प्रयोग वार्ता:Target
Target से संबंधित सामग्री यहाँ रखें।
baasham
हम यह स्पष्ट कर देना चाहते हैं कि भारत ने जितना ॠण ग्रहण किया है, उतना ही अथवा उससे भी अधिक उसने प्रदान किया है। भारत के प्रति विश्व के ॠण का सारांश इस प्रकार है-
सम्पूर्ण दक्षिण-पूर्व एशिया को अपनी अधिकांश संस्कृति भारत से प्राप्त हुई। ईसा पूर्व पाँचवीं शताब्दी के प्रारम्भ में पश्चिमी भारत के उपनिवेशी लंका में बस गये, जिन्होंने अशोक के राज्यकाल में बौद्ध धर्म स्वीकार कर लिया। इस समय तक कुछ भारतीय व्यापारी सम्भवतया मलाया, सुमात्रा तथा दक्षिण-पूर्व एशिया के अन्य भागों में आने जाने लगे थे। धीरे धीरे उन्होंने स्थायी अपनिवेश स्थापित कर लिए। इसमें संदेह नहीं कि प्राय: उन्होंने स्थानीय स्त्रियों से विवाह किये। व्यापारियों के पश्चात वहाँ ब्राह्मण तथा बौद्ध भिक्षुक पहुँचे और भारतीय प्रभाव ने शनै: शनै: वहाँ की स्वदेशी संस्कृति को जाग्रत किया। यहाँ तक कि चौथी शताब्दी में संस्कृत उस क्षेत्र की राजभाषा हो गयी और वहाँ ऐसी महान सभ्यताएँ विकसित हुईं जो विशाल समुद्रतटीय साम्राज्यों का संगठन करने तथा जावा में बरोबदूर का बुद्ध स्तूप अथवा कम्बोडिया में अंगकोर के शैव मंदिर जैसे आश्चर्यजनक स्मारक निर्मित करने में समर्थ हुई। सक्षिण-पूर्व एशिया में अन्य सांस्कृतिक प्रभाव चीन एवं इस्लामी संसार द्वारा अनुभव किए गये परन्तु सभ्यता की प्रारम्भिक प्रेरणा भारत से ही प्राप्त हुई
भारतीय इतिहासकार जो अपने देश के अतीत पर गर्व करते हैं प्राय: इस क्षेत्र को 'वृहत्तर भारत' का नाम देते हैं तथा भारतीय उपनिवेशों का वर्णन करते हैं। अपने सामान्य अर्थ में 'उपनिवेश' शब्द युक्तिसंगत नहीं जान पड़ता है फिर भी यह कहा जाता है कि पौराणिक आर्य विजेता विजय ने तलवार के बल से लंका द्वीप पर विजय प्राप्त की थी। इसके अतिरिक्त भारत की सीमा के बाहर किसी स्थायी भारतीय विजय का कोई वास्तविक प्रमाण उप्लब्ध नहीं है। भारतीय उपनिवेश शान्तिप्रिय थे और उन क्षेत्रों के भारतीय नृपति स्वदेशी सेनापति थे। जिन्होंने भारत से ही सारी शिक्षा ग्रहण की थी।
भारतीय अंतरिक्ष केन्द्र और इकाइयां
क्रम | स्थान | केन्द्र और इकाइयां |
---|
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
भारत के सुदूर संवेदी उपग्रह
क्रम | उपग्रह | प्रक्षेपण तिथि | प्रक्षेपक यान | परिणाम | स्थिति |
---|
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
भारतीय प्रक्षेपण यानों द्वारा उपग्रह प्रक्षेपण
क्रम | प्रक्षेपक यान | उपग्रह | प्रक्षेपण तिथि | परिणाम |
---|
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
भारत के प्रक्षेपास्त्र
क्रम | प्रक्षेपास्त्र | प्रकार | मारक क्षमता | आयुध वजन क्षमता | प्रथम परीक्षण | लागत | विकास स्थिति |
---|
भारत का मिसाइल भंडार
क्रम | नाम | स्थिति | रेंज (कि.मी.) |
पैलोड (कि.ग्रा.) |
मूल | विशेष |
---|
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
दर्शन
दर्शन | प्रवर्तक/रचियता |
---|
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
जीव जन्तु
क्रम | सामान्य नाम | वैज्ञानिक नाम | देश का क्षेत्र जहाँ वे पाए जाते हैं |
---|
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
प्रमुख नहरें
राज्य | नहर | नदी |
---|
पंजाब | सरहिन्द नहर |
सतलज नदी |
ऊपरी बारी दोआब नहर |
रावी नदी | |
नांगल बाँध नहर |
सतलज नदी | |
बिस्त दोआब नहर |
सतलज नदी | |
भाखड़ा नहर |
सतलज नदी | |
पूर्वी नहर | रावी नदी | |
हरियाणा | पश्चिमी यमुना नहर |
यमुना नदी |
गुड़गाँव नहर |
यमुना नदी | |
उत्तर प्रदेश | पूर्वी यमुना नहर |
यमुना नदी |
आगरा नहर | यमुना नदी | |
ऊपरी गंगा नहर |
गंगा नदी [1] | |
निचली गंगा नहर |
गंगा नदी [2] | |
शारदा नहर |
शारदा नदी | |
बेतवा नहर | बेतवा नदी [3] | |
बिहार | पूर्वी सोन नहर |
सोन नदी |
पश्चिमी सोन नहर |
सोन नदी | |
त्रिवेणी नहर |
गण्डक नदी | |
गण्डक बाँध योजना | तिरहुत नहर, सारन नहर | |
पश्चिम बंगाल | मिदनापुर नहर |
कोसी नदी |
एडन नहर |
दामोदर नदी | |
तिलपाड़ा बाँध की नहरें |
मयूराक्षी नदी (वीरभूम ज़िला) | |
दामोदर नदी की नहरें | दामोदर नदी (दुर्गाप्रुर) | |
राजस्थान | बीकानेर नहर |
सतलज नदी [4] |
कालीसिल परियोजना |
कालीसिल नदी | |
गम्भीरी परियोजना |
गम्भीरी नदी (चित्तौड़गढ़), सूकरी नदी | |
पार्वती परियोजना |
पार्वती नदी | |
गूढ़ा परियोजना |
मेजा नदी | |
मोरेल परियोजना |
मोरेल नदी | |
जग्गर परियोजना |
जग्गर नदी | |
इन्दिरा नहर |
सतलज, व्यास नदी [5] | |
महाराष्ट्र | गोदावरी नहर |
गोदावरी नदी [6] |
मूठा नहर |
फाइफ झील [7] | |
भण्डारदरा बाँध की नहरें |
प्रवरा नदी [8] | |
मूला परियोजना |
मूला नदी | |
वीर परियोजना | नीरा नदी | |
तमिलनाडु | कावेरी डेल्टा नहर |
कोलेरून नदी [9] |
पेरियार परियोजना |
पेरियार नदी | |
मैटूर परियोजना |
कावेरी नदी | |
निचली भवानी नहर |
भवानी नदी [10] | |
केरल | मालमपुजा बाँध की नहरें |
मालमपुजा नदी [11] |
वलायर यलाशल की नहरें |
वलायर नदी [12] | |
मंगलम योजना की नहरें |
मालाबार ज़िला | |
आन्ध्र प्रदेश | गोदावरी डेल्टा की नहरें |
गोमती, गोदावरी तथा विशिष्ट गोदावरी [13] |
कृष्णा डेल्टा की नहरें |
कृष्णा नदी | |
कृष्णा सिंचाई योजना की नहरें |
कृष्णा नदी [14] | |
रामपद सागर परियोजना |
गोदावरी नदी [15] | |
तुंगभद्रा परियोजना |
तुंगभद्रा नदी [16] | |
कृष्णा-पेन्नार परियोजना |
कृष्णा, पेन्नार नदी |
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
भारतीय धरोहर
क्रम | धरोहर | घोषणा वर्ष |
---|
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text TextText Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
वनों की स्थिति
राज्य[17] | भौगोलिक क्षेत्र[18] | वन क्षेत्र[19] | वास्तविक[20] | अनुपात[21] |
---|
आन्ध्र प्रदेश | 2,75,069 | 63,821 | 44,419 | 16.15 |
अरुणाचल प्रदेश | 83,743 | 51,540 | 68,019 | 81.22 |
असम | 78,438 | 27,018 | 27,826 | 35.47 |
बिहार | 94,163 | 6,473 | 5,558 | 5.91 |
झारखण्ड | 79,714 | 23,605 | 22,716 | 28.49 |
गोवा | 3,702 | 1,224 | 2,156 | 58.23 |
गुजरात | 1,96,022 | 19,113 | 14,946 | 7.63 |
हरियाणा | 44,212 | 1,558 | 1,517 | 3.43 |
हिमाचल प्रदेश | 55,673 | 37,033 | 14,353 | 25.78 |
जम्मू-कश्मीर | 2,22,235 | 20,230 | 21,267 | 9.57 |
कर्नाटक | 1,91,791 | 43,084 | 36,449 | 19.01 |
केरल | 38,863 | 11,268 | 15,577 | 40.08 |
मध्य प्रदेश | 3,08,245 | 95,221 | 76,429 | 24.79 |
छत्तीसगढ़ | 1,35,191 | 59,772 | 55,998 | 41.42 |
महाराष्ट्र | 3,07,713 | 61,939 | 46,865 | 15.23 |
मणिपुर | 22,327 | 17,418 | 17,219 | 77.12 |
मेघालय | 22,429 | 9,496 | 16,839 | 75.07 |
मिज़ोरम | 21,081 | 16,717 | 18,430 | 87.43 |
नागालैण्ड | 16,579 | 8,629 | 13,609 | 82.08 |
उड़ीसा | 1,55,707 | 58,136 | 48,366 | 31.06 |
पंजाब | 50,362 | 3,084 | 1,580 | 3.14 |
राजस्थान | 3,42,239 | 32,488 | 15,826 | 4.63 |
सिक्किम | 7,096 | 5,841 | 3,262 | 45.97 |
तमिलनाडु | 1,30,058 | 22,877 | 22,643 | 17.41 |
त्रिपुरा | 10,486 | 6,293 | 8,093 | 77.18 |
उत्तर प्रदेश | 2,40,928 | 16,826 | 14,118 | 5.85 |
उत्तराखण्ड | 53,483 | 34,662 | 24,465 | 45.74 |
पश्चिम बंगाल | 88,752 | 11,879 | 12,343 | 13.91 |
अण्डमान एवं निकोबार | 8,249 | 7,171 | 6,964 | 84.42 |
चण्डीगढ़ | 114 | 34 | 15 | 13.15 |
दादरा तथा नगर हवेली | 491 | 204 | 225 | 45.83 |
दमन और दीव | 112 | 1 | 8 | 7.14 |
दिल्ली | 1,483 | 85 | 170 | 11.46 |
लक्षद्वीप | 32 | 23 | 71.87 | |
पुदुचेरी | 480 | 40 | 8.33 |
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text TextText Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
समाचार पत्र
समाचार पत्र | प्रकाशन स्थल | भाषा |
---|
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text TextText Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
वेश भूषा
भारत के सभी प्रान्तों की अलग-अलग वेशभूषा है। यह वेशभूषा स्थानीय मौसम तथा आवश्यकतानुसार विकसित हुई है। उदाहरण के लिए, पूरे उत्तर प्रदेश में किसान धोती-कुर्ता पहनते हैं और सिर पर पगड़ी धारण करते हैं। नगर के शिक्षित युवक पेंट-कमीज़ पहनते हैं। महिलाएँ साड़ी या सूट पहनती है। दक्षिण भारत में पुरुषों की धोती का अंदाज बदल जाता है।
भाषा
भारतीय संस्कृति की एकता उसकी भाषा में भी व्यक्त होती है। यहाँ के हिन्दुओं, मुसलमानों, ईसाईयों, सिक्खों, बौद्धों, जैनों की भाषाएँ समान है। एक प्रान्त के सभी निवासी एक-सी भाषा का व्यवहार करते है। पंजाब का मुसलमान यदि पंजाबी बोलता है तो तमिल का मुसलमान तमिल बोलता है। इससे पता चलता है कि चाहे यहाँ के लोगों के धर्म भिन्न हों, परन्तु उनकी संस्कृति समान है। भारत में 18 मान्य राष्ट्रीय भाषाएँ हैं और अनेक बोलियाँ हैं। हिंदी हमारी राष्ट्रभाषा है।
खेल
वर्ष | स्थल | विजेता | द्वितीय विजेता | अन्तर |
---|
आधुनिक युग में अनेक प्रकार के खेलकूद हैं, जैसे- हॉकी, फूटबाल, टेनिस, बैडमिन्टन, गोल्फ, बास्केटबॉल, कबड्डी, क्रिकेट आदि। सभी को कोई न कोई खेल पसंद होता है सभी अपनी रूचि के अनुसार विभिन्न खेल खेलते हैं या उन्हें देखकर अपना मनोरंजन करते हैं। सभी खेलों का अपना महत्त्व होता है तथा सभी हमारे स्वास्थ्य के लिए लाभदायक हैं। विभिन्न देशो में अलग - अलग खेल लोकप्रिय हैं, जेसे - यूरोप में फूटबाल और टेनिस विख्यात है, तो अमेरिका में बास्केटबॉल, बेसबॉल और रगबी विख्यात है। भारत का राष्ट्रीय खेल हॉकी है।
चित्र
thumb|250px
thumb|250px
thumb|250px
thumb|250px
- ↑ हरिद्वार के समीप
- ↑ नरौरा, बुलन्दशहर
- ↑ झांसी के समीप परिच्छा नामक स्थान से
- ↑ फ़िरिज़पुर के समीप हुसैनीवाला से
- ↑ सतलज एवं व्यास नदियों के संगम पर स्थित हरी के बैराज़
- ↑ बेल झील के समीप
- ↑ खडकवासला नामक स्थान से
- ↑ पश्चिमी घाट पर्वत
- ↑ कावेरी नदी की शाखा
- ↑ कावेरी की सहायक नदी
- ↑ मालाबार ज़िला
- ↑ पेरियार की सहायक नदी
- ↑ डेल्टा क्षेत्र में गोदावरी की शाखाएँ
- ↑ कृष्णा एनीकट से 18 मील ऊपर
- ↑ पोलवरम नामक स्थान
- ↑ कृष्णा की सहायक नदी
- ↑ राज्य/संघ शासित क्षेत्र
- ↑ वर्ग किमी.
- ↑ कुल वन क्षेत्र
- ↑ वास्तविक वनाच्छादित क्षेत्र
- ↑ कुल भौगोलिक क्षेत्र का वास्तविक वनाच्छादित क्षेत्र
चित्र संग्रहालय मथुरा
[[चित्र:Buddha-3.jpg|बुद्ध
Buddha|thumb]]
[[चित्र:kanishk.jpg|कनिष्क
Kanishka|thumb]]
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text TextText Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text TextText Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text TextText Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text TextText Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
परमाणु विद्युतघर
क्रम | परमाणु विद्युतघर | स्थिति | निर्माण वर्ष | क्षमता (मेगावॉट) |
---|
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text TextText Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
परमाणु
क्रम | रिएक्टर | स्थिति | निर्माण वर्ष | क्षमता/वर्ष |
---|
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text TextText Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
भारतीय इतिहास पुनरावलोकन
क्रम | तिथि क्रम | विवरण |
---|
भारतीय उद्योग
प्राचीन काल से ही विभिन्न प्रकार के प्राकृतिक संसाधनों की सम्पन्नता के कारण भारत की गणना विश्व के प्रमुख औद्योगिक क्षेत्रों में की जाती थी। इतना अवश्य था कि उस समय की उत्कृष्ट वस्तुओं का निर्माण भी कुटीर उद्योगों के स्तर पर ही किया जाता था। सूती एवं रेशमी वस्त्र, लौह-इस्पात उद्योग एवं अन्य धातुओं से निर्मित वस्तुएं विदेशों में भी प्रसिद्धि प्राप्त कर चुकी थीं। देश में औद्योगिक विकास का प्रारम्भ अंग्रेजों के आगमन के पश्चात ही हुआ और स्वतन्त्रता-प्राप्ति के बाद इसमें अभूतपूर्व प्रगति हुई है। आज देश औद्योगिक विकास के मार्ग पर अग्रसर है। देश के प्रमुख निर्माण उद्योगों एवं उनकी अवस्थिति पर कच्चे मालों, भौतिक एवं मानवीय दशाओं आदि का पर्याप्त प्रभाव पड़ा है और देश में ही अधिकांश उत्पादों का बाज़ार भी उपलब्ध है। संचार एवं परिवहन के साधन भी देश की औद्योगिक प्रगति में पर्याप्त सहयोग प्रदान कर रहे हैं।
संग्रहालय
क्रम | नाम | स्थान | प्रदेश |
---|
Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text TextText Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text Text
साँचा:भारत
हिन्दी साहित्य
हिंदी में पहली प्रमुख पुस्तक 12वीं सदी में लाहौर के चंदबरदाई का पृथ्वीराज रासों महाकाव्य है, जिसमें इस्लामी आक्रमण से पहले दिल्ली के अंतिम हिंदू राजा पृथ्वीराज के साहसिक कार्यों का वर्णन किया गया है, यह पुस्तक राजपूतों के दरबार की भाट परंपरा पर आधारित है, फ़ारसी कवि अमीर ख़ुसरो की कविताएं भी उल्लेखनीय हैं, जिन्हें उन्होंने अवधी में लिखा। हिंदी में अधिकतर प्रारंभिक साहित्य की प्रेरणा धर्म पर आधारित है। हिंदी के महान कवि तुलसीदास (मृ.-1623) राजापुर के ब्राह्मण थे, जिन्होंने जीवन के शुरू में ही संसार त्याग दिया और बनारस (वर्तमान वाराणसी) में भक्त के रूप में दिन व्यतीत किए। उन्होंने अधिकतर लेखन कार्य अवधी भाषा में किया और राम की पूजा को हिंदू धर्म का केंद्र बनाया, उनकी सबसे महत्त्वपूर्ण रचना रामचरितमानस है, जो संस्कृत रामायण से प्रेरित है। यह हिंदीभाषी क्षेत्र का पवित्र हिंदू ग्रंथ बन गया है तथा प्रत्येक साल लोकप्रिय रामलीला के रूप में इसका मंचन होता है। मध्ययुग में दार्शनिक एवं भक्तिमार्ग के समर्थक वल्लभ अनुयायियों में नेत्रहीन कवि सूरदास (मृ.-1563) सर्वश्रेष्ठ हैं, जिन्होंने कृष्ण और राधा की स्तुति में अनगिनत भजन रचे। इन्हें सूरसागर में संकलित किया गया है, हालांकि भक्त कवियों में से अनेक सामान्य परिवारों से थे, लेकिन जोधपुर की राजकुमारी मीराबाई अपवाद थीं, जिन्होंने हिंदी और गुजराती, दोनों में अपने प्रसिद्ध गीत लिखे। पूर्व अवध प्रांत के मुस्लिम कवि जायसी द्वारा रचित धार्मिक महाकाव्य पद्मावत (1540) अत्यंत महत्त्वपूर्ण रचना है। अवधी में रचित यह महाकाव्य संस्कृत काव्यशैली के अनुरूप रचा गया है। इस युग के अन्य रचनाकारों में रहीम, रसखान, केशवदास, नंददास के नाम उल्लेखनीय हैं।
भक्तिकाल के बाद रीतिकाल का सूत्रपात हुआ, जिसके रचनाकारों ने समकालीन ऐतिहासिक संवेदनाओं को अभिव्यक्ति दी। भोग-विलास, प्रेम-सौंदर्य और श्रृंगारिकता से परिपूर्ण इस युग की कविताओं को जिन रचनाकारों ने रूप दिया, उनमें मतिराम, केशव, बिहारी, घनानंद, बोधा आदि का नाम उल्लेखनीय है। प्रेमचंद (मृ.-1936) के साहित्य एवं लघु कहानियों में सामान्य ग्रामीण जीवन का वर्णन है, तथा बनारस के भारतेंदु हरिश्चंद्र (मृ.-1885), जिन्होंने ब्रजभाषा में लिखा, के साहित्य में अपनी पराकाष्ठा तक पहुंची। आधुनिक हिंदी साहित्य की जड़े कविता एवं नाटक में हरिश्चंद्र के साहित्य में: आलोचना और अन्य गद्य लेखन में महावीर प्रसाद द्विवेदी तथा कथा साहित्य में प्रेमचंद के साहित्य में हैं, 19वीं सदी के उत्तरार्द्ध की इस अवधि में मुख्य रूप से संस्कृत, बांग्ला और अंग्रेजी से अनुवाद का जोर रहा। राष्ट्रवाद एवं आर्य समाज के सामाजिक सुधार आंदोलन से प्रभावित होकर लंबी वर्णनात्मक कविताएं, जैसे मैथिलीशरण गुप्त की, जयशंकर प्रसाद द्वारा नाटक तथा चतुरसेन शास्त्री एवं वृंदावनलाल वर्मा द्वारा ऐतिहासिक उपन्यास रचे गए। इन उपन्यासों की पृष्ठभूमि मुख्यत: मौर्य, गुप्त एवं मुग़लकालीन थी। इस अवधि के बाद महात्मा गांधी के सत्याग्रह एवं असहयोग आंदोलनों का दौर आया, जिसने माखनलाल चतुर्वेदी, मैथिलीशरण गुप्त एवं सुभद्रा कुमारी चौहान जैसे कवियों तथा प्रेमचंद व जैनेद्र कुमार जैसे उपन्यासकारों को प्रेरित किया। अतंत: गांधीवादी प्रयोग से मोहभंग तथा यूरोपीय साहित्य पर मार्क्सवाद के बढ़ते प्रभाव ने यशपाल, रांगेय राघव और नागार्जुन जैसे लेखकों को प्रभावित किया। 1930 के दशक के सर्जनात्मक कवियों सुमित्रानंदन पंत, प्रसाद, निराला और महादेवी वर्मा ने अंग्रेजी एवं बांग्ला कविता की। स्वच्छंदतावादी तथा मध्यकालीन हिंदी कविता की रहस्यवादी परंपरा से प्रेरणा ली। प्रतिक्रियास्वरूप मार्क्सवादी कवि रामविलास शर्मा और नागार्जुन तथा हीरानंद सच्चिदानंद वात्स्यायन अज्ञेय एवं भारत भूषण अग्रवाल जैसे प्रयोगवादी कवि सामने आए। निराला, जिनका विकास रहस्यवादी, स्वच्छंदतावादी से यथार्थवादी एवं प्रयोगवादी कवि के रूप में हुआ। 1950 के दशक के सर्वश्रेष्ठ कवि थे। 1960 के दशक में मुक्तिबोध, सर्वेश्वर दयाल सक्सेना एवं रघुवीर सहाय जैसे मौलिक कवि हुए। प्रेमचंद एवं जैनेंद्र कुमार के साहित्य का प्रतिनिधित्व करने वाली दो प्रवृत्तियां हिंदी कथा साहित्य को दो भिन्न दिशाओं में ले गईं: जबकि सामाजिक यथार्थवादियों, जैसे यशपाल, उपेंद्रनाथ अश्क, अमृतलाल नागर, मोहन राकेश, राजेंद्र यादव, कमलेश्वर, नागार्जुन एवं फणीश्वरनाथ रेणु ने भारतीय समाज के बदलते परिवेश का ईमानदारी से विश्लेषण किया। इलाचंद जोशी, अज्ञेय, धर्मवीर भारती, कृष्ण सोबती और श्रीकांत वर्मा जेसे लेखकों ने व्यक्तिगत मनोविज्ञान की, जरूरी नहीं कि भारतीय संदर्भ में ही हो, गवेषणा की। 1930 एवं 1940 के दशकों के नाटककारों में गोविंद बल्लभ पंत और सेठ गोविंद दास भी थे: उनकी अत्यधिक संस्कृतयुक्त भाषा के कारण उनके नाटकों के दर्शक सीमित थे। अन्य साहित्यकारों में नामवर सिंह, केदारनाथ सिंह, निर्मल वर्मा, भीष्म साहनी, मन्नू भंडारी, नासिरा शर्मा, ज्ञानरंजन, विनोद कुमार शुक्ल, मंगलेश डबराल, वीरेन डंगवाल, उदय प्रकाश आदि अनेक महत्त्वपूर्ण नाम हैं।
भारत के राजनैतिक दल
लोकतांत्रिक शासन व्यवस्था के अन्तर्गत राजनीतिक दलों का अत्यधिक महत्त्व है क्योंकि इस व्यवस्था के अन्तर्गत सरकारों का गठन उस राजनीतिक दल द्वारा ही किया जाता है, जो चुनाव में बहुमत प्राप्त प्राप्त करता है। लोकसभा के चुनाव में बहुमत प्राप्त करने वाला दल केन्द्र में सरकार बनाता है तथा राज्य विधानसभाओं के चुनाव में बहुमत प्राप्त करने वाला राज्यों में सरकार का गठन करता है। भारत में वास्तविक अर्थ में राजनीतिक दल का गठन 1885 में हुआ, जब कांग्रेस अस्तित्व में आयी। स्वतन्त्रता संग्राम के दौरान कई राजनीतिक दलों का गठन हुआ, लेकिन उनका आस्तित्व न के बराबर रहा। स्वतन्त्रता प्राप्ति के बाद भी करीब 1967 तक सम्पूर्ण भारत में कांग्रेस का ही प्रभुत्त्व रहा, लेकिन 1967 में कांग्रेस को अनेक राज्यों की की विधानसभाओं के चुनाव में बहुमत नहीं प्राप्त हुआ तथा 1977 में पांच दलों के विलय से गठित जनता पार्टी ने कांग्रेस को केन्द्र से भी सत्ता से हटा दिया लेकिन जनता पार्टी में आपसी मतभेद के कारण कांग्रेस पुन: केन्द्र में सत्तारूढ़ हुई। वी.पी. सिंह द्वारा कांग्रेसी प्रधानमंत्री पर लगाये गये आरोप के कारण कांग्रेस दिसम्बर, 1989 से जून, 1991 तक भी केन्द्र में सत्तारूढ़ नहीं रही लेकिन जून, 1991 से मई 1996 तक पुन: केन्द्र में सत्तारूढ़ रही। राजनीतिक दलों का पंजीकरण- राजनीतिक दलों का पंजीकरण निर्वाचन आयोग द्वारा किया जाता है और पंजीकृत राजनीतिक दलों, चाहे राष्ट्रीय स्तर के हों या राज्य-स्तर के हों, को आरक्षित चुनाव चिन्ह आबंटित किया जाता है। 1952 में निर्वाचन आयोग द्वारा 14 दलों को राष्ट्रीय दल के रूप में तथा 60 दलों को राज्य स्तरीय दल के रूप में मान्यता दी गयी थी, 30 सिंतबर, 2000 को निर्वाचन आयोग द्वारा मार्क्सवादी कम्युनिष्ट पार्टी, जनता दल (यूनाइटेड) और जनता दल (सेकुलर) का राष्ट्रीय राजनीतिक दल का दर्जा समाप्त करने के निर्णय के कारण यह संख्या घटकर क्रमश: 4 और 48 हो गयी। बाद में 1 दिसम्बर, 2000 को निर्वाचन आयोग द्वारा चुनाव चिन्ह (आरक्षण एवं आवंटन), 1968 में संशोधन की घोषण करते हुए मार्क्सवादी कम्युनिष्ट पार्टी को राष्ट्रीय दल की मान्यता प्रदान कर दी। इस प्रकार वर्तमान में राष्ट्रीय राजनीतिक दलों की संख्या बढ़कर 5 और राज्य स्तरीय राजनीतिक दल की संख्या 47 हो गई है। इनके अतिरिक्त भारत में पंजीकृत लेकिन गैर-मान्यता प्राप्त 612 राजनीतिक दल हैं।
भारत के प्रसिद्ध खिलाड़ी
भारत की प्रथम महिला
प्रतिभा पाटिल|60px | मीरा कुमार|60px | किरण बेदी|60px | बछेन्द्री पाल|60px | कल्पना चावला|60px | कर्णम मल्लेश्वरी|60px | सरोजनी नायडू|60px | सुचेता कृपलानी|60px | सानिया मिर्ज़ा|85px |
भारत में शिक्षा का विकास
भारत में शिक्षा के प्रति रुझान प्राचीन काल से ही देखने को मिलती है। प्राचीन काल में गुरुकुलों, आश्रमों तथा बौद्ध मठों में शिक्षा ग्रहण करने की व्यवस्था होती थी। तत्कालीन शिक्षा केन्द्रों में नालन्दा, तक्षशिला एवं वल्लभी की गणना की जाती है। मध्य काल में शिक्षा मदरसों में प्रदान की जाती थी। मुग़ल काल में प्राथमिक शिक्षा ‘मक़तव’ में दी जाती थी और उच्च शिक्षा मदरसों में दी जाती थी। शिक्षा के यही दो रूप थे, प्राथमिक और उच्च अर्थात माध्यमिक शिक्षा नहीं थी। मुग़ल शासकों ने दिल्ली, अजमेर, लखनऊ एवं आगरा में मदरसों का निर्माण करवाया।
- भारत में आधुनिक व पाश्चात्य शिक्षा की शुरुआत ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कम्पनी के शासन काल से हुई। 1813 ई. के चार्टर में सर्वप्रथम भारतीय शिक्षा के प्रचार-प्रसार के लिए एक लाख रूपये की व्यवस्था की गई।
- लोक शिक्षा के लिए स्थापित सामान्य समिति के दस सदस्यों में दो दल बन गये थे। एक आंग्ल या पाश्चात्य विद्या का समर्थक था तो दूसरा प्राच्य विद्या का। प्राच्य विद्या के समर्थकों का नेतृत्व लोक शिक्षा समिति के सचिव एच.टी. प्रिंसेप ने किया जबकि इनका समर्थन समिति के मंत्री एच.एच. विल्सन ने किया। ‘अधोमुखी निस्यंदन सिद्धान्त’, जिसका अर्थ था- शिक्षा समाज के उच्च वर्ग को दी जाये, को सर्वप्रथम सरकारी नीति के रूप में आकलैण्ड ने लागू किया। ‘वुड डिस्पैच’ के पहले तक इस सिद्धान्त के तहत भारतीयों को शिक्षित किया गया।
- बोर्ड ऑफ कन्ट्रोल के प्रधान चार्ल्स वुड ने 19 जुलाई, 1854 को भारतीय शिक्षा पर एक व्यापक योजना प्रस्तुत की जिसे ‘वुड का डिस्पैच’ कहा जाता है।
- वुड के घोषणा-पत्र द्वारा शिक्षा के क्षेत्र में हुई प्रगति की समीक्षा हेतु 1882 ई. में सरकार ने डब्ल्यू. हंटर की अध्यक्षता में एक आयोग की नियुक्ति की इस आयोग में 8 सदस्य भारतीय थे। आयोग को प्राथमिक एवं माध्यमिक शिक्षा की समीक्षा तक ही सीमित कर दिया गया था।
- 1917 ई. में कलकत्ता विश्वविद्यालय की समस्याओं के अध्ययन के लिए डॉ. एम.ई. सैडलर के नेतृत्व में एक आयोग गठित किया गया।
- 1929 ई0 में ‘भारतीय परिनीति आयोग ने सर फिलिप हार्टोग के नेतृत्व में शिक्षा के विकास पर रिपोर्ट हेतु एक सहायक समिति का गठन किया गया। समिति ने प्राथमिक शिक्षा के महत्व की बात की। हार्टोग समिति की सिफारिश के आधार पर 1935 में ‘केन्द्रीय शिक्षा सलाहकार बोर्ड’ का पुनर्गठन किया गया।
- वर्धा योजना को कई नामों से जाना जाता है यथा- बुनियादी शिक्षा, बेसिक शिक्षा आदि। गांधीजी द्वारा 1937 ई0 में वर्धा नामक स्थान पर इस योजना का सूत्रपात हुआ। इसमें शिक्षा के माध्यम से हस्त उत्पादन कार्यों को महत्त्व दिया गया। इसमें बालक अपनी मातृभाषा के द्वारा 7 वर्ष तक अध्ययन करता था।
- 1944 ई0 में केन्द्रीय शिक्षा सलाहकार मण्डल ने ‘सार्जेण्ट योजना’ (सार्जेण्ट भारत सरकार में शिक्षा सलाहकार थे) के नाम से एक राष्ट्रीय शिक्षा योजना प्रस्तुत की। इसमें 6 से 11 वर्ष के बच्चों के लिए नि:शुल्क अनिवार्य शिक्षा दिये जाने की व्यवस्था की गई थी।
- डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन की अध्यक्षता में सन 1948-49 में उच्च शिक्षा के सुझाव के लिए राधाकृष्णन आयोग का गठन किया गया।
- 1953 ई. में राधाकृष्णन आयोग की सिफारिशों को क्रियान्वित करने के लिए विश्वविद्यालय अनुदान अयोग की स्थापना की गयी।
- मुदालियर या माध्यमिक शिक्षा आयोग का गठन सन 1952-53 में हुआ। इसने माध्यमिक शिक्षा के लिए सुझाव दिए।
- डॉ. डी.एस. कोठारी की अध्यक्षता में जुलाई 1964 ई0 में कोठारी आयोग की नियुक्ति की गई। इसने प्राथमिक शिक्षा, माध्यमिक शिक्षा और उच्च अर्थात विश्वविद्यालय शिक्षा के लिए महत्त्वपूर्ण संस्तुतियाँ या सुझाव दिये।
वेश भूषा
भारतीय भोजन
भारतीय भोजन स्वाद और सुगंध का मधुर संगम है। पूरन पूरी हो या दाल बाटी, तंदूरी रोटी हो या शाही पुलाव, पंजाबी भोजन हो या मारवाड़ी भोजन, ज़िक्र चाहे जिस किसी का भी हो रहा हो, केवल नाम सुनने से ही भूख जाग उठती है। भारत में पकवानों की विविधता भी बहुत अधिक है। राजस्थान में दाल-बाटी, कोलकाता में चावल-मछली, पंजाब में रोटी-साग, दक्षिण में इडली-डोसा। इतनी विविधता के बीच एकता का प्रमाण यह है कि आज दक्षिण भारत के लोग दाल-रोटी उसी शौक से खाते हैं, जितने शौक से उत्तर भारतीय इडली-डोसा खाते हैं। सचमुच भारत एक रंगबिरंगा गुलदस्ता है।
भारतीय संस्कृति में भोजन पकाने को पाक कला कहा गया है अर्थात् भोजन बनाना एक कला है। भारतीय भोजन तो विभिन्न प्रकार की पाक कलाओं का संगम ही है। इसमें पंजाबी भोजन, मारवाड़ी भोजन, दक्षिण भारतीय भोजन, शाकाहारी भोजन (निरामिष), मांसाहारी (सामिष) भोजन आदि सभी सम्मिलित हैं। भारतीय भोजन की सबसे बड़ी विशेषता तो यह है कि आपको कई प्रकार के भोजन न भी मिलें तो भी आपको आम का अचार या नीबू का अचार या फिर टमाटर की चटनी से भी भरपूर स्वाद प्राप्त होता है।
भारतीय भोजन के प्रकार
- शाकाहारी भोजन (निरामिष)- शाकाहारी भोजन वह भोजन है जिसमें मांस, मछली, और अंडे का प्रयोग नहीं होता है।
- मांसाहारी भोजन (सामिष)- मांसाहारी भोजन वह भोजन है जिसमें मांस, मछली, और अंडे का प्रयोग होता है।
क्रम | क्षेत्रीय भोजन | भोजन |
---|---|---|
1 | कश्मीर | यख़नी, कश्मीरी पुलाव, गुश्तावा, कश्मीरी गोभी |
2 | पंजाब | सरसों का साग, मक्के की रोटी, राजमा- चावल, तंदूरी मुर्ग़ा, दाल मखनी, छोले भटूरे |
3 | ब्रज | पूरी- सब्जी, परांठा (सादा, भरवां), रोटी (आटा, बाजरा, मिस्सी), दाल (उड़द), चाट, कचौड़ी (दाल, आलू), दही बड़े, मिठाई, खीर, हलवा (गाजर, मूँग दाल, लॉकी, सूजी), पुआ, रबड़ी |
4 | राजस्थान- गुजरात | दाल बाटी, चूरमा, पापड़ की सब्ज़ी, गट्टे की कढ़ी |
5 | गुजरात | ढोकला, खांडवी, लप्सी, बाफला, थेपला, पोहा |
6 | मराठी | वड़ा पाव, श्रीखंड, भेलपूरी, पूरन पोली |
7 | कोंकणी (गोआनी) | धनसाक, विंडालू |
8 | केरल | अप्पम, अवियल, फिश मोली, उपमा, उत्तपम |
9 | चेन्नई | इडली, सांभर, डोसा, मैसूर पाक |
10 | हैदराबाद | हैदराबादी बिरयानी, दाल गोश्त |
11 | अवध | दम पुख्त, बिरयानी, काकोरी कबाब, शामी कबाब, मलाई गिलौरी, दाल (अरहर) |
12 | पूर्वोत्तर | मोमो, थुपका, फिश टेंगा |
13 | पूर्वी भारत | भाप्पा इलिश, माछ झोल, रोशोगुल्ला, संदेश (मिठाई) |
कार्यपालिका
संसद
भारत में संसदात्मक शासन प्रणाली स्वीकार की गई है। अत: संसद की सर्वोच्चता भारतीय शासन की प्रमुख विशेषता है। संसद को विधायिका अथवा व्यवस्थापिका नाम से भी जाना जाता है।
गठन संविधान के अनुच्छेद 79 के अनुसार संघ के लिए एक संसद होगी, जो राष्ट्रपति और दो सदनों से मिल कर बनेगी। उच्च सदन राज्यसभा तथा निम्न सदन लोकसभा कहलाती है। इस प्रकार संसद 1- राष्ट्रपति, 2- राज्यसभा तथा 3- लोकसभा से मिलकर गठित है। राष्ट्रपति संसद का अभिन्न भाग है। इसे संसद का अभिन्न भाग इसलिए माना जाता है क्योंकि इसकी अनुमति के बिना राज्यसभा तथा लोकसभा द्वारा पारित कोई भी विधेयक अधिनियम का रूप नहीं लेगा। कुछ ऐसे विधेयक भी हैं, जिन्हें राष्ट्रपति की अनुमति के बिना लोकसभा में पेश नहीं किया जा सकता। राष्ट्रपति को राज्यसभा तथा लोकसभा का सत्र बुलाने, उसका सत्रावसान करने और लोकसभा को विघटित करने का अधिकार है।
राज्यसभा(Rajya Sabha)
गठन भारतीय संविधान के प्रवर्तन के बाद काउंसिल ऑफ स्टेट्स (राज्यसभा) का गठन सर्वप्रथम 3 अप्रैल, 1952 को किया गया था। इसकी पहली बैठक 13 मई, 1952 को हुई थी। इसकी अध्यक्षता तत्कालीन उपराष्ट्रपति डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन के द्वारा की गई थी। 23 अगस्त 1954 को सभापति ने सदन में घोषणा की कि ‘काउंसिल ऑफ स्टेट्स’ को अब राज्यसभा के नाम से जाना जाएगा। जाएगा। संविधान के अनुच्छेद 80 के अनुसार राज्यसभा का गठन 250 सदस्यों द्वारा होगा, इनमें से 12 सदस्य राष्ट्रपति द्वारा नामनिर्देशित किये जाते हैं। तथा शेष 238 का चुनाव राज्य तथा संघ राज्यक्षेत्रों की विधान सभाओं के सदस्यों द्वारा किया जाता है। राज्यसभा में राज्यों तथा संघ राज्यक्षेत्रों की विधान सभाओं के लिए आवंटित स्थान को संविधान की चौथी अनुसूची में अन्तर्विष्ट किया गया है। इस अनुसूची में केवल 233 स्थानों के सम्बन्ध में उल्लेख किया गया है, जिससे स्पष्ट होता है कि वर्तमान समय में राज्यसभा की प्रभावी संख्या 245 (राष्ट्रपति द्वारा नामित सदस्यों सहित) है। वे 12 सदस्य जिन्हें राष्ट्रपति द्वारा राज्यसभा के लिए नामनिर्देशित किये जाते हैं, उन्हें साहित्य, विज्ञान, कला तथा समाज सेवा के क्षेत्र में विशेष ज्ञान या व्यावहारिक अनुभव होना चाहिए।
अप्रत्यक्ष चुनाव- राज्यसभा के सदस्यों का चुनाव अप्रत्यक्ष रूप से होता है। राज्यों के प्रतिनिधियों का चुनाव राज्यों की विधानसभा के सदस्यों द्वारा आनुपातिक प्रतिनिधित्व पद्धति के अनुसार एकल संक्रमणीय मत द्वारा किया जाता है तथा संघराज्य क्षेत्रों के प्रतिनिधियों का चुनाव उस ढंग से किया जाता है, जिसे संसद विधि बनाकर विहित करे। राज्यसभा में केवल दो संघ राज्यक्षेत्रों यथा राष्ट्रीय राजधानी राज्य क्षेत्र दिल्ली तथा पाण्डिचेरी, के लिए स्थानों को आवंटित किया गया है। इन राज्य क्षेत्रों की आवंटन में राज्यसभा के स्थानों को भरने के लिए निर्वाचकगणों को गठित करने के सम्बन्ध में लोक प्रतिनिधित्व अधिनियम, 1950 की धारा 27-क में संसद द्वारा उस ढंग को विहित किया गया है, इस धारा के अनुसार पाण्डिचेरी संघ राज्यक्षेत्र के लिए आवंटित स्थान को इस संघ राज्य क्षेत्र के विधान सभा के सदस्यों द्वारा चुने गये व्यक्ति से भरा जाएगा तथा दिल्ली सम्बन्ध में इस धारा में कहा गया था कि दिल्ली संघ राज्यक्षेत्र के राज्यसभा सदस्य का चुनाव महानगर के परिषद के निर्वाचित सदस्यों द्वारा किया जाएगा। लेकिन दिल्ली में विधानसभा के गठन के बाद स्थिति में परिवर्तन हो गया है।
अवधि- राज्यसभा का कभी विघटन नहीं होता। इसके सदस्य 6 वर्ष के लिए चुने जाते हैं। इसके सदस्यों में से एक तिहाई सदस्य प्रत्येक दूसरे वर्ष पदमुक्त हो जाते हैं। इसके सदस्यों में से एक तिहाई सदस्य प्रत्येक दूसरे वर्ष पदमुक्त हो जाते हैं तथा पदमुक्त होने वाले सदस्यों के स्थानों को भरने के लिए प्रत्येक दूसरे वर्ष चुनाव होता है। यदि कोई सदस्य त्यागपत्र दे देता है या उसकी आकस्मिक मृत्यु के कारण कोई स्थान रिक्त होता है, तो इस रिक्त स्थान के लिए उपचुनाव होता है।
अधिवेशन- राज्यसभा का एक वर्ष में दो अधिवेशन होता है। लेकिन इसके अधिवेशन की अन्तिम बैठक तथा आगामी अधिवेशन की प्रथम बैठक के लिए नियत तिथि के बीच 6 माह का अन्तर नहीं होना चाहिए। सामान्यतया राज्यसभा का अधिवेशन तभी बुलाया जाता है, जब लोकसभा का अधिवेशन बुलाया जाता है, परन्तु संविधान के अनुच्छेद 352, 356 तथा 360 के अधीन आपात काल की घोषणा के बाद तब राज्य सभा का विशेष अधिवेशन बुलाया जा सकता है, जब लोकसभा का विघटन हो गया हो।
पदाधिकारी- राज्यसभा के निम्नलिखित पदाधिकारी होते हैं-
सभापति- भारत का उपराष्ट्रपति राज्यसभा का पदेन सभापति होता है। यह राज्यसभा की कार्यवाही के संचालन तथा सदन में अनुशासन बनाये रखने के लिए उत्तरदायी होता है। सभापति राज्यसभा के नये सदस्यों को पद का शपथ दिलाता है। उपराष्ट्रपति द्वारा कार्यकारी राष्ट्रपति के रूप में कर्तव्यों के निर्वहन के दौरान राज्यसभा के सभापति के रूप में उपसभापति द्वारा दायित्वों का निर्वहन किया जाता है।
उपसभापति- राज्यसभा अपने सदस्यों में से किसी को अपना उपसभापति चुनेगी और जब उपसभापति का पद रिक्त होता है, तब राज्यसभा किसी अन्य सदस्य को अपना उपसभापति चुनेगी। इस प्रकार चुना गया उपसभापति सभापति की अनुपस्थिति में उसके कार्यों का निर्वाह करता है। 14 मई, 2002 को संसद द्वारा पारित विधेयक के अनुसार उपसभापति को केन्द्रीय राज्य मंत्री के समान भत्ता देने का प्रावधान किया गया है। उप सभापति निम्नलिखित स्थिति में अपना पद रिक्त कर सकता है-
- जब वह राज्यसभा का सदस्य न रह जाय,
- जब वह सभापति को अपना त्यागपत्र दे दे,
- जब तक वह राज्यसभा के तत्कालीन समस्त सदस्यों के बहुमत से पारित संकल्प द्वारा अपने पद से न हटा दिया जाय, लेकिन ऐसा कोई संकल्प तब तक प्रस्तावित नहीं किया जाएगा, जब तक कि इस संकल्प को प्रस्तावित करने के आशय की कम से कम चौदह दिन पूर्व सूचना न दे दी गई हो।
अन्य व्यक्ति- जब सभापति तथा उपसभापति दोनों अनुपस्थित हों, तो राज्यसभा के सभापति के कार्यों का निर्वहन राज्यसभा का वह सदस्य करेगा, जिसे राष्ट्रपति नाम निर्देशित करे और राज्यसभा की बैठक में वह व्यक्ति सभापति के कार्यों का निर्वाह करेगा, जिसे राज्यसभा की प्रक्रिया के नियमों द्वारा या राज्यसभा द्वारा अवधारित किया जाय।
लोकसभा(Lok Sabha)
गठन प्रथम लोकसभा का गठन 17 अप्रैल, 1952 को हुआ था। इसकी पहली बैठक 13 मई, 1952 को हुई थी। लोकसभा के गठन के सम्बन्ध में संविधान के दो अनुच्देदों, यथा 81 तथा 331 में प्रावधान किया गया है। मूल संविधान में लोकसभा की सदस्य संख्या 500 निर्धारित की गयी थी, परंतु बाद में इसमें वृद्धि की गयी। 31वें संविधान संशोधन, 1947 के द्वारा लोकसभा की अधिकतम सदस्य संख्या 547 निश्चित की गयी। वर्तमान में गोवा, दमन और दीव पुनर्गठन अधिनियम, 1987 द्वारा यह अभिनिर्धारित किया गया कि लोकसभा की अधिकतम सदस्या संख्या 552 हो सकती है। अनुच्छेद 81 (i) (क) तथा (ख) के अनुसार लोकसभा का गठन राज्यों में प्रादेशिक निर्वाचन क्षेत्रों से प्रत्यक्ष निर्वाचन द्वारा चुने हुए 530 से अधिक न होने वाले सदस्यों तथा संघ राज्य क्षेत्रों का प्रतिनिधित्व करने वाले 20 से अधिक न होने वाले सदस्यों द्वारा किया जाएगा। इस प्रकार लोकसभा में भारत की जनसंख्या द्वारा निर्वाचित 550 सदस्य हो सकते है। अनुच्छेद 331 के अनुसार यदि राष्ट्रपति की राय में लोकसभा में आंग्ल-भारतीय समुदाय को पर्याप्त प्रतिनिधित्व न मिला हो, तो वह आंग्ल-भारतीय समुदाय के दो व्यक्तियों को लोकसभा के लिए नामनिर्देशित कर सकता है। अत: लोकसभा की अधिकतम सदस्य संख्या 552 हो सकती है। यह संख्या लोकसभा के सदस्यों की सैद्धान्तिक गणना है और व्यवहारत: वर्तमान समय में लोकसभा की प्रभावी संख्या 530 (राज्यों के प्रतिनिधि)+13 (संघ राज्य क्षेत्रों के प्रतिनिधि)+2 राष्ट्रपति द्वारा नाम निर्देशित= 545 है।
भारत में न्यायपालिका
प्रजातन्त्र की निरन्तरता के लिए आवश्यक है कि राज्य की शक्तियों का विभाजन कार्यपालिका, विधायिका तथा न्यायपालिका के मध्य किया जाय। भारत में संविधान द्वारा संवैधानिक प्रजातन्त्र की स्थापना की गयी है, जिसमें शक्तियों का विभाजन न केवल कार्यात्मक दृष्टि से बल्कि भौगोलिक दृष्टि से भी किया गया है। कार्यात्मक दृष्टि से शक्ति का विभाजन विधायिका, कार्यपालिका तथा न्यायपालिका के मध्य किया गया है। भारत की न्यायपालिका एकीकृत प्रकार की है जिसके शीर्ष पर उच्चतम न्यायालय स्थापित है। उच्चतम न्यायालय को अंतिम न्याय-निर्णयन का अधिकार प्राप्त है। प्रत्येक राज्य या कुछ राज्यों के समूह पर उच्च न्यायालय गठित हैं। उच्च न्यायालय के तहत श्रेणीबद्ध अधीनस्थ न्यायालय हैं। कुछ राज्यों में पंचायत न्यायालय का भी गठन किया गया है। ये न्यायालय अलग-अलग नामों यथा- न्याय पंचायत, पंचायत अदालत, ग्राम कचहरी आदि से काम करते हैं। प्रत्येक राज्य में ज़िला स्तरों पर ज़िला न्यायालय स्थापित किये गये हैं। इसके अध्यक्ष जिला एवं सत्र न्यायाधीश होते हैं जो ज़िले का सर्वोच्च न्यायिक अधिकारी होता है। ज़िला न्यायालय मूल अधिकारी क्षेत्र के प्रमुख दीवानी न्यायालय होते है। इन न्यायालयों में मृत्युदंड दिये जा सकने वाले अपराधों तक की सुनवाई होती हैं। इन न्यायालयों में मृत्युदंड दिये जा सकने वाले अपराधों तक की सुनवाई होती है। इसके अधीन दीवानी न्यायालय होता है जिसे विभिन्न राज्यों में मुंसिफ न्यायालय कहा जाता है। फौजदारी न्यायालयों में मुख्य न्यायिक मजिस्ट्रेट होते हैं। इन सबके अतिरिक्त देश में विभिन्न अधिकरण तथा आयोग भी स्थापित किये गये हैं जो पारंपरिक न्यायालय भले ही न हो परंतु वे विधिक प्रक्रिया के द्वारा अनेक विवादों को हल करने में सक्रिय भूमिका निभाते हैं। भारतीय न्यायपालिका संविधान के रक्षक के रूप में- यद्यपि भारत में इंग्लैण्ड की संसदीय शासन प्रणाली के आधार पर संसदीय सरकार की स्थापना की गयी है। लेकिन इंग्लैण्ड, जहां संसदीय सर्वोच्चता को मान्यता दी गयी है, के विपरीत भारत में संविधान की सर्वोच्चता के सिद्धान्त को स्वीकार किया गया है। भारत में संविधान को देश की मौलिक विधि माना जाता है और यह केन्द्र तथा राज्य सरकारों की राजनीतिक सत्ता की स्त्रोत तथा नागरिकों के अधिकारों एवं कर्तव्यों का निर्धारक है। उच्चतम न्यायालय संविधान के प्रावधानों के उल्लंघन को रोकता है। भारत के संविधान द्वारा उच्चतम न्यायालय तथा उच्च न्यायालयों को न्यायिक पुनर्विलोकन का अधिकार प्रदान किया गया है, जिसके द्वारा ये न्यायालय केन्द्र तथा राज्य सरकारों द्वारा बनाये गये कानूनों की संबैधानिकता का परीक्षण करते हैं। यदि इस परीक्षण के परिणामस्वरूप कोई क़ानून, जो विधायिका द्वारा या कार्यपालिका द्वारा निर्मित हो, संविधान के किसी प्रावधान के विरुद्ध पाया जाता है, तो न्यायालय उसे अमान्य कर सकते हैं। इस प्रकार भारत में विधायिका या कार्यपालिका केवल उन्हीं विषयों पर क़ानून बना सकती हैं, जो संविधान द्वारा उन्हें सौंपे गये हैं और यदि वे इसके विपरीत क़ानून का निर्माण करते हैं, तो न्यायालय ऐसे क़ानून को असंवैधानिक निर्णीत कर उसको प्रवर्तित किये जाने से रोक सकती है।
भारतीय पारंपरिक भोजन
भारत के विभिन्न राज्यों में मिलने वाली प्रमुख जनजातियाँ
राज्य | जनजातियाँ |
---|---|
असम, अरुणाचल प्रदेश, नागालैण्ड, मेघालय, मणिपुर, मिजोरम, त्रिपुरा | आका, डफला, मिरी, गुरुंग, आपात्तानी, गलोंग, रियांग, नोतिया, चकमा, मिनीपोंग, पासी, पदम, पांगी, मिश्मी, डिगारी, मेजू, चुलीकाटा, बेल्जियास, खामती, सिंगपो, रंगपान, कोनयाक, रेंगमा, सेमा, चांग, संताम, कबूई, कच्छा, तुंगकुल, कुकी, लुशाई, लखेर, चिन, खासी, गारो, मिकिर, अभोर, खाम्पटी, कोन्याक नागा आदि। |
पश्चिम बंगाल, झारखण्ड, बिहार, सिक्किम | लेपचा, मुण्डा, भुइया, कोरवा, माल पहाड़िया, बिरसा, असुर, सन्याक, हो, बिरहोर, ओरांव, मालेर, पंतारम। |
गुजरात | टोड़िया, भील, डाफर, कोली, रैबारी, डूबला, वदाली, पटेलिया। |
केरल | टोडा, गड़ावा, ईरुला, चेंचू, सुमाली, मालापत्रम, उराली, पनियान, मुथुवान, शोलिगा, मालकुरवान |
तमिलनाडु, उड़ीसा | जुआंग, सावरा, खोंड, गोंड, लुम्बाड़ी, बड़गा, परजा, कनिक्कर, बोडो, भूमिज, भुइया, कुरुम्बा मालवदान, फड्डार। |
महाराष्ट्र, आन्ध्र प्रदेश, मध्य प्रदेश, छत्तीसगढ़ | गोंड, मुरिया, परजा, आखा, भिलारा, तूरी, उबला, भील, केतकारी, पारधी, मारिया, कोरबा, मालेर, डंडासी, कोया, कोल, भील, पलियान, वेरुकला, वेद्दा, गडाबा, चेंचू, रेड्डी, बिरहोर, मुण्डा, संथाल, हॉस, कोरकू, अगारिया, परधान, वैगा, मुरिया, अबूझमाड़, बगोटा, मलपाती। |
उत्तर प्रदेश, उत्तरांचल | भुइया, थारू, खासा, भुक्सा, माँझी, बिड़कोल, भोटिया, कोरिया, राजी, ख्वाड़, कोरवा, चेरी, पारू ,बेजर, खरंधार। |
राजस्थान | मेव, रावत, मीणा, भील, गरसिया, सहरिया, भेरात, कोली। |
हिमाचल प्रदेश, जम्मू कश्मीर | बक्करवाल, गद्दी, लद्दाखी, गूजर, किन्नर, लाहोली, नारी |
अण्डमान निकोबार द्वीप समूह | ओंग, जारवा, उत्तरी सेण्टिनली, अण्डमानी, निकोबारी, शोपान। |
भारत का विदेशी व्यापार
वर्ष | निर्यात वृद्धि दर | आयात वृद्धि दर |
---|---|---|
2000 - 01 | 21.0 | 1.7 |
2001 - 02 | -1.6 | 1.7 |
2002 - 03 | 20.3 | 19.3 |
2003 - 04 | 21.1 | 27.3 |
2004 - 05 | 30.8 | 42.7 |
2005 - 06 | 23.4 | 33.8 |
2006 - 07 | 22.6 | 24.5 |
2007 - 08 | 28.9 | 35.4 |
2008 - 09 | 3.6 | 14.4 |
धर्मावलम्बियों की संख्या
धर्म | संख्या (लाख) | कुल जनसंख्या का प्रतिशत |
---|---|---|
हिन्दू | 8,275 | 80.5 |
मुस्लिम | 1,381 | 13.4 |
ईसाई | 240 | 2.33 |
सिख | 192 | 1.84 |
बौद्ध | 79.5 | 0.8 |
जैन | 42.5 | 0.4 |
अन्य | 66.3 | 1.8 |
कुल | 10,286 | 100.0 |