Difference between revisions of "भारत"
[unchecked revision] | [pending revision] |
आदित्य चौधरी (talk | contribs) m (Text replacement - "शृंखला" to "श्रृंखला") |
|||
(46 intermediate revisions by 12 users not shown) | |||
Line 1: | Line 1: | ||
+ | {{सुरक्षा}}{{भारत विषय सूची}} | ||
{{सूचना बक्सा भारत}} | {{सूचना बक्सा भारत}} | ||
− | [[ | + | '''भारत''' [सम्पूर्ण प्रभुतासंपन्न समाजवादी धर्मनिरपेक्ष लोकतांत्रिक गणराज्य भारत। ([[अंग्रेज़ी]]: ''India'')] दुनिया की सबसे पुरानी सभ्यताओं में से एक है, जो 4,000 से अधिक वर्षों से चली आ रही है और जिसने अनेक रीति-रिवाज़ों और परम्पराओं का संगम देखा है। यह देश की समृद्ध संस्कृति और विरासत का परिचायक है। आज़ादी के बाद {{#expr:{{CURRENTYEAR}}-1947}} वर्षों में भारत ने सामाजिक और आर्थिक प्रगति की है। भारत [[कृषि]] में आत्मनिर्भर देश है और औद्योगीकरण में भी विश्व के चुने हुए देशों में भी इसकी गिनती की जाती है। यह उन देशों में से एक है, जो [[चंद्र ग्रह|चाँद]] पर पहुँच चुके हैं और परमाणु शक्ति संपन्न हैं। |
− | + | {{Point}}विस्तार में पढ़ने के लिए देखें:[[भारत आलेख]] | |
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
+ | ==इतिहास== | ||
+ | {{मुख्य|भारत का इतिहास}} | ||
+ | [[भारत]] में मानवीय कार्यकलाप के जो प्राचीनतम चिह्न अब तक मिले हैं, वे 4,00,000 ई. पू. और 2,00,000 ई. पू. के बीच दूसरे और तीसरे हिम-युगों के संधिकाल के हैं और वे इस बात के साक्ष्य प्रस्तुत करते हैं कि उस समय पत्थर के उपकरण काम में लाए जाते थे। इसके पश्चात् एक लम्बे अरसे तक विकास मन्द गति से होता रहा, जिसमें अन्तिम समय में जाकर तीव्रता आई और उसकी परिणति 2300 ई. पू. के लगभग सिन्धु घाटी की आलीशान सभ्यता (अथवा नवीनतम नामकरण के अनुसार हड़प्पा संस्कृति) के रूप में हुई। [[हड़प्पा]] की पूर्ववर्ती संस्कृतियाँ हैं: [[बलूचिस्तान|बलूचिस्तानी पहाड़ियों]] के गाँवों की [[कुल्ली संस्कृति]] और [[राजस्थान]] तथा [[पंजाब]] की नदियों के किनारे बसे कुछ ग्राम-समुदायों की संस्कृति।<ref>पुस्तक 'भारत का इतिहास' [[रोमिला थापर]]) पृष्ठ संख्या-19</ref> | ||
==भौतिक विशेषताएँ== | ==भौतिक विशेषताएँ== | ||
− | {{भारत | + | मुख्य भूभाग में चार क्षेत्र हैं, नामत: महापर्वत क्षेत्र, [[गंगा नदी|गंगा]] और [[सिंधु नदी]] के मैदानी क्षेत्र और मरूस्थली क्षेत्र और दक्षिणी प्रायद्वीप। |
+ | |||
+ | [[हिमालय]] की तीन श्रृंखलाएँ हैं, जो लगभग समानांतर फैली हुई हैं। इसके बीच बड़े - बड़े पठार और घाटियाँ हैं, इनमें [[कश्मीर]] और कुल्लू जैसी कुछ घाटियाँ उपजाऊ, विस्तृत और प्राकृतिक सौंदर्य से भरपूर हैं। संसार की सबसे ऊंची चोटियों में से कुछ इन्हीं पर्वत श्रृंखलाओं में हैं। अधिक ऊंचाई के कारण आना -जाना केवल कुछ ही दर्रों से हो पाता है, जिनमें मुख्य हैं - | ||
+ | *चुंबी घाटी से होते हुए मुख्य भारत-तिब्बत व्यापार मार्ग पर जेलप ला और नाथू-ला दर्रे | ||
+ | *उत्तर-पूर्व दार्जिलिंग | ||
+ | *कल्पना (किन्नौर) के उत्तर - पूर्व में सतलुज घाटी में शिपकी ला दर्रा | ||
+ | |||
+ | ==भूगर्भीय संरचना== | ||
+ | {{Main|भारत का भूगोल}} | ||
+ | भारत के भूवैज्ञानिक क्षेत्र व्यापक रुप से भौतिक विशेषताओं का पालन करते हैं और इन्हें मुख्यत: तीन क्षेत्रों के समूह में रखा जा सकता है: | ||
+ | # [[हिमालय]] पर्वत श्रृंखला और उनके संबद्ध पर्वत समूह। | ||
+ | # भारत-गंगा मैदान क्षेत्र। | ||
+ | # [[प्रायद्वीप|प्रायद्वीपीय क्षेत्र]]। | ||
+ | {{आँकड़े एक झलक}} | ||
== भारत का संविधान == | == भारत का संविधान == | ||
− | {{भारत | + | {{Main|भारत का संविधान}} |
− | + | भारत का संविधान [[26 जनवरी]], 1950 को लागू हुआ। इसका निर्माण संविधान सभा ने किया था, जिसकी पहली बैठक 9 दिसम्बर, 1946 को हुई थी। संविधान सभा ने 26 नवम्बर, 1949 को संविधान को अंगीकार कर लिया था। | |
− | + | संविधान सभा की पहली बैठक अविभाजित भारत के लिए बुलाई गई थी। 4 अगस्त, 1947 को संविधान सभा की बैठक पुनः हुई और उसके अध्यक्ष [[सच्चिदानन्द सिन्हा]] थे। सिन्हा के निधन के बाद [[डॉ. राजेन्द्र प्रसाद]] संविधान सभा के अध्यक्ष बने। फ़रवरी 1948 में संविधान का मसौदा प्रकाशित हुआ। 26 नवम्बर, 1949 को संविधान अन्तिम रूप में स्वीकृत हुआ और 26 जनवरी 1950 को लागू हुआ। | |
+ | |||
==धर्म== | ==धर्म== | ||
− | {{भारत | + | {{Main|धर्म}} |
+ | भारतीय संस्कृति में विभिन्नता उसका भूषण है। यहाँ हिन्दू धर्म के अगणित रूपों और संप्रदायों के अतिरिक्त, [[बौद्ध]], [[जैन]], [[सिक्ख धर्म|सिक्ख]], [[इस्लाम धर्म|इस्लाम]], [[ईसाई धर्म|ईसाई]], यहूदी आदि धर्मों की विविधता का भी एक सांस्कृतिक समायोजन देखने को मिलता है। [[हिन्दू धर्म]] के विविध सम्प्रदाय एवं मत सारे देश में फैले हुए हैं, जैसे [[वैदिक धर्म]], [[शैव सम्प्रदाय|शैव]], [[वैष्णव धर्म|वैष्णव]], [[शाक्त सम्प्रदाय|शाक्त]] आदि पौराणिक धर्म, राधा-बल्लभ संप्रदाय, श्री संप्रदाय, [[आर्य समाज]], समाज आदि। परन्तु इन सभी मतवादों में सनातन धर्म की एकरसता खण्डित न होकर विविध रूपों में गठित होती है। यहाँ के निवासियों में भाषा की विविधता भी इस देश की मूलभूत सांस्कृतिक एकता के लिए बाधक न होकर साधक प्रतीत होती है। | ||
+ | |||
+ | ==अर्थव्यवस्था== | ||
+ | {{Main|भारतीय अर्थव्यवस्था}} | ||
+ | भारतीय अर्थव्यवस्था क्रय शक्ति समानता के आधार पर दुनिया में चौथी सबसे बड़ी अर्थव्यवस्था है। यह विशाल जनशक्ति आधार, विविध प्राकृतिक संसाधनों और सशक्त वृहत अर्थव्यवस्था के मूलभूत तत्वों के कारण व्यवसाय और निवेश के अवसरों के सबसे अधिक आकर्षक गंतव्यों में से एक है। वर्ष 1991 में आरंभ की गई आर्थिक सुधारों की प्रक्रिया से सम्पूर्ण अर्थव्यवस्था में फैले नीतिगत ढाँचे के उदारीकरण के माध्यम से एक निवेशक अनुकूल परिवेश मिलता रहा है। भारत को आज़ाद हुए {{#expr:{{CURRENTYEAR}}-1947}} साल हो चुके हैं और इस दौरान भारतीय अर्थव्यवस्था की दशा में ज़बरदस्त बदलाव आया है। औद्योगिक विकास ने अर्थव्यवस्था का रूप बदल दिया है। आज भारत की गिनती दुनिया की सबसे तेज़ी से बढ़ती अर्थव्यवस्थाओं में होती है। विश्व की अर्थव्यवस्था को चलाने में भारत की भूमिका बढ़ती जा रही है। आईटी सॅक्टर में पूरी दुनिया भारत का लोहा मानती है। | ||
==कृषि== | ==कृषि== | ||
− | {{ | + | {{Main|कृषि}} |
+ | कृषि भारत की अर्थव्यवस्था की रीढ़ मानी जाती है। विभिन्न पंचवर्षीय योजनाओं द्वारा चलाए जा रहे विभिन्न कार्यक्रमों एवं प्रयासों से कृषि को राष्ट्रीय अर्थव्यवस्था में गरिमापूर्ण दर्जा मिला है। कृषि क्षेत्रों में लगभग 64% श्रमिकों को रोज़गार मिला हुआ है। 1950-51 में कुल घरेलू उत्पाद में कृषि का हिस्सा 59.2% था जो घटकर 1982-83 में 36.4% और 1990-91 में 34.9% तथा 2001-2002 में 25% रह गया। यह 2006-07 की अवधि के दौरान औसत आधार पर घटकर 18.5% रह गया। दसवीं योजना (2002-2007) के दौरान समग्र सकल घरेलू उत्पाद की औसत वार्षिक वृद्धि पद 7.6% थी जबकि इस दौरान कृषि तथा सम्बद्ध क्षेत्र की वार्षिक वृद्धि दर 2.3% रही। 2001-02 से प्रारंभ हुई नव सहस्त्राब्दी के प्रथम 6 वर्षों में 3.0% की वार्षिक सामान्य औसत वृद्धि दर 2003-04 में 10% और 2005-06 में 6% की रही। | ||
+ | |||
==खनिज संपदा== | ==खनिज संपदा== | ||
− | {{ | + | {{Main|खनिज}} |
− | + | [[स्वतंत्रता दिवस|स्वतंत्रता प्राप्ति]] के पश्चात् भारत में [[खनिज|खनिजों]] के उत्पादन में निरन्तर वृद्धि हुई है। [[कोयला]], [[लौह अयस्क]], [[बॉक्साइट]] आदि का उत्पादन निरंतर बढ़ा है। 1951 में सिर्फ़ 83 करोड़ रुपये के खनिजों का खनन हुआ था, परन्तु [[1970]]-[[1971|71]] में इनकी मात्रा बढ़कर 490 करोड़ रुपये हो गई। अगले 20 वर्षों में खनिजों के उत्पादन में अभूतपूर्व वृद्धि हुई। 2001-02 में निकाले गये खनिजों का कुल मूल्य 58,516.36 करोड़ रुपये तक पहुँच गया जबकि 2005-06 के दौरान कुल 75,121.61 करोड़ रुपये मूल्य के खनिजों का उत्पादन किया गया। यदि मात्रा की दृष्टि से देखा जाये, तो भारत में खनिजों की मात्रा में लगभग तिगुनी वृद्धि हुई है, उसका 50% भाग सिर्फ़ [[पेट्रोलियम]] और [[प्राकृतिक गैस]] के कारण तथा 40% कोयला के कारण हुआ है। | |
− | |||
==रक्षा== | ==रक्षा== | ||
− | {{ | + | {{Main|भारतीय सशस्त्र सेना}} |
− | + | भारत की रक्षा नीति का प्रमुख उद्देश्य यह है कि भारतीय उपमहाद्वीप में उसे बढ़ावा दिया जाए एवं स्थायित्व प्रदान किया जाए तथा देश की रक्षा सेनाओं को पर्याप्त रूप से सुसज्जित किया जाए, ताकि वे किसी भी आक्रमण से देश की रक्षा कर सकें। वर्ष 1946 के पूर्व भारतीय रक्षा का पूरा नियंत्रण अंग्रेज़ों के हाथों में था। उसी वर्ष केंद्र में अंतरिम सरकार में पहली बार एक भारतीय देश के रक्षा मंत्री बलदेव सिंह बने। हालांकि कमांडर-इन-चीफ एक अंग्रेज़ ही रहा । 1947 में देश का विभाजन होने पर भारत को 45 रेजीमेंटें मिलीं, जिनमें 2.5 लाख सैनिक थे। शेष रेजीमेंट पाकिस्तान चली गयीं। गोरखा फ़ौज की 6 रेजीमेंट (लगभग 25,000 सैनिक) भी भारत को मिलीं। शेष गोरखा सैनिक ब्रिटिश सेना में सम्मिलित हो गये। ब्रिटिश सेना की अंतिम टुकड़ी सामरसैट लाइट इन्फैंट्री की पहली बटालियन हो गयी। ब्रिटिश सेना की अंतिम टुकड़ी सामरसैट लाइट इन्फैंट्री की पहली बटालियन भारतीय भूमि से 28 फ़रवरी, 1948 को स्वदेश रवाना हुई। | |
− | |||
==पशु पक्षी जगत== | ==पशु पक्षी जगत== | ||
− | {{भारत | + | {{Main|भारत में वन्य जीवन}} |
+ | वन्य जीवन प्रकृति की अमूल्य देन है। भविष्य में वन्य प्राणियों की समाप्ति की आशंका के कारण भारत में सर्वप्रथम 7 जुलाई, 1955 को वन्य प्राणी दिवस मनाया गया । यह भी निर्णय लिया गया कि प्रत्येक वर्ष दो अक्तूबर से पूरे सप्ताह तक वन्य प्राणी सप्ताह मनाया जाएगा। वर्ष 1956 से वन्य प्राणी सप्ताह मनाया जा रहा है। भारत के संरक्षण कार्यक्रम की आवश्यकताओं को पूरा करने के लिए एक मज़बूत संस्थागत ढांचे की रचना की गयी है। | ||
==भारतीय भाषा परिवार== | ==भारतीय भाषा परिवार== | ||
− | {{भारत | + | {{Main|भारतीय भाषाएँ}} |
+ | भारत की मुख्य विशेषता यह है कि यहाँ विभिन्नता में एकता है। भारत में विभिन्नता का स्वरूप न केवल भौगोलिक है, बल्कि भाषायी तथा सांस्कृतिक भी है। एक रिपोर्ट के अनुसार भारत में 1652 मातृभाषायें प्रचलन में हैं, जबकि संविधान द्वारा 22 भाषाओं को राजभाषा की मान्यता प्रदान की गयी है। संविधान के अनुच्छेद 344 के अंतर्गत पहले केवल 15 भाषाओं को राजभाषा की मान्यता दी गयी थी, लेकिन 21वें संविधान संशोधन के द्वारा [[सिन्धी भाषा|सिन्धी]] को तथा [[संविधान संशोधन- 71वाँ|71वाँ संविधान संशोधन]] द्वारा [[नेपाली भाषा|नेपाली]], [[कोंकणी भाषा|कोंकणी]] तथा [[मणिपुरी भाषा|मणिपुरी]] को भी [[राजभाषा]] का दर्जा प्रदान किया गया। बाद में [[संविधान संशोधन- 92वाँ|92वाँ संविधान संशोधन]] अधिनियम, 2003 के द्वारा संविधान की [[आठवीं अनुसूची]] में चार नई भाषाओं [[बोडो भाषा|बोडो]], [[डोगरी भाषा|डोगरी]], [[मैथिली भाषा|मैथिली]] तथा [[संथाली भाषा|संथाली]] को राजभाषा में शामिल कर लिया गया। इस प्रकार अब संविधान में 22 भाषाओं को राजभाषा का दर्जा प्रदान किया गया है। | ||
+ | |||
==शिक्षा== | ==शिक्षा== | ||
− | {{भारत | + | {{Main|भारत में शिक्षा}} |
− | + | 1911 में भारतीय जनगणना के समय साक्षरता को परिभाषित करते हुए कहा गया है कि "एक पत्र पढ़-लिखकर उसका उत्तर दे देने की योग्यता" साक्षरता है। भारत में लम्बे समय से लिखित भाषा का अस्तित्व है, किन्तु प्रत्यक्ष सूचना के अभाव के कारण इसका संतोषजनक विकास नहीं हुआ। [[हड़प्पा]] और [[मोहनजोदड़ो]] की लेखन चित्रलिपि तीन हज़ार वर्ष ईसा पूर्व और बाद की है। यद्यपि अभी तक इस लिपि को पढ़ा नहीं जा सका है, तथापि इससे यह स्पष्ट है कि भारतीयों के पास कई शताब्दियों पहले से ही एक लिखित भाषा थी और यहाँ के लोग पढ़ और लिख सकते थे। हड़प्पा और [[अशोक]] के काल के बीच में पन्द्रह सौ वर्षों का ऐसा समय रहा है, जिसमें की कोई लिखित प्रमाण नहीं मिलता। लेकिन [[पाणिनि]] ने उस समय भारतीयों के द्वारा बोली जाने वाली विभिन्न भाषाओं का उल्लेख किया है। | |
− | + | ||
==भारतीय कला== | ==भारतीय कला== | ||
− | {{ | + | {{Main|भारतीय कला}} |
− | == | + | भारतीय कला अपनी प्राचीनता तथा विविधता के लिए विख्यात रही है। आज जिस रूप में '[[कला]]' शब्द अत्यन्त व्यापक और बहुअर्थी हो गया है, प्राचीन काल में उसका एक छोटा हिस्सा भी न था। यदि ऐतिहासिक काल को छोड़ और पीछे प्रागैतिहासिक काल पर दृष्टि डाली जाए तो विभिन्न नदियों की घाटियों में पुरातत्त्वविदों को खुदाई में मिले असंख्य पाषाण उपकरण भारत के आदि मनुष्यों की कलात्मक प्रवृत्तियों के साक्षात प्रमाण हैं। पत्थर के टुकड़े को विभिन्न तकनीकों से विभिन्न प्रयोजनों के अनुरूप स्वरूप प्रदान किया जाता था। |
− | {{ | + | ====भारतीय संगीत==== |
− | == | + | {{Main|संगीत}} |
− | {{भारत | + | संगीत मानवीय लय एवं तालबद्ध अभिव्यक्ति है। भारतीय संगीत अपनी मधुरता, लयबद्धता तथा विविधता के लिए जाना जाता है। वर्तमान भारतीय संगीत का जो रूप दृष्टिगत होता है, वह आधुनिक [[युग]] की प्रस्तुति नहीं है, बल्कि यह [[भारतीय इतिहास]] के प्रासम्भ के साथ ही जुड़ा हुआ है। [[वैदिक काल]] में ही भारतीय संगीत के बीज पड़ चुके थे। [[सामवेद]] उन वैदिक ॠचाओं का संग्रह मात्र है, जो गेय हैं। प्राचीन काल से ही ईश्वर आराधना हेतु भजनों के प्रयोग की परम्परा रही है। यहाँ तक की यज्ञादि के अवसर पर भी समूहगान होते थे। |
+ | ====नृत्य कला==== | ||
+ | {{main|नृत्य कला}} | ||
+ | भारत में नृत्य की अनेक शैलियाँ हैं। [[भरतनाट्यम]], [[ओडिसी]], [[कुचिपुड़ी]], [[कथकली]], [[मणिपुरी]], [[कथक]] आदि परंपरागत नृत्य शैलियाँ हैं तो [[भंगड़ा]], [[गिद्दा]], नगा, [[बिहू नृत्य|बिहू]] आदि लोक प्रचलित नृत्य है। ये नृत्य शैलियाँ पूरे देश में विख्यात है। [[गुजरात]] का [[गरबा नृत्य|गरबा]] [[हरियाणा]] में भी मंचो की शोभा को बढ़ाता है और [[पंजाब]] का [[भंगड़ा]] [[दक्षिण भारत]] में भी बड़े शौक़ से देखा जाता है। भारत के संगीत को विकसित करने में [[अमीर ख़ुसरो]], [[तानसेन]], [[बैजू बावरा]] जैसे संगीतकारों का विशेष योगदान रहा है। आज भारत के संगीत-क्षितिज पर [[बिस्मिल्ला ख़ाँ]], [[ज़ाकिर हुसैन]], [[रवि शंकर]] समान रूप से सम्मानित हैं। | ||
+ | ==संस्कृति== | ||
+ | {{Main|भारतीय संस्कृति}} | ||
+ | त्योहार और मेले भारतीय संस्कृति के अभिन्न अंग हैं। यह भी कह सकते हैं कि भारतीय संस्कृति अपने हृदय के माधुर्य को त्योहार और मेलों में व्यक्त करती है, तो अधिक सार्थक होगा। भारतीय संस्कृति प्रेम, सौहार्द्र, करुणा, मैत्री, दया और उदारता जैसे मानवीय गुणों से परिपूर्ण है। यह उल्लास, उत्साह और विकास को एक साथ समेटे हुए है। आनन्द और माधुर्य तो जैसे इसके प्राण हैं। यहाँ हर कार्य आनन्द के साथ शुरू होता है और माधुर्य के साथ सम्पन्न होता है। भारत जैसे विशाल धर्मप्राण देश में आस्था और विश्वास के साथ मिल कर यही आनन्द और उल्लास त्योहार और मेलों में फूट पड़ता है। त्योहार और मेले हमारी धार्मिक आस्थाओं, सामाजिक परम्पराओं और आर्थिक आवश्यकताओं की त्रिवेणी है, जिनमें समूचा जनमानस भावविभोर होकर गोते लगाता है। | ||
== भारतीय भोजन == | == भारतीय भोजन == | ||
− | {{ | + | {{Main|भारतीय भोजन}} |
+ | भारतीय भोजन स्वाद और सुगंध का मधुर संगम है। पूरन पूरी हो या दाल बाटी, तंदूरी रोटी हो या शाही पुलाव, पंजाबी भोजन हो या मारवाड़ी भोजन, ज़िक्र चाहे जिस किसी का भी हो रहा हो, केवल नाम सुनने से ही भूख जाग उठती है। भारत में पकवानों की विविधता भी बहुत अधिक है। [[राजस्थान]] में दाल-बाटी, [[कोलकाता]] में चावल-मछली, [[पंजाब]] में रोटी-साग, दक्षिण में इडली-डोसा। इतनी विविधता के बीच एकता का प्रमाण यह है कि आज दक्षिण भारत के लोग दाल-रोटी उसी शौक़ से खाते हैं, जितने शौक़ से उत्तर भारतीय इडली-डोसा खाते हैं। सचमुच भारत एक रंगबिरंगा गुलदस्ता है। | ||
==पर्यटन== | ==पर्यटन== | ||
− | {{भारत | + | {{Main|पर्यटन}} |
+ | भारतवासी अपनी दीर्घकालीन, अनवरत एवं सतरंगी उपलब्धियों से युक्त इतिहास पर गर्व कर सकते हैं। प्राचीन काल से ही भारत एक अत्यन्त ही विविधता सम्पन्न देश रहा है और यह विशेषता आज भी समय की घड़ी पर अंकित है। यहाँ प्रारम्भ से अनेक अध्यावसायों का अनुसरण होता रहा है, पृथक्-पृथक् मान्यताएँ हैं, लोगों के रिवाज और दृष्टिकोणों के विभिन्न रंगों से सज़ा यह देश अतीत को भूत, वर्तमान एवं भविष्य की आँखों से देखने के लिए आह्वान कर रहा है। किन्तु बहुरंगी सभ्यता एवं संस्कृति वाले देश के सभी आयामों को समझने का प्रयास इतना आसान नहीं है। | ||
+ | |||
+ | {{Point}} विस्तार में पढ़ने के लिए देखें:[[भारत आलेख]] | ||
− | + | ==राज्य संरचना== | |
− | + | {{Main|राज्य संरचना}} | |
− | + | {{राज्य मानचित्र3}} | |
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
+ | {{लेख प्रगति |आधार=|प्रारम्भिक=|माध्यमिक=माध्यमिक2|पूर्णता=|शोध=}} | ||
==टीका टिप्पणी और संदर्भ== | ==टीका टिप्पणी और संदर्भ== | ||
− | {{ | + | {{Refbox}}{{top}} |
− | |||
− | {{top}} | ||
==संबंधित लेख== | ==संबंधित लेख== | ||
− | {{भारत}} | + | {{भारत गणराज्य}}{{भारत का विभाजन}} |
− | [[Category: | + | [[Category:भारत गणराज्य संरचना]][[Category:गणराज्य संरचना कोश]] |
__NOTOC__ | __NOTOC__ | ||
__INDEX__ | __INDEX__ | ||
+ | __NOEDITSECTION__ |
Latest revision as of 11:38, 9 February 2021
| |||||
rashtravaky: "satyamev jayate" (sanskrit) saty hi vijayi hota hai[1] | |||||
rashtragan: jan gan man | |||||
rajadhani | nee dilli 28° 34′ N 77° 12′ E | ||||
sabase b de nagar | dilli, mumbee, kolakata aur chennee | ||||
rajabhasha(ean) | hindi sangh ki rajabhasha hai, aangrezi "sahayak rajabhasha" hai. | ||||
any bhashaean | baangla, gujarati, kann d, malayalam, marathi aur any | ||||
sarakar prakar | ganarajy draupadi murmoo veankaiya nayadoo om bi dala narendr modi di. vaee. chandrachoo d | ||||
vidhayika -upari sadan
-nichala sadan |
bharatiy sansad rajy sabha lok sabha | ||||
svatantrata tithi ganarajy |
sanyukt rajashahi se 15 agast, 1947 26 janavari, 1950 | ||||
kshetraphal - kul - jaliy (%) |
32,87,263 kimi² (satavaan) 12,22,559 mil² 9.56 | ||||
janasankhya - 2011 - 2001 janaganana - janasankhya ghanatv |
1,21,01,93,422[2] (dvitiy) 1,02,70,15,248 382[2]/kimi² (27 vaan) 954[3]/ mil² | ||||
sakal ghareloo utpad (pipipi) - kul - prativyakti |
2012 anuman $4,824 arab[4] $3,944[4] | ||||
sakal ghareloo utpad (saanketik) - kul - prativyakti |
2012 anuman $1,779 arab[4] $1,454[4] | ||||
manav vikas sanketaank (echadiaee) | 0.547 (134 vian) – madhyam | ||||
mudra | bharatiy rupaya 14px (aienar (INR) )
| ||||
samay mandal - grishm rritu (delait seviang taim) |
aiesati (IST) (UTC+5:30) anusaran nahian kiya jata (UTC+5:30) | ||||
iantaranet tieladi | .in | ||||
vahan chalate haian | baean | ||||
doorabhash kod | ++91
| ||||
any mahatvapoorn janakari
| |||||
simaoan mean sthit desh | uttar pashchim mean afaganistan aur pakistan, uttar mean bhootan aur nepal; poorab mean myaanmar, baangladesh. shrilanka bharat se samudr ke sankirn nahar dvara alag kiya jata hai jo palk stret aur mannar ki kha di dvara nirmit hai. | ||||
samudr tat | 7,516.6 kilomitar jisamean mukhy bhoomi, lakshadvip aur andaman aur nikobar dvipasamooh shamil haian. | ||||
jalavayu | sardi (disambar-faravari); garmi (march-joon); dakshin pashchim manasoon ka mausam (joon-sitambar); manasoon pashch mausam (aktoobar-navambar) | ||||
bhoo-bhag | mukhy bhoomi mean char kshetr haian- gret maunten jon, ganga aur siandhu ka maidan, registan kshetr aur dakshini peniansula. | ||||
prakritik sansadhan | koyala, lauh ayask, maiganij ayask, maika, b aauksait, petroliyam, taitaniyam ayask, kromait, prakritik gais, maiganesait, choona patthar, arabal lend, dolomait, maoolin, jipsam, apadait, phosaphorait, stitail, phlorait adi. | ||||
prakritik apada | manasooni badh, phlesh badh, bhookamp, sookha, zamin khisakana. | ||||
janasankhya vriddhi dar | ausat varshik ghataanki vriddhi dar varsh 2001-2011 ke dauran 1.64 pratishat hai. | ||||
liang anupat | 1000:940 (2011) | ||||
dharm | varsh 2001 ki janaganana ke anusar 1,028 miliyan desh ki kul janasankhya mean se 80.5 pratishat ke sath hinduoan ki adhikaanshata hai doosare sthan par 13.4 pratishat ki janasankhya vale muslim isake bad eesaee, sikh, bauddh, jain aur any ate haian. | ||||
saksharata | 74.04% (2011) purush- 82.14% mahilaean- 65.46% | ||||
sambhavit jivan dar | 65.8 varsh (purush); 68.1 varsh (mahila)[5] | ||||
jatiy anupat | sabhi paanch mukhy prakar ki jatiyaan- aaustreliyad, moangol aauyad, yoorop aauyad, kokosin aur nigroid. | ||||
karyapalika shakha | bharat ka rashtrapati desh ka pradhan hota hai, jabaki pradhanamantri sarakar ka pramukh hota hai aur mantriparishadh ki sahayata se shasan chalata hai jo mantrimandal mantralay ka gathan karate haian. | ||||
nyayapalika shakha | bharat ka sarvochch nyayalay bharatiy kanoon vyavastha ka shirsh nikay hai isake bad any uchch nyayalay aur adhinasth nyayalay ate haian. | ||||
any janakari | bharat ka rashtriy dhvaj ayatakar tiranga hai jisamean kesariya oopar hai, bich mean safed, aur barabar bhag mean niche gahara hara hai. safed patti ke kendr mean gahara nila chakr hai jo saranath mean ashok chakr ko darshata hai. | ||||
bahari k diyaan | bharat ki adhikarik vebasait | ||||
adyatan | 13:23, 11 navambar 2022 (IST)
|
bharat [sampoorn prabhutasanpann samajavadi dharmanirapeksh lokataantrik ganarajy bharat. (aangrezi: India)] duniya ki sabase purani sabhhyataoan mean se ek hai, jo 4,000 se adhik varshoan se chali a rahi hai aur jisane anek riti-rivazoan aur paramhparaoan ka sangam dekha hai. yah desh ki samriddh sanshkriti aur virasat ka parichayak hai. azadi ke bad 77 varshoan mean bharat ne samajik aur arthik pragati ki hai. bharat krishi mean athmanirbhar desh hai aur audyogikaran mean bhi vishv ke chune hue deshoan mean bhi isaki ginati ki jati hai. yah un deshoan mean se ek hai, jo chaand par pahuanch chuke haian aur paramanu shakti sanpann haian.
{{#icon: Redirect-01.gif|dhyan dean}}vistar mean padhane ke lie dekhean:bharat alekh
itihas
bharat mean manaviy karyakalap ke jo prachinatam chihn ab tak mile haian, ve 4,00,000 ee. poo. aur 2,00,000 ee. poo. ke bich doosare aur tisare him-yugoan ke sandhikal ke haian aur ve is bat ke sakshy prastut karate haian ki us samay patthar ke upakaran kam mean lae jate the. isake pashchath ek lambe arase tak vikas mand gati se hota raha, jisamean antim samay mean jakar tivrata aee aur usaki parinati 2300 ee. poo. ke lagabhag sindhu ghati ki alishan sabhyata (athava navinatam namakaran ke anusar h dappa sanskriti) ke roop mean huee. h dappa ki poorvavarti sanskritiyaan haian: baloochistani paha diyoan ke gaanvoan ki kulli sanskriti aur rajasthan tatha panjab ki nadiyoan ke kinare base kuchh gram-samudayoan ki sanskriti.[6]
bhautik visheshataean
mukhhy bhoobhag mean char kshetr haian, namat: mahaparvat kshetr, ganga aur siandhu nadi ke maidani kshetr aur marooshthali kshetr aur dakshini prayadvip.
himalay ki tin shrriankhalaean haian, jo lagabhag samanaantar phaili huee haian. isake bich b de - b de pathar aur ghatiyaan haian, inamean kashmir aur kulhloo jaisi kuchh ghatiyaan upajaoo, vishtrit aur prakritik sauandary se bharapoor haian. sansar ki sabase ooanchi chotiyoan mean se kuchh inhhian parvat shrriankhalaoan mean haian. adhik ooanchaee ke karan ana -jana keval kuchh hi darroan se ho pata hai, jinamean mukhhy haian -
- chuanbi ghati se hote hue mukhhy bharat-tibhbat vhyapar marg par jelap la aur nathoo-la darre
- uttar-poorv darjiliang
- kalhpana (kinhnaur) ke uttar - poorv mean sataluj ghati mean shipaki la darra
bhoogarbhiy sanrachana
- REDIRECTsaancha:mukhy
bharat ke bhoovaijnanik kshetr vhyapak rup se bhautik visheshataoan ka palan karate haian aur inhhean mukhyat: tin kshetroan ke samooh mean rakha ja sakata hai:
- himalay parvat shrriankhala aur unake sanbaddh parvat samooh.
- bharat-ganga maidan kshetr.
- prayadvipiy kshetr.
aank de ek jhalak
bharat ka sanvidhan
- REDIRECTsaancha:mukhy
bharat ka sanvidhan 26 janavari, 1950 ko lagoo hua. isaka nirman sanvidhan sabha ne kiya tha, jisaki pahali baithak 9 disambar, 1946 ko huee thi. sanvidhan sabha ne 26 navambar, 1949 ko sanvidhan ko aangikar kar liya tha. sanvidhan sabha ki pahali baithak avibhajit bharat ke lie bulaee gee thi. 4 agast, 1947 ko sanvidhan sabha ki baithak punah huee aur usake adhyaksh sachchidanand sinha the. sinha ke nidhan ke bad d aau. rajendr prasad sanvidhan sabha ke adhyaksh bane. faravari 1948 mean sanvidhan ka masauda prakashit hua. 26 navambar, 1949 ko sanvidhan antim roop mean svikrit hua aur 26 janavari 1950 ko lagoo hua.
dharm
- REDIRECTsaancha:mukhy
bharatiy sanskriti mean vibhinnata usaka bhooshan hai. yahaan hindoo dharm ke aganit roopoan aur sanpradayoan ke atirikt, bauddh, jain, sikkh, islam, eesaee, yahoodi adi dharmoan ki vividhata ka bhi ek saanskritik samayojan dekhane ko milata hai. hindoo dharm ke vividh sampraday evan mat sare desh mean phaile hue haian, jaise vaidik dharm, shaiv, vaishnav, shakt adi pauranik dharm, radha-ballabh sanpraday, shri sanpraday, ary samaj, samaj adi. parantu in sabhi matavadoan mean sanatan dharm ki ekarasata khandit n hokar vividh roopoan mean gathit hoti hai. yahaan ke nivasiyoan mean bhasha ki vividhata bhi is desh ki moolabhoot saanskritik ekata ke lie badhak n hokar sadhak pratit hoti hai.
arthavyavastha
- REDIRECTsaancha:mukhy
bharatiy arthavhyavashtha kray shakti samanata ke adhar par duniya mean chauthi sabase b di arthavhyavashtha hai. yah vishal janashakti adhar, vividh prakritik sansadhanoan aur sashakht vrihat arthavhyavashtha ke moolabhoot tathvoan ke karan vhyavasay aur nivesh ke avasaroan ke sabase adhik akarshak gantavhyoan mean se ek hai. varsh 1991 mean aranbh ki gee arthik sudharoan ki prakriya se samhpoorn arthavhyavashtha mean phaile nitigat dhaanche ke udarikaran ke madhhyam se ek niveshak anukool parivesh milata raha hai. bharat ko azad hue 77 sal ho chuke haian aur is dauran bharatiy arthavyavastha ki dasha mean zabaradast badalav aya hai. audyogik vikas ne arthavyavastha ka roop badal diya hai. aj bharat ki ginati duniya ki sabase tezi se badhati arthavyavasthaoan mean hoti hai. vishv ki arthavyavastha ko chalane mean bharat ki bhoomika badhati ja rahi hai. aeeti sॅktar mean poori duniya bharat ka loha manati hai.
krishi
- REDIRECTsaancha:mukhy
krishi bharat ki arthavyavastha ki ridh mani jati hai. vibhinn panchavarshiy yojanaoan dvara chalae ja rahe vibhinn karyakramoan evan prayasoan se krishi ko rashtriy arthavyavastha mean garimapoorn darja mila hai. krishi kshetroan mean lagabhag 64% shramikoan ko rozagar mila hua hai. 1950-51 mean kul ghareloo utpad mean krishi ka hissa 59.2% tha jo ghatakar 1982-83 mean 36.4% aur 1990-91 mean 34.9% tatha 2001-2002 mean 25% rah gaya. yah 2006-07 ki avadhi ke dauran ausat adhar par ghatakar 18.5% rah gaya. dasavian yojana (2002-2007) ke dauran samagr sakal ghareloo utpad ki ausat varshik vriddhi pad 7.6% thi jabaki is dauran krishi tatha sambaddh kshetr ki varshik vriddhi dar 2.3% rahi. 2001-02 se praranbh huee nav sahastrabdi ke pratham 6 varshoan mean 3.0% ki varshik samany ausat vriddhi dar 2003-04 mean 10% aur 2005-06 mean 6% ki rahi.
khanij sanpada
- REDIRECTsaancha:mukhy
svatantrata prapti ke pashchath bharat mean khanijoan ke utpadan mean nirantar vriddhi huee hai. koyala, lauh ayask, b aauksait adi ka utpadan nirantar badha hai. 1951 mean sirf 83 karo d rupaye ke khanijoan ka khanan hua tha, parantu 1970-71 mean inaki matra badhakar 490 karo d rupaye ho gee. agale 20 varshoan mean khanijoan ke utpadan mean abhootapoorv vriddhi huee. 2001-02 mean nikale gaye khanijoan ka kul mooly 58,516.36 karo d rupaye tak pahuanch gaya jabaki 2005-06 ke dauran kul 75,121.61 karo d rupaye mooly ke khanijoan ka utpadan kiya gaya. yadi matra ki drishti se dekha jaye, to bharat mean khanijoan ki matra mean lagabhag tiguni vriddhi huee hai, usaka 50% bhag sirf petroliyam aur prakritik gais ke karan tatha 40% koyala ke karan hua hai.
raksha
- REDIRECTsaancha:mukhy
bharat ki raksha niti ka pramukh uddeshy yah hai ki bharatiy upamahadvip mean use badhava diya jae evan sthayitv pradan kiya jae tatha desh ki raksha senaoan ko paryapt roop se susajjit kiya jae, taki ve kisi bhi akraman se desh ki raksha kar sakean. varsh 1946 ke poorv bharatiy raksha ka poora niyantran aangrezoan ke hathoan mean tha. usi varsh keandr mean aantarim sarakar mean pahali bar ek bharatiy desh ke raksha mantri baladev sianh bane. halaanki kamaandar-in-chiph ek aangrez hi raha . 1947 mean desh ka vibhajan hone par bharat ko 45 rejimeantean milian, jinamean 2.5 lakh sainik the. shesh rejimeant pakistan chali gayian. gorakha fauj ki 6 rejimeant (lagabhag 25,000 sainik) bhi bharat ko milian. shesh gorakha sainik british sena mean sammilit ho gaye. british sena ki aantim tuk di samarasait lait inphaiantri ki pahali bataliyan ho gayi. british sena ki aantim tuk di samarasait lait inphaiantri ki pahali bataliyan bharatiy bhoomi se 28 faravari, 1948 ko svadesh ravana huee.
pashu pakshi jagat
- REDIRECTsaancha:mukhy
vany jivan prakriti ki amooly den hai. bhavishy mean vany praniyoan ki samapti ki ashanka ke karan bharat mean sarvapratham 7 julaee, 1955 ko vany prani divas manaya gaya . yah bhi nirnay liya gaya ki pratyek varsh do aktoobar se poore saptah tak vany prani saptah manaya jaega. varsh 1956 se vany prani saptah manaya ja raha hai. bharat ke sanrakshan karyakram ki avashyakataoan ko poora karane ke lie ek mazaboot sansthagat dhaanche ki rachana ki gayi hai.
bharatiy bhasha parivar
- REDIRECTsaancha:mukhy
bharat ki mukhy visheshata yah hai ki yahaan vibhinnata mean ekata hai. bharat mean vibhinnata ka svaroop n keval bhaugolik hai, balki bhashayi tatha saanskritik bhi hai. ek riport ke anusar bharat mean 1652 matribhashayean prachalan mean haian, jabaki sanvidhan dvara 22 bhashaoan ko rajabhasha ki manyata pradan ki gayi hai. sanvidhan ke anuchchhed 344 ke aantargat pahale keval 15 bhashaoan ko rajabhasha ki manyata di gayi thi, lekin 21vean sanvidhan sanshodhan ke dvara sindhi ko tatha 71vaan sanvidhan sanshodhan dvara nepali, koankani tatha manipuri ko bhi rajabhasha ka darja pradan kiya gaya. bad mean 92vaan sanvidhan sanshodhan adhiniyam, 2003 ke dvara sanvidhan ki athavian anusoochi mean char nee bhashaoan bodo, dogari, maithili tatha santhali ko rajabhasha mean shamil kar liya gaya. is prakar ab sanvidhan mean 22 bhashaoan ko rajabhasha ka darja pradan kiya gaya hai.
shiksha
- REDIRECTsaancha:mukhy
1911 mean bharatiy janaganana ke samay saksharata ko paribhashit karate hue kaha gaya hai ki "ek patr padh-likhakar usaka uttar de dene ki yogyata" saksharata hai. bharat mean lambe samay se likhit bhasha ka astitv hai, kintu pratyaksh soochana ke abhav ke karan isaka santoshajanak vikas nahian hua. h dappa aur mohanajod do ki lekhan chitralipi tin hazar varsh eesa poorv aur bad ki hai. yadyapi abhi tak is lipi ko padha nahian ja saka hai, tathapi isase yah spasht hai ki bharatiyoan ke pas kee shatabdiyoan pahale se hi ek likhit bhasha thi aur yahaan ke log padh aur likh sakate the. h dappa aur ashok ke kal ke bich mean pandrah sau varshoan ka aisa samay raha hai, jisamean ki koee likhit praman nahian milata. lekin panini ne us samay bharatiyoan ke dvara boli jane vali vibhinn bhashaoan ka ullekh kiya hai.
bharatiy kala
- REDIRECTsaancha:mukhy
bharatiy kala apani prachinata tatha vividhata ke lie vikhyat rahi hai. aj jis roop mean 'kala' shabd atyant vyapak aur bahuarthi ho gaya hai, prachin kal mean usaka ek chhota hissa bhi n tha. yadi aitihasik kal ko chho d aur pichhe pragaitihasik kal par drishti dali jae to vibhinn nadiyoan ki ghatiyoan mean puratattvavidoan ko khudaee mean mile asankhy pashan upakaran bharat ke adi manushyoan ki kalatmak pravrittiyoan ke sakshat praman haian. patthar ke tuk de ko vibhinn takanikoan se vibhinn prayojanoan ke anuroop svaroop pradan kiya jata tha.
bharatiy sangit
- REDIRECTsaancha:mukhy
sangit manaviy lay evan talabaddh abhivyakti hai. bharatiy sangit apani madhurata, layabaddhata tatha vividhata ke lie jana jata hai. vartaman bharatiy sangit ka jo roop drishtigat hota hai, vah adhunik yug ki prastuti nahian hai, balki yah bharatiy itihas ke prasambh ke sath hi ju da hua hai. vaidik kal mean hi bharatiy sangit ke bij p d chuke the. samaved un vaidik rrichaoan ka sangrah matr hai, jo gey haian. prachin kal se hi eeshvar aradhana hetu bhajanoan ke prayog ki parampara rahi hai. yahaan tak ki yajnadi ke avasar par bhi samoohagan hote the.
nrity kala
- REDIRECTsaancha:mukhy
bharat mean nrity ki anek shailiyaan haian. bharatanatyam, odisi, kuchipu di, kathakali, manipuri, kathak adi paranparagat nrity shailiyaan haian to bhang da, gidda, naga, bihoo adi lok prachalit nrity hai. ye nrity shailiyaan poore desh mean vikhyat hai. gujarat ka garaba hariyana mean bhi mancho ki shobha ko badhata hai aur panjab ka bhang da dakshin bharat mean bhi b de shauq se dekha jata hai. bharat ke sangit ko vikasit karane mean amir khusaro, tanasen, baijoo bavara jaise sangitakaroan ka vishesh yogadan raha hai. aj bharat ke sangit-kshitij par bismilla khaan, zakir husain, ravi shankar saman roop se sammanit haian.
sanskriti
- REDIRECTsaancha:mukhy
tyohar aur mele bharatiy sanskriti ke abhinn aang haian. yah bhi kah sakate haian ki bharatiy sanskriti apane hriday ke madhury ko tyohar aur meloan mean vyakt karati hai, to adhik sarthak hoga. bharatiy sanskriti prem, sauhardr, karuna, maitri, daya aur udarata jaise manaviy gunoan se paripoorn hai. yah ullas, utsah aur vikas ko ek sath samete hue hai. anand aur madhury to jaise isake pran haian. yahaan har kary anand ke sath shuroo hota hai aur madhury ke sath sampann hota hai. bharat jaise vishal dharmapran desh mean astha aur vishvas ke sath mil kar yahi anand aur ullas tyohar aur meloan mean phoot p data hai. tyohar aur mele hamari dharmik asthaoan, samajik paramparaoan aur arthik avashyakataoan ki triveni hai, jinamean samoocha janamanas bhavavibhor hokar gote lagata hai.
bharatiy bhojan
- REDIRECTsaancha:mukhy
bharatiy bhojan svad aur sugandh ka madhur sangam hai. pooran poori ho ya dal bati, tandoori roti ho ya shahi pulav, panjabi bhojan ho ya marava di bhojan, zikr chahe jis kisi ka bhi ho raha ho, keval nam sunane se hi bhookh jag uthati hai. bharat mean pakavanoan ki vividhata bhi bahut adhik hai. rajasthan mean dal-bati, kolakata mean chaval-machhali, panjab mean roti-sag, dakshin mean idali-dosa. itani vividhata ke bich ekata ka praman yah hai ki aj dakshin bharat ke log dal-roti usi shauq se khate haian, jitane shauq se uttar bharatiy idali-dosa khate haian. sachamuch bharat ek rangabiranga guladasta hai.
paryatan
- REDIRECTsaancha:mukhy
bharatavasi apani dirghakalin, anavarat evan satarangi upalabdhiyoan se yukt itihas par garv kar sakate haian. prachin kal se hi bharat ek atyant hi vividhata sampann desh raha hai aur yah visheshata aj bhi samay ki gh di par aankit hai. yahaan prarambh se anek adhyavasayoan ka anusaran hota raha hai, prithakh-prithakh manyataean haian, logoan ke rivaj aur drishtikonoan ke vibhinn rangoan se saza yah desh atit ko bhoot, vartaman evan bhavishy ki aankhoan se dekhane ke lie ahvan kar raha hai. kintu bahurangi sabhyata evan sanskriti vale desh ke sabhi ayamoan ko samajhane ka prayas itana asan nahian hai.
{{#icon: Redirect-01.gif|dhyan dean}} vistar mean padhane ke lie dekhean:bharat alekh
rajy sanrachana
- REDIRECTsaancha:mukhy
|
|
|
|
|
|
tika tippani aur sandarbh
- ↑
satyamev jayate nanritan satyen pantha vitato devayanah.
yenakramantyrishayo hyaptakama yatr satsatyasy paraman nidhanamh॥ - ↑ 2.0 2.1 India : Census 2011
- ↑ Population Density per Square Mile of Countries
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 Report for Selected Countries and Subjects (aangrezi) (e.es.pi) International Monetory Fund. abhigaman tithi: 15 mee, 2012.
- ↑ sitambar 2006-2011 ki sthiti ke anusar
- ↑ pustak 'bharat ka itihas' romila thapar) prishth sankhya-19
- ↑ (vishv ka 2.2% vishv mean 7vaan sthan)
- ↑ ekadam dakshini bhag ki bhoomadhy rekha se doori
- ↑ uttar mean himalay parvatamala se lage hue chin, nepal tatha bhootan, poorv mean parvatiy shrriankhala se alag hua myanmar tatha poorv mean hi baangladesh, pashchim mean pakistan evan afaganistan tatha dakshin mean hind mahasagar, bangal ki kha di evan arab sagar.
- ↑ dvipoan sahit samudri sima ki kul lanbaee
- ↑ sthaliy sima ki lanbaee
- ↑ sanghashasit kshetroan ki sankhya
- ↑ bangal ki kha di mean dvipoan ki sankhya- 204, arab sagar mean dvipoan ki sankhya- 43.
- ↑ ve rajy jinase hokar kark rekha gujarati hai
- ↑ sarvadhik nagariy janasankhya vala sangh shasit kshetr
- ↑ sabase kam nagariy janasankhya vala sangh shasit kshetr
- ↑ kshetraphal ki drishti se sabase b da sanghashasit kshetr
- ↑ pramukh sagariy machhaliyaan- bataraphish, svet bet, saradain, pran, maikarel, jyoophish, ribanaphish, kaitaphish, saranga, dara, tyoona, mulets, siyaraphish, shark, pamaphret, shrimp adi. vishv matsyayan ka- 2.7%.
- ↑ kul kshetraphal ka 22.7%
- ↑ sianchaee ke sadhan
- ↑ 200 semi. varshik varsha vale kshetroan mean bina sianchaee ke
- ↑ 100 se 200 semi. varsha valeai jalodh eanv kali mitti ke kshetroan mean
- ↑ uttar-poorvi bharat, pashchimi ghat adi kshetroan mean
- ↑ vishesh roop se himalay ke dhaloan par
- ↑ manipur ke senapati zile ke tin upaziloan ko chho dakar
- ↑ anusoochit jatiyoan ki sankhya
- ↑ anusoochit janajatiyoan ki sankhya
- ↑ ausat varshik ghatiy vriddhi dar
- ↑ anuchchhed 344 (1), 351, athavian anusoochi ke anusar 22 bhashaaian hai jinake nam is prakar hai:- asamiya , baangla , gujarati , hindi , kann d , kashmiri , koankani , malayalam , manipuri , marathi , nepali , u diya , panjabi , sanskrit , siandhi , tamil , urdoo , telugu , bodo , dogari , maithili , santhali
- ↑ krishi se sanbandhit kary mean sanlagn udyamoan ka pratishat
- ↑ gair-krishi sanbandhi karyoan mean sanlagn udyamoan ka pratishat
- ↑ kul udyamoan ka 1.4%
- ↑ javahar lal neharoo antarrashtriy havaee adda (santakruj, mumbee), subhash chandr bos havaee adda (damadam- kolakata), indira gaandhi antarrashtriy havaee adda (palam, dilli), minambakam havaee adda (chennee) tatha tiruvanantapuram.
- ↑ rachayita-gurudev ravindr nath taigor
- ↑ rachayita- bankimachandr chatarji
link=#top|center|oopar jayean |
sanbandhit lekh