियाँ
उपवेद और वेदांग |
---|
| उपवेद |
|
कामन्दक सूत्र · कौटिल्य अर्थशास्त्र · चाणक्य सूत्र · नीतिवाक्यमृतसूत्र · बृहस्पतेय अर्थाधिकारकम् · शुक्रनीति | | |
मुक्ति कल्पतरू · वृद्ध शारंगधर · वैशम्पायन नीति-प्रकाशिका · समरांगण सूत्रधार · अध्वर्यु | | | | | |
अग्निग्रहसूत्रराज · अश्विनीकुमार संहिता · अष्टांगहृदय · इन्द्रसूत्र · चरक संहिता · जाबालिसूत्र · दाल्भ्य सूत्र · देवल सूत्र · धन्वन्तरि सूत्र · धातुवेद · ब्रह्मन संहिता · भेल संहिता · मानसूत्र · शब्द कौतूहल · सुश्रुत संहिता · सूप सूत्र · सौवारि सूत्र |
| | वेदांग |
कल्प | | | शिक्षा |
गौतमी शिक्षा (सामवेद) · नारदीय शिक्षा· पाणिनीय शिक्षा (ऋग्वेद) · बाह्य शिक्षा (कृष्ण यजुर्वेद) · माण्ड्की शिक्षा (अथर्ववेद) · याज्ञवल्क्य शिक्षा (शुक्ल यजुर्वेद) · लोमशीय शिक्षा | | व्याकरण |
कल्प व्याकरण · कामधेनु व्याकरण · पाणिनि व्याकरण · प्रकृति प्रकाश · प्रकृति व्याकरण · मुग्धबोध व्याकरण · शाक्टायन व्याकरण · सारस्वत व्याकरण · हेमचन्द्र व्याकरण | | निरुक्त्त |
मुक्ति कल्पतरू · वृद्ध शारंगधर · वैशम्पायन नीति-प्रकाशिका · समरांगण सूत्रधार | | छन्द |
गार्ग्यप्रोक्त उपनिदान सूत्र · छन्द मंजरी · छन्दसूत्र · छन्दोविचित छन्द सूत्र · छन्दोऽनुक्रमणी · छलापुध वृत्ति · जयदेव छन्द · जानाश्रमां छन्दोविचित · वृत्तरत्नाकर · वेंकटमाधव छन्दोऽनुक्रमणी · श्रुतवेक | | ज्योतिष |
आर्यभटीय ज्योतिष · नारदीय ज्योतिष · पराशर ज्योतिष · ब्रह्मगुप्त ज्योतिष · भास्कराचार्य ज्योतिष · वराहमिहिर ज्योतिष · वासिष्ठ ज्योतिष · वेदांग ज्योतिष |
|
|
उपनिषद | | ॠग्वेदीय उपनिषद | | | यजुर्वेदीय उपनिषद |
शुक्ल यजुर्वेदीय | | | कृष्ण यजुर्वेदीय | |
| | सामवेदीय उपनिषद | | | अथर्ववेदीय उपनिषद | | | | | ॠग्वेदीय ब्राह्मण ग्रन्थ | | | यजुर्वेदीय ब्राह्मण ग्रन्थ |
शुक्ल यजुर्वेदीय | | | कृष्ण यजुर्वेदीय | |
| | सामवेदीय ब्राह्मण ग्रन्थ | | | अथर्ववेदीय ब्राह्मण ग्रन्थ | | |
सूत्र-ग्रन्थ | | ॠग्वेदीय सूत्र-ग्रन्थ | | | यजुर्वेदीय सूत्र-ग्रन्थ |
शुक्ल यजुर्वेदीय | | | कृष्ण यजुर्वेदीय | |
| | सामवेदीय सूत्र-ग्रन्थ |
मसकसूत्र · लाट्यायन सूत्र · खदिर श्रौतसूत्र · जैमिनीय गृह्यसूत्र · गोभिल गृह्यसूत्र · खदिर गृह्यसूत्र · गौतम धर्मसूत्र · द्राह्यायण गृह्यसूत्र · द्राह्यायण धर्मसूत्र | | अथर्ववेदीय सूत्र-ग्रन्थ | |
|
शाखा | | शाखा |
शाकल ॠग्वेदीय शाखा · काण्व शुक्ल यजुर्वेदीय · माध्यन्दिन शुक्ल यजुर्वेदीय · तैत्तिरीय कृष्ण यजुर्वेदीय · मैत्रायणी कृष्ण यजुर्वेदीय · कठ कृष्ण यजुर्वेदीय · कपिष्ठल कृष्ण यजुर्वेदीय · श्वेताश्वतर कृष्ण यजुर्वेदीय · कौथुमी सामवेदीय शाखा · जैमिनीय सामवेदीय शाखा · राणायनीय सामवेदीय शाखा · पैप्पलाद अथर्ववेदीय शाखा · शौनकीय अथर्ववेदीय शाखा | | मन्त्र-संहिता |
ॠग्वेद मन्त्र-संहिता · शुक्ल यजुर्वेद मन्त्र- संहिता · सामवेद मन्त्र-संहिता · अथर्ववेद मन्त्र-संहिता | | आरण्यक | | |
प्रातिसाख्य एवं अनुक्रमणिका | | ॠग्वेदीय प्रातिसाख्य |
शांखायन प्रातिशाख्य · बृहद प्रातिशाख्य · आर्षानुक्रमणिका · आश्वलायन प्रातिशाख्य · छन्दोनुक्रमणिका · ऋग्प्रातिशाख्य · देवतानुक्रमणिका · सर्वानुक्रमणिका · अनुवाकानुक्रमणिका · बृहद्वातानुक्रमणिका · ऋग् विज्ञान | | यजुर्वेदीय प्रातिसाख्य |
शुक्ल यजुर्वेदीय |
कात्यायन शुल्वसूत्र · कात्यायनुक्रमणिका · वाजसनेयि प्रातिशाख्य | | कृष्ण यजुर्वेदीय |
तैत्तिरीय प्रातिशाख्य |
| | सामवेदीय प्रातिसाख्य |
शौनकीया चतुर्ध्यापिका |
|
|
स्मृति साहित्य |
---|
| स्मृतिग्रन्थ | | | पुराण | | | महाकाव्य | | | दर्शन | | | निबन्ध |
जीमूतवाहन कृत : दयाभाग · कालविवेक · व्यवहार मातृका · अनिरुद्ध कृत : पितृदायिता · हारलता · बल्लालसेन कृत :आचारसागर · प्रतिष्ठासागर · अद्भुतसागर · श्रीधर उपाध्याय कृत : कालमाधव · दत्तकमीमांसा · पराशरमाधव · गोत्र-प्रवर निर्णय · मुहूर्तमाधव · स्मृतिसंग्रह · व्रात्यस्तोम-पद्धति · नन्दपण्डित कृत : श्राद्ध-कल्पलता · शुद्धि-चन्द्रिका · तत्त्वमुक्तावली · दत्तक मीमांसा · · नारायणभटट कृत : त्रिस्थली-सेतु · अन्त्येष्टि-पद्धति · प्रयोग रत्नाकर · कमलाकर भट्ट कृत: निर्णयसिन्धु · शूद्रकमलाकर · दानकमलाकर · पूर्तकमलाकर · वेदरत्न · प्रायश्चित्तरत्न · विवाद ताण्डव · काशीनाथ उपाध्याय कृत : धर्मसिन्धु · निर्णयामृत · पुरुषार्थ-चिन्तामणि · शूलपाणि कृत : स्मृति-विवेक (अपूर्ण) · रघुनन्दन कृत : स्मृति-तत्त्व · चण्डेश्वर कृत : स्मृति-रत्नाकर · वाचस्पति मिश्र : विवाद-चिन्तामणि · देवण भटट कृत : स्मृति-चन्द्रिका · हेमाद्रि कृत : चतुर्वर्ग-चिन्तामणि · नीलकण्डभटट कृत : भगवन्त भास्कर · मित्रमिश्र कृत: वीर-मित्रोदय · लक्ष्मीधर कृत : कृत्य-कल्पतरु · जगन्नाथ तर्कपंचानन कृत : विवादार्णव | | आगम |
वैष्णवागम |
अहिर्बुध्न्य-संहिता · ईश्वर-संहिता · कपिलाजंलि-संहिता · जयाख्य-संहिता · पद्मतंत्र-संहिता · पाराशर-संहिता · बृहद्ब्रह्म-संहिता · भरद्वाज-संहिता · लक्ष्मी-संहिता · विष्णुतिलक-संहिता · विष्णु-संहिता · श्रीप्रश्न-संहिता · सात्त्वत-संहिता | | शैवागम |
तत्त्वत्रय · तत्त्वप्रकाशिका · तत्त्वसंग्रह · तात्पर्य संग्रह · नरेश्वर परीक्षा · नादकारिका · परमोक्ष-निराशकारिका · पाशुपत सूत्र · भोगकारिका · मोक्षकारिका · रत्नत्रय · श्रुतिसूक्तिमाला · सूत-संहिता | | शाक्तागम |
वामागम |
अद्वैतभावोपनिषद · अरुणोपनिषद · कालिकोपनिषद · कौलोपनिषद · तारोपनिषद · त्रिपुरोपनिषद · ब्रहिचोपनिषद · भावनोपनिषद | | मिश्रमार्ग |
कलानिधि · कुलार्णव · कुलेश्वरी · चन्द्रक · ज्योत्स्रावती · दुर्वासस · बार्हस्पत्य · भुवनेश्वरी | | समयाचार |
वसिष्ठसंहिता · शुक्रसंहिता · सनकसंहिता · सनत्कुमारसंहिता · सनन्दनसंहिता | | तान्त्रिक साधना |
कालीविलास · कुलार्णव · कूल-चूड़ामणि · ज्ञानार्णव · तन्त्रराज · त्रिपुरा-रहस्य · दक्षिणामूर्ति-संहिता · नामकेश्वर · प्रपंचसार · मन्त्र-महार्णव · महानिर्वाण · रुद्रयामल · शक्तिसंगम-तन्त्र · शारदा-तिलक |
|
|
|